Tafakkur chizgilari

Sitsiliya deyarli 200 yil davomida Kalbiylar (948-1053) sulolasi boshqaruvidagi musulmon amirligi edi.

Bu davrda orol ilg‘or fan, me’morchilik va qishloq xo‘jaligi bilan tanilgan islom madaniyati markaziga aylandi. Palermo kabi shaharlar ravnaq topdi, olimlar, shoirlar va hunarmandlar jonli madaniy muhit yaratishga hissa qo‘shdilar.

XI asr oxirida normanlar Sitsiliyani zabt etganlarida, bu merosni darhol yo‘q qilmadilar. Aksincha, ular duch kelgan islomiy madaniyatning ko‘p jihatlarini saqlab qolishdi va hatto o‘zlashtirishdi. Rojer II hukmronligi davrida (1130-1154-yillar), Sitsiliya o‘rta asrlar Yevropasidagi eng ko‘p madaniyatli saroylardan biriga aylandiki, bu yerda norman, vizantiya va islom ta’sirlari uyg‘unlashdi. Arab tili ma’muriyatning rasmiy tili bo‘lib qoldi va Al-Idrisiy (Drezes) kabi musulmon olimlar norman saroyi uchun geografiya va fan sohasida ilg‘or asarlar yaratdilar.

Me’morchilikda normanlar islomiy uslublardan keng foydalandilar. Palermo shahridagi Palatin ibodatxonasi arab yozuvlari, muqarnas gumbazlari va ajoyib mozaikalari bilan ajralib turadi. Yana bir qirollik loyihasi bo‘lgan Zisa saroyi bevosita Shimoliy Afrikadagi islomiy saroylardan ilhom olgan.

Biroq, bu nisbiy bag‘rikenglik davri uzoqqa cho‘zilmadi. XII asr oxiriga kelib, lotin cherkovi va nasroniy zodagonlar musulmonlar ta’sirini kamaytirish uchun qirollikka bosim o‘tkaza boshladilar. 1160-yillardan 1230-yillargacha bo‘lgan davrda musulmonlarning bir necha qo‘zg‘olonlari qattiq jazo choralariga sabab bo‘ldi. So‘nggi zarba Fridrix II davrida berildi, u 1224-yilda qolgan musulmonlarning aksariyatini Italiyaning janubidagi mustahkamlangan Luchera shahriga surgun qildi.

XIII asr o‘rtalariga kelib, Sitsiliyada islom diniy kuch sifatida amalda yo‘q bo‘lib ketdi. Ammo musulmon aholisi quvib chiqarilgan bo‘lsa-da, islomiy madaniy ta’sirlar saqlanib qoldi: arabcha joy nomlari (masalan, Kaltanissetta yoki Qal’at an-Nisāʾ), qishloq xo‘jaligi usullari (sitrus yetishtirish kabi) va sug‘orish tizimlari asrlar davomida yashab keldi. Sitsiliya me’morchiligi, musiqasi va she’riyatida orolning islomiy o‘tmishi aks-sadosi saqlanib qoldi.

Bugungi kunda Palermoning Palatin kapellasi yoki Ziza saroyiga tashrif buyurganlar Sitsiliya sivilizatsiyalar chorrahasida turgan asrlarni eslatuvchi noyob arab-norman uyg‘unligini ko‘rishlari mumkin.

Qoʻshimcha mutolaa uchun:

📖 Metcalfe, Alex. The Muslims of Medieval Italy
📖 Johns, Jeremy. Arabic Administration in Norman Sicily: The Royal Diwan
📖 Amari, Michele. History of the Muslims in Sicily

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Ser Isaak Nyuton faqatgina fizik bo‘lmagan. U ilohiyot va alkimyo haqida ham ko‘p asarlar yozgan, uning Alloh va Muhammad ﷺ haqidagi qarashlari bizni hayratda qoldiradi.

Nyutonning Yahudo qo‘lyozmalari deb ataluvchi shaxsiy xatlari va yozuvlari to‘plamida, u o‘zini arianchi deb ataydi. Arianchilar Nikeya soborining Isoni Ota Xudo bilan abadiy va teng deb tan olishini rad etganlardir. Ular Iso Xudoga bo‘ysunadi, deb hisoblashgan.

