#ЖИНОЯТ ҲУҚУҚИ, КРИМИНОЛОГИЯ, ВИКТИМОЛОГИЯ.
Сўнгги пайтларда телефон (интернет) фирибгарлиги фаоллашиб қолди. Ўзим атрофимдаги дўстларим ҳам (гарчанд улар ҳаммаси профессионал юристлар бўлса-да) уларнинг қурбонига айланиш хавфи пайдо бўлди.
Шу муносабат билан қуйидагиларга эътибор қаратиш фойдали бўлади деб ўйлайман.
"Скриптлар" ёки фирибгарлар ҳаракатларининг алгоритмлари ҳар хил бўлиши мумкин, аммо уларнинг деярли барчаси психологик ҳийлалар комбинациясидан фойдаланади. Ушбу фокуслар амалиёт ва илмий усуллар билан синовдан ўтган ва вазиятга қараб турли даражада ишлайди:
Шошилинч (чекланган вақт эффекти).
Фирибгарлар шошилинчлик туйғусини яратадилар: "Кодни зудлик билан тасдиқланг, акс ҳолда сизнинг ҳисобингиз блокланади!" Шошилинчлик инсоннинг танқидий фикрлаш қобилиятига путур етказади. Инсон ақл билан эмас, балки ҳиссиёт билан ҳаракат қилади.
Авторитет (Милгрэм эффекти).
Фирибгарлар ўзларини банк ёки тегишли ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар (ИИВ, Прокуратура, ДХХ) ходимлари сифатида кўрсатишади, чунки ҳокимиятга бўйсуниш кўпчиликнинг табиатига хосдир. Ишончли, эҳтимол бироз қўпол оҳанг ҳам бу таъсирга ёрдам беради.
Эмоционал (ҳиссий) босим (қўрқув ёки айбдорлик).
Улар сизни қўрқитишади (масалан, "қариндошларингиз муаммога дуч келишди") ёки ўзингизни айбдор ҳис қилишга ҳаракат қилишади ("сизнинг хатоингиз туфайли тизим блокланган"). Қўрқув ва айбдорлик мантиқий фикрлаш қобилиятини ҳам сусайтиради ва бўйсунишга олиб келади.
Ишонч иллюзияси (ижтимоий далил).
Ижтимоий исбот - бу психологик принцип бўлиб, унга кўра одамлар бошқа одамларнинг хатти-ҳаракатларига қараб нима қилишни танлашади. Фирибгарлар: "Ҳамма буни қилади", "Дўстларингиз аллақачон рўйхатдан ўтган" деб, сизни инонтиришга уринади.
Мақтов ва илтифотлар.
Фирибгарлар сизнинг "идрок"ингизни мақташлари ёки илтифот қозониш учун баъзи "ноёб мақом"ни эслатиб ўтишлари мумкин. Масалан, улар ўзларини ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходими сифатида кўрсатиб, жиноятчини аниқлашда ёрдам сўрашлари мумкин. Ушбу ўлжага тушган жабрланувчи мақомга мослашишга ва ишончни қозонишга ҳаракат қилади.
Билим етишмаслигини манипуляция қилиш.
Жиноятчилар гўёки ўзларини тажрибали қилиб кўрсатиш учун мураккаб терминологиядан фойдаланиши мумкин, бунда жиноят қурбони масалани нотўғри тушуниш ва гўёки кулгуга қолмаслик учун таклифга розилик беради.
Сохта шахсийлаштириш.
Бу маркетинг усули бўлиб, унда сунъий интеллект алгоритмлари фойдаланувчи учун шахсийлаштирилган тажриба иллюзиясини яратишга ҳаракат қилади, лекин аслида улар стандарт андозалар ва маълумотлардан фойдаланадилар. Фирибгарлар сиз ҳақингизда ҳамма нарсани билишларини кўрсатиш учун исмингиз ва ота исмингиз билан мурожаат қилишади.
Катта имтиёзлар сари кичик қадамлар ("эшикда оёқ" техникаси).
"Оёғи эшик олдида" эффекти, биринчи сўровда осон ёрдам кўрсатган одам, ўзини яхши ишда бошқаларга ёрдам беришга тайёр, сезгир шахс эканлигини англай бошлаганлиги билан изоҳланади. Бу шахснинг ўзига бўлган ҳурматини оширади ва инсон онгсиз равишда ёки онгли равишда ўзига ахлоқий мажбуриятларни юклайди - келажакда худди шундай (зарур, сезгир) бўлиш. Жиноятчилар "Исмингизни айтинг" каби кичик сўров билан мулоқотни бошлаб, кейин кўпроқ маълумотларни талаб қилади.
Энг қийини, улар сизни манипуляция қилишга уринаётганини пайқашдир. Агар сиз психологик ҳийланинг моҳиятини тушунсангиз, буни англаш анча осон бўлади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, қуйидагиларга риоя қилиш ўринли бўлади:
Ҳиссиётларингизни назорат остида сақланг ва қарор қабул қилишга вақт ажратинг.
Маълумотни расмий манба орқали текширинг.
Мулоқотни рад этишдан ёки тўхтатишдан қўрқманг.
Жиноятчиларнинг ҳийла-найрангларини тан олиш учун молиявий ва рақамли саводхонликни оширинг.
P.S. Эндиликда жиноятчиликнинг хилма-хил шакллари, уни содир этишнинг замонавий усуллари фақат кўпайиб боради, буни бутунлай тўхтатиш имконсиз.
Шу сабабли ҳар бир шахс ўзини-ўзи ҳимоя қилишни ўрганиши, атрофда содир бўлаётган янги чақириқ ва хавфлардан доимий хабардор бўлиб бориши зарур.