Nyuton shunday yozadi:

📖"Buyuk dindan qaytish majusiylarning emas, balki nasroniylarning haqiqatdan yuz o‘girishidir." (Yahuda qo‘lyozmasi 1.1)

📖"Arianchilik eng birinchi va qadimgi an’ana edi. Muqaddas Bitiklarda ’Xudo‘ so‘zi hech qachon uch shaxsning uchovi birdan degan ma’noni anglatmaydi." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.3)

📖"Masih Injilni va’z qilish va insoniyatni qutqarish uchun yuborilgan, oliy Xudo sifatida sig‘inish uchun emas." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.5)

Nyuton, shuningdek, paygʻambarimiz Muhammad ﷺ haqida shunday yozadi:

📖"Muhammad arablarning dinini isloh qildi va ularni butparastlikdan yagona Xudoga ibodat qilishga o‘tkazdi." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.5)

(C)

@Tafakkur_chizgilari

…қай бирингиз Мир Алишер Навоий ҳақидаги тарихий манбаларни астойдил ўргангансиз? Ҳазратнинг ўз даромадлари ҳисобидан Ҳиротда «Ихлосия», «Шифоия», «Низомия» мадрасаларини, «Халосия» хонақоҳини ва яна бир қанча масжидларни; Марвда «Хисравия» мадрасасини қурдирганларини; Фаридуддин Аттор қабрига мақбара ўрнаттирганларини биласизми? 9та ҳаммом, 20та ҳовуз, 90та работ барпо эттирганларини-чи? Қурдирган тўғонларининг аниқ ҳисоби йўқлигини, халқ учун нақ 300та иншоот қурдириб берганларини-чи? Ҳаммаси ўз ҳисобларидан қурилди – эҳсон йиғилмади, ғазнадан ўмарилмади, пиар қилинмади.

Тарихчи Хондамирнинг «Хулосат ул-ахбор» деган асари бор, ўқиб кўринг, Навоий ҳазратларининг зилзиладан шикастланган Ҳиротни қайта тиклаш ишларига ўз ҳисобларидан қанча маблағ сарфлаганларидан, қанча масжидни, қанча минора ва работларни таъмирлаб берганларидан хабардор бўласиз.

Навоий ҳазратларининг халққа жабр бўлмасин дея, бутун бошли Ҳирот аҳлига солинган солиқни бир неча бор ўз ҳисобларидан тўлаб берганларига бир эмас, бир нечта тарихчилар ўз асарлари орқали гувоҳлик беришади.

Манбаларга кўра, мадрасаларнинг нақ 12 минг нафар талабаси тўлиқ Навоий ҳазратнинг таъминотларида бўлган, яъни у зот бу талабаларнинг мавсумий кийим-кечагидан тортиб, ўқув қуролларию озиқ-овқатига қадар ўз зиммаларига олганлар ва яна уларга стипендия ҳам жорий қилганлар. Навоийга қарашли мадрасалардагина талабаларни дарсдан қолдириб, жамоат ишларига жалб қилиш, масалан, мадраса кўчасини тозалаш каби ишларга жалб қилиш маън этилган бўлиб, барча ишларга ҳазрат ҳисобларидан мардикор ёлланган. Бу мадрасаларнинг ўқув хоналарию ётоқхона жиҳозлари, ҳатто шамга қадар Навоийнинг ҳисобидан бўлган.

«Макорим ул-ахлоқ»да Хондамир ҳазрат Навоийнинг ўзларига қарашли мадраса мударрисларига маошдан ташқари катта ёрдамлар кўрсатганларини, уларга от-уловлар олиб берганларини, ҳатто отларини ем-хашак билан таъминлаганларини, уйи йўқ мударрисларга ҳовлилар инъом қилганларини ёзади. Ҳар ойда бу мадрасаларга ун, нон, ширинлик, чой ва бошқа озиқ-овқатлардан ташқари, (ҳозирги ҳисобда) 3 тонна гўшт ҳадя этганларини айтади.

Яна шу тарихчимизнинг ёзишича, Алишербек ҳазратлари ҳар йил бошида минг нафар камбағалга бошдан оёқ сарпо ҳадя этишни одатга айлантирганлар.

Бошқа манбаларда қайд этилишича, ҳазрат Навоий Халосия хонақоҳида ҳар куни мингдан ортиқ фақирлар учун овқат пиширтириб тарқаттирар эканлар.

Яна у зот ҳар йили муҳтож-мискинларга икки мингта пўстин, яна шунча чакмон, дўппию салла, кўйлак-лозим, пойабзаллар улашишни канда қилмаганлар.

Машҳад шаҳридаги Имом Ризо боғида эса Дор-ул-ҳуффо номли иморат барпо қилдириб, у ерда ҳам ҳар куни камбағаллар, муҳтожлар, касалмандлар, етим-есирларга уч маҳал овқат тарқаттирган эканлар. Маълумотларга кўра, Дор-ул-ҳуффода ҳар куни мингга яқин фақирнинг қорни тўяр экан.

Навоий ҳазратларининг саховатлари шу билан тугамайди. У зотнинг ўзлари қурдирган иншоотларда ишлаган усталарни; ўзларига қарашли ерларда, дўконларда, боғларда ишлаган одамларни қандай рағбатлантирганларини, мукофотлаганларини ёзаман десангиз, бир китоб бўлади. Тасаввур учун тарихчиларнинг биттагина таърифи кифоя: «Мир Алишер ҳазратлари у ишчиларни шу қадар иззатлар эдиларки, бундай иззатга давлат арбоблари ҳам мушарраф бўлмаган...»

Дилфуза Комил

@Tafakkur_chizgilari

Bizdagi va butun dunyodagi oʻzini boshqalardan aqlda, tafakkurda ustun hisoblovchi, oʻzgalarga yuqoridan nazar solib, ularni ilmda johillikda ayblovchi, dindagi g'ayb va moʻjizalarni toʻla-toʻkis inkor qilib yuboradigan agnost va deist qatlamning farosatsizligi va aqlsizligi haqida Islomning ikki buyuk darg'asi ibn Sino va ar-Roziydan eshiting:

(Ibn Sino) Maslahat: Ehtiyot bo‘lingki, aql-zakovatingiz va oddiy odamlardan ajralib turish istagi sizni eshitgan har narsangizni shoshma-shosharlik bilan rad etishga undamasin. Bunday munosabat beparvolik va aqlsizlikdir. Hali o‘zingizga aniq bo‘lmagan narsani inkor qilish, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan narsani qabul qilishdan kam aqlsizlik emas. Aksincha, hatto qulog‘ingizga yetib kelgan narsadan bezovta bo‘lsangiz ham, uning imkonsizligi isbotlanmaguncha, hukm qilishga shoshilmaslik tamoyiliga amal qilishingiz lozim. To‘g‘ri yondashuv shuki, agar dalillar boshqacha yo‘l tutishga majbur qilmasa, bunday masalalarni imkoniyat doirasida qoldirish kerak. Shuni bilingki, tabiat mo‘jizalarga to‘la, yuqori faol kuchlar va quyi passiv kuchlar birlashib, hayratlanarli natijalar keltirib chiqarishi mumkin.

Faxriddin ar-Roziy Sharhi: Yuzaki faylasuflar va ilmlar mohiyatini tushunmaganlar uchun mo‘jizalarni, g‘ayritabiiy hodisalarni hamda tanish urf-odatlar va o‘rnatilgan qoliplarga zid bo‘lgan har qanday narsani inkor etish odatiy holga aylangan. Ularning bunday qilishdan maqsadi oddiy xalqdan ajralib turish va aytilayotgan barcha narsalarga aldanib qolmaslikdir. Shayx (Ibn Sino) ularning yondashuvini qoralab, mulohazalarini rad etib, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani inkor etishdagi fahmsizlik, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani qabul qilishdagi fahmsizlikdan kam emasligini ko‘rsatib, haq edi.

Buning sababi shundaki, dalil-isbotlarsiz, tasdiq yoki inkor bo‘lishidan qat’i nazar, hali imkoniyat doirasidagi masala bo‘yicha qat’iy hukm chiqarish ahmoqlikdir. Oddiy odamlar dalilsiz tasdiqlaydigan ahmoqlar bo‘lsa, bu faylasuflar dalilsiz inkor etadigan ovsarlardir. Aslida, ahmoqlikning birinchi turi ikkinchisiga qaraganda xavfsizroqdir, zero, u payg‘ambarlarga va ilohiy qonunlarga bo‘ysunishga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, sakkizinchi mulohazada tushuntirilganidek, bu dunyoda tartibni va ma’lum darajada oxiratda baxt-saodatni kafolatlaydi.

Ikkinchi turdagi ahmoqlik esa bu dunyoda buzuqlik, axloqsizlik, yovuzlik, oxiratda esa baxtsizlikka sabab boʻladi. Shunday qilib, birinchi turdagi ahmoq – johil, ammo xavfsiz odam, ikkinchi turdagisi esa la’nati shaytonga o‘xshaydi.

Haqiqiy tadqiqotchi esa, agar u inkor yoki tasdiq uchun dalil topsa, unga amal qiladi; aks holda, u hukmni to‘xtatib turadi va masalani ehtimollik doirasida qoldiradi, uning haqiqatini ham, imkonsizligini ham tasdiqlamaydi.

(C) Imom Faxriddin ar-Roziy, Sharh al-Ishorot va at-Tanbihot

@Tafakkur_chizgilari

Aslida, Islom bizni barcha foydali bilimlarni faol o‘rganishga undaydi.

Musulmonlar oltin davrida bu tabiiy hol edi. Al-Xorazmiy murakkab Islomiy meros masalalarini hal qilish uchun algebrani kashf etdi. Ibn Sino tibbiyot bilan shug‘ullandi, chunki Payg‘ambarimiz (s.a.v.) har qanday kasallikning davosi borligini o‘rgatganlar. Ibn Xaldun tarixni o‘rgandi, chunki Qur’on bizni tarixdan saboq olishga chaqiradi. Bularning barchasi bir-biri bilan uzviy bog‘liq edi. Biz fanlarni diniy va dunyoviy deb ajratmaydigan ta’lim tizimiga qaytishimiz kerak. Eng muhimi, foydali bilim olishdir.

5. U oliy maqsadga xizmat qilardi

Musulmonlar oltin davrida ta’lim asosan boylik, shuhrat va mavqega intilishga qaratilmagan. Madrasa tizimining birlamchi maqsadi Allohga xizmat qiladigan va Uning yaratganlariga g‘amxo‘rlik qiladigan shaxslarni tarbiyalash edi.

Ta’lim o‘zi uchun emas, jamiyat uchun edi. U nafs uchun emas, Alloh uchun edi. Va u faqat cho‘ntaklarni to‘ldirish uchun emas, balki dunyoni yaxshilash uchun edi. Shuning uchun ham Musulmonlar oltin davrida bepul sog‘liqni saqlash (hatto hayvonlar uchun ham), bepul ta’lim, xayriya ishlariga bag‘ishlangan butun tizimlar va umuman olganda, oddiy odamlar uchun baxtliroq hayot mavjud edi.

Faqat moddiy muvaffaqiyatga yo‘naltirilgan ta’lim tizimi mag‘lubiyatga mahkum. Bunday tizim xudbinlar va o‘zini sevuvchilarni yetishtiradi. U bizni eng muhim narsadan chalgʻitadi: Yaratuvchini Uning yaratganlariga g‘amxo‘rlik qilish orqali mamnun etishdan.

@Tafakkur_chizgilari

Musulmonlar yuksalgan davrda ta’lim yaxshiroq boʻlganining besh sababi

Biz zamonaviy taʼlimning tanqidchisimiz. Bir asr muqaddam tajribaviy usulda boshlangan hozirgi tizim allaqachon eskirgani sir emas.
Oʻrta asr islom diyorlarida esa ta'lim yuzlab yillar davomida muvaffaqiyatli davom etgan.

ESLATMA: Madrasa (ushbu maqolada) matematikadan tortib, fangacha va diniy ta’limgacha bo‘lgan barcha fanlarni qamrab olgan qadimgi maktab tizimiga ishora qilish uchun ishlatilmoqda. U faqat diniy ta’limga e’tibor qaratadigan zamonaviy dunyoviy versiyani koʻzda tutmaydi.

Oldinga intilar va hozirgi tizimimizni isloh qilishga harakat qilar ekanmiz, o‘tmishda samarali bo‘lgan tizimlardan muhim saboqlar olishimiz mumkin. Quyida qadimiy ta’lim tizimidan olinishi va zamonamizga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan beshta saboq.

1. U alohida qobiliyatlarga e’tibor qaratgan

Musulmonlar yuksalgan davrda madrasa tizimi ta’limga yagona yondashuv qo‘llamagan. Yetti yoshdan boshlab o‘quvchilar qobiliyatlariga qarab toifalarga ajratilgan va shunga mos ravishda ta’lim berilgan. Natijada o‘quvchilarga hayotda foydalanmaydigan narsalarni o‘rgatishga vaqt sarflanmagan.

O‘ylab ko‘ring: nima uchun til mutaxassisi o‘rta maktab matematikasini o‘rganishi kerak? Yoki matematika bilimdoni grammatikani chuqur o‘rganishi kerak? Nima uchun tarix ixlosmandi testdan o‘tish uchun ilmiy ma’lumotlarni yodlashi kerak? Yoki bo‘lajak olim turli urushlarning sanasi va nomlarini yod olishi shart?

Agar o‘quvchi o‘z qobiliyatlarini erta aniqlay olsa, u fanlarni shunga mos ravishda tanlashi mumkin. Bu esa ushbu qadimiy tizimning ikkinchi afzalligiga olib kelgan.

2. Talabalar ertaroq bitirishgan

Erta boshlash tufayli 13 yillik umumiy ta’lim dasturini o‘tab, nimaga ixtisoslashishni hal qilishga vaqt behuda ketmagan. Natijada, yuksalish davrida ko‘plab buyuk olimlar va shifokorlar maktabni bitirib, juda barvaqt yoshdayoq o‘z kasblarini boshlashgan.

Ibn Battuta 21 yoshida qozilik lavozimini egallagan. Ibn Sino esa 18 yoshida bemorlarni davolay boshlagan. Hatto Ibn Xaldun 17 yoshida islom ilmlari bo‘yicha oliy ma’lumotli bo‘lgan!

Bu faktlar qobiliyatlarga e’tibor qaratadigan tizimning afzalligini ko‘rsatadi. Ushbu shaxslarning har biri keyinchalik o‘z sohalarining afsonasiga aylanib, hayotlarini o‘z sohalarini o‘zlashtirish va rivojlantirishga bag‘ishlagan.

Tasavvur qiling, bugun odamlar yoshlikda o‘z qobiliyatlarini aniqlab, ertaroq o‘qishni tugatib, yoshlikdanoq o‘z meroslarini yaratishni boshlashlari mumkin. Odatda bekorga sarflanadigan umrning salmoqli qismi bunday tizim bilan hayotning eng samarali davriga aylanishi mumkin.

3. Ko‘plab ta’lim tizimlari mavjud edi

Yagona ta’lim tizimi hammaga foyda keltirmaydi. Odamlar turli yo‘llar bilan o‘rganishadi, shuning uchun turli tizimlarni taklif qilish kerak. Shunda har bir o‘quvchi o‘z o‘qish uslubiga eng mos keladigan tarzda ta’lim olishi mumkin.

Buni biz Musulmon oltin davrining dastlabki davrlarida ko‘ramiz. Ba’zi buyuk olimlar madrasa tizimidan o‘tgan, boshqalari esa uyda kitob o‘rganishgan. Ba’zilar o‘z laboratoriyalarida tajriba o‘tkazishgan, boshqalari ustozlar poyida oʻtirib, ulardan saboq olishgan. Ba’zilar esa bularning barchasini hayotlarining turli bosqichlarida qo‘llashgan.

Xullas, ta’lim yana dolzarb bo‘lishi uchun bitta tizim hammaga mos keladi degan fikrdan voz kechishimiz kerak. Bizga ko‘proq xilma-xillik zarur. Agar kimdir g‘oyat kitobxon bo‘lsa, uyda qolib, iloji boricha ko‘proq kitob o‘qishiga imkon berilsin. Agar kimdir tajriba orqali yaxshiroq o‘rgansa, uni maktabdan tashqarida tajriba o‘tkazish uchun laboratoriya berilsin. (Eynshteynning ota-onasi ham shunday qilgan)

4. Ular fanlarni islomiy va dunyoviy fanlarga ajratmaganlar

Zamonaviy dunyoda maktab va madrasaning ajralishi mustamlakachilik asorati bo‘lib, musulmonlar ongiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Musulmonlarning butun avlodlari matematika, fan va tilning Islomga hech qanday aloqasi yo‘q, degan fikrda ulg‘aydi. Ular Islomni faqat ikkinchi darajali, "dunyoviy fanlar" esa asosiy vazifa deb o‘ylashadi.

@Tafakkur_chizgilari

Bugun biz duchor boʻlayotgan xavf ildizi dindan emas, balkim oʻlim toʻshagidagi madaniyatning alomatlaridan biri bo‘lgan tobora kuchayib borayotgan aqliy tanazzuldan kelib chiqmoqda.

Qadimgi Rimda respublika parchalanib, Sezarlar ilohiylashtirilganda, Rim Senati imperatorning shunchaki aks-sadosiga aylanganda, xalqning diqqati bir qator chegara urushlari va maydonlardagi shafqatsiz hamda dabdabali tomoshalarga chalg‘itilgan edi. Ko‘ngilochar tadbirlarning jo‘shqinligi qadimgi Rimning hissiy va aqliy hayotini tamomila zabt etdi. U fuqarolik va siyosiy muloqotni zaharlab tashladi. Ijtimoiy tanqidchilar endi so‘zga chiqadigan minbar topolmay qolishdi. Ularga masxara va g‘azab bilan javob qaytarilardi. Fuqaroning fikrlash huquqi umuman yo‘q edi.

Biz ham bugun bir paytlar mazmunli munoqasha va bahs-munozaralar o‘tkazishimiz, jamiyatimizda vatandosh oʻlaroq ishtirok etishimiz mumkin bo‘lgan jismoniy makonlardan mahrum bo‘ldik. Jamoat markazlari, qishloq maydonlari va shahar yig‘ilishlari, demokratik ishtirokni ta’minlagan jamoat maskanlari o‘rnini xususiy hududlar, savdo markazlari egalladi. Bu joylarga biz iste’molchi sifatida kirishimiz mumkin, ammo vatandosh sifatida kirishimiz taqiqlangan. Jamoat makonlarining xususiylashtirilishi bizni televideniye va internetning yolg‘iz virtual olamiga itarib yubordi. U bizni boshqalardan ajratib qo‘ydi. Bu yakkalangan, jonsizdek tuyuluvchi virtual olamlar g‘alati aralashmalardir. Ular bizga qudratli (garchi nomsiz bo‘lsa-da) hamjamiyatning bir qismi ekanligimiz hissini beradi.

"Reality" teleko‘rsatuvlaridan tortib, ulkan sport tadbirlari va shirinqovoq musiqiy filmlarigacha bo‘lgan sentimental dramalar va beburd tomoshalar ichki hayotimizning gʻovak bo‘shliqlarini to‘ldiradi. Bu tomoshalar umumiy madaniy tajribaga aylandi va muloqot uchun umumiy so‘z boyligini ta’minlaydi. Biz soatlab yolg‘iz holda ekranlar qarshisida o‘tiramiz. Non va tomoshalar bizni maftun etadi va chalg‘itadi. Biz sehrlangan holda o‘tirar ekanmiz, korporatsiyalar asta-sekin demokratik davlatni parchalab tashlamoqda. Bizni johil qoldirmoqda va ovuntirmoqda.

(C) Chris Hedges

@Tafakkur_chizgilari

Islomda "Erkinlik" tushunchasi

“Erkinlik” deb atalgan faoliyat, holat hisoblanmish hurriyatda emas, balki amal hisoblanmish ixtiyorda aks etadi. Ixtiyorda nazarda tutilgan harakat bir qancha muqobil emas, balki ikki muqobil: yaxshi yoki yomon o'rtasida tanlov qilishdir. Ixtiyor so‘zi, “yaxshi” ma’nosini anglatuvchi “xayr” so‘zi bilan bir xil oʻzakka ega boʻlgani va u bilan bog‘langanligi sababli, ixtiyorda ikki muqobildan “yaxshisi”, “yaxshirog'i” yoki “eng yaxshisi”ni tanlash nazarda tutiladi.
Bu nuqta eng muhimi, chunki u erkinlik haqidagi falsafiy savolga mos keladi.

Demak, ikki muqobildan yomonini tanlash ixtiyor deyish mumkin bo'lgan tanlov emas, darhaqiqat bu o'ziga nisbatan qilingan nohaqlik (zulm)dir. Erkinlik insonning haqiqiy va asl tabiati, ya'ni haqqi va fitrati taqozo qilganidek harakat qilishdir, shu bois faqat yaxshilikdan bo'lgan tanlovni amalga oshirishni "erkin tanlov" deb atash mumkin.

Demak, yaxshilikni tanlov qilish erkinlik harakatidir, shuningdek, bu o'z-o'ziga nisbatan qilingan adolat (adl) amalidir. U yaxshilik va yomonlik, fazilat va illat ilmini nazarda tutadi; holbuki, illatni tanlash tanlov emas, chunki u johillik asosida hayvoniy quvvatlarning nuqsonli jihatlariga moyil bo'lgan ruhning vasvasasi mahsulidir.

Shu sabab, bu erkinlikni amalga oshirish emas, boisi erkinlik yovuzlikka undaydigan ruh quvvatlari tizginidan ozod bo'lishni anglatadi.

Ixtiyor - bu o'z-o'ziga nisbatan adolat bilan yakun topuvchi fazilatlarga muvofiq ikkita muqobilning eng yaxshisini tanlashning kognitiv harakati va bu erkinlikni amalga oshirishdir. Yaxshilik ezgulik orqali qaror topadi. Islomda barcha fazilatlar, jumladan, donolik, halimlik, jasorat, adolat kabi asosiy fazilatlar va ularning bo'limlari Qur'ondan va Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ibratli hayotlaridan olinganligi uchun diniy fazilatlar sanaladi.

© Islom metafizikasiga kirish (Prolegomena to the Metaphysics of Islam), Sayyid Naqib al-Attas

@Tafakkur_chizgilari

Qur’on boshqa dinlarning o‘z e’tiqodlariga amal qilish huquqlari haqida qat’iy ta’kidlaydi. U tinch aholiga qilingan hujumlarni Islomga zid deb keskin qoralaydi. Unda har qanday turdagi o‘z joniga qasd qilish harom ekanligi aytilgan. Ko‘plab yangi ateistlar tomonidan Islom bilan tenglashtiriladigan o‘z joniga qasd qilish usuli musulmon dunyosidan kelib chiqmagan.

Aslida, bunday terror dindan emas, balki radikal G‘arb g‘oyalaridan, ayniqsa leninizmdan kelib chiqqan. 1991-yil may oyida Rajiv Gandini o‘ldirish uchun o‘z joniga qasd qilish nimchasini ixtiro qilgan Tamil yo‘lbarslari esa Shri-Lankaning Tamil hududlaridagi hindu oilalari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan marksistik guruh edi. O‘z joniga qasd qilish – bu sizda artilleriya, samolyotlar yoki raketalar bo‘lmaganda va bosqinchi kuchga maksimal dahshat solmoqchi bo‘lganingizda qo‘llaydigan usul. U XIX asr va XX asr boshlarida dunyoviy anarxistlar tomonidan qo‘llanilgan.

Ular bizga avtomobil bombasining ilk ko‘rinishini qoldirgan: 1920-yil 16-sentyabrda Uoll-stritda portlatilgan portlovchi moddalar ortilgan ot aravasi. Hujumni anarxistlar Sakko va Vanzettining qamoqqa olinishiga norozilik sifatida italiyalik muhojir Mario Buda amalga oshirgan. Natijada 40 kishi halok bo‘lgan va 200 dan ortiq kishi yaralangan.

Keyinchalik o‘z joniga qasd qilish usuli "Hizbulloh", "Al-Qoida" va "Hamas" tomonidan qo‘llanilgan. Ammo Yaqin Sharqda ham o‘z joniga qasd qilish hujumlari faqat musulmonlar tomonidan amalga oshirilmagan. Livanda 1980-yillarda fransuz, amerikalik va isroillik nishonlarga qilingan o‘z joniga qasd qilish hujumlari paytida islomiy fundamentalistlar tomonidan atigi sakkizta shunday hujum amalga oshirilgan xolos. Yigirma yettitasi kommunistlar va sotsialistlarning ishi bo‘lgan. Uchtasi esa nasroniylar tomonidan amalga oshirilgan.

Islom madaniyati va an’analarini o‘rganishdan bosh tortish, musulmonlarni insoniylikdan mahrum qilish, dunyoning buyuk sivilizatsiyalaridan birining intellektual an’analari va madaniyatini butunlay mensimaslik o‘z-o‘zini tahlil qilish va aqliy izlanishdan nafratlanuvchi kishilarga xosdir. Bu murakkablikni tushunish uchun shiorlar va iboralarga yopishib olish emas, balki mehnat va izchil o‘rganish talab etiladi. Ma’rifatparvar va bag‘rikeng sivilizatsiyalar AQSH va Yevropa doirasidan tashqarida ham gullab-yashnagan.

(C) Chris Hedges, mutafakkir yozuvchi, (Why I Don't Believe in Atheists)

@Tafakkur_chizgilari

Isroil AQSHga soʻzsiz boʻysunadi. Koʻpincha aksinchasi deb ham aytiladi. Ya'ni AQSh Isroilning yugurdagi, qoʻgʻirchog'i deb. Ammo soʻnggi kunlardagi sulhdan soʻng Isroil AQShning rahbarlari chizgan chiziqdan sira chiqmasligi, unga yetkazilgan har qanday buyruqqa soʻzsiz itoat etishini amalda koʻrsatdi. Tramp saylovlardan soʻng agar tutqunlarni Hamas ozod etmasa, Falastinni doʻzaxga aylantirishi haqida nutqida aytib oʻtgan edi. Ammo inaugurationdan bir necha kun burun butunlay teskari vaziyat yuz berdi. AQShning boshqa prezidentlari qatori Tramp ham oʻz prezidentligini katta xato bilan boshlashni istamadi. Gʻazoda qirgʻinning davom etishi uning obroʻsiga juda jiddiy taʼsir etgan boʻlardi, eng kamida Amerika fuqarolari oʻrtasida. Shu bois u Netanyahuga sulh tuzish toʻgʻrisida buyruq berdi.

Bu yerdan chiqadigan xulosa shuki, Amerika prezidenti Isroilga "toʻxtat" desa, Isroil darhol toʻxtatadi. Shu bilan butun urushga yakun yasaladi. Genocide Jo esa urushning davom etishiga qasddan yoʻl qoʻyib berdi. Uni oldini olish uchun hech qanday harakatga qoʻl urmadi. Albatta bu yerda Tramp ishni oʻz manfaati, xalqi orasidagi obroʻ-eʼtiborini yoʻqotmaslik, balki orttirish ilinjida amalga oshirdi. Chunki xalqning Isroilga nisbatan qarashlari soʻnggi bir yarim yillik urush davomida keskin oʻzgardi. Undan boshqa rahbar mansabga kelgan taqdirda ham xalqiga yon bosishga katta ehtimol bilan majbur boʻlardi.

@Tafakkur_chizgilari

Gʻarb va musulmon dunyosini bir biridan fundamental fatovut ajratib turadi. Va bu fundamental tafovut diniy tayanchga ega. Shu nuqtayi nazardan ikki oʻrtadagi har qanday nizo, konflikt diniy asoslarga koʻra yuzaga keladi. Isroil bu Gʻarbning dunyoning markazida qurilgan loyihasi. U arab diyorlarining totuvga erishib, diniy gʻoya atrofida takomillashuvining oldini olish maqsadida tashkil etilgan. Gʻarb boʻylab shu tushunchani falsafiy va diniy jihatdan yaxshi anglab turganlar bugungi vaziyat ular uchun chindan yutqiziq ekanini juda durust idrok etyapti. Va bu yoʻlda Isroilning matonat bilan turib berishi uchun ular katta resurs va mablagʻlarni ajratishdan tap tortmaydi. Ularning musulmon tafakkuriga boʻlgan gʻaraz va adovati hamda raqobatchiligi tor doiradagi holat boʻlib, buni asosan Gʻarbning yuqori elitalarining ajdodlardan meros intellektual faoliyatining bir qismi deyish mumkin. Gʻarbdagi avom, oʻrtamiyona kishilar ayni sabablarga koʻra bunday yovuz va qabih ishlarga aralashmagan, ulardan gʻofil va bexabar qolishi, anglagan oʻrinlarda esa adolat haqqi yoʻlida ularga qarshi chiqishi tabiiy bir hol. Gʻarbning yuqori doiralari mashgʻul boʻlib turgan bunday intellektual oʻyin esa yangi emas, bu uzoq tarixga ega. Dastlabki ildizlarini salb yurishlariga bogʻlash mumkin boʻlgan bunday tor doiradagi faoliyatni koʻpincha butun bir xalqlarni oʻzga xalqlarga qarshi qoʻyish orqali imkonli qilingan. Ya'ni gʻarbdagi avom uchun sharqni yoki musulmon dunyosini yoppasiga yomon koʻrsatish rahbarlik darajasidagi ishlarni idora etuvchilar uchun odatiy hol edi. Hozir ham mazkur faoliyat uchun yuzlab million dollar ajratiladi.

Bu nimani anglatadi? Vaziyat biz tashqaridan koʻrib turgandek sodda va joʻn emas. Gʻazo ahli qoʻllab kelayotgan gʻoyaviy kuchning ahamiyati bu oʻrinda shu darajadaki, bu xuddi yuz minglab askarga qarshi bir necha ming kishi bilan pirovardida gʻalabaga erishish darajasida jang qilishga oʻxshaydi. Shuning uchun ham bu jangning koʻlamini raqamlar bilan baholan, izohlab, taqqoslab boʻlmaydi. Unga qarshi koʻproq diniy va fikriy sabot, matonat, metin ishonch bilangina kurashish mumkin edi. Va bunga haminqadar erishildi. Natijasiga ayni chogʻda shohid boʻlib turibmiz. Bugungi kunda dunyoning aksar oʻlkalari gʻarbga yengilgan hisoblanadi. Gʻarb madaniyati, diniy yoʻli, qadriyat va tarixiy yoʻnalishi, fikrlash va dunyoqarashiga sodiqlik mazkur taslimiyatning bir koʻrinishidir. Bunday taslimiyatni qabul etishni istamaganlar esa doim dushman oʻlaroq koʻrilgan. Gʻarb hozirgi qudratiga faqatgina iqtisodiy kuch-quvvati bilan emas, aqllarni lol etuvchi falsafiy, diniy, fikriy yetukligi ortidan erishdi. Buni inkor qilib boʻlmaydi. Unga qarshi akademik va intellektual saviyada emas balki, hissiyot va idrok, harakat va faoliyat, yashash tarzi va butun hayot yoʻli orqali kurashadiganlarni mana shunday ogʻir qismat va qiyinchilik qarshi oladi. Ushbu yoʻl bugungi musulmon oldiga qoʻyishi kerak boʻlgan eng katta maqsaddir.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil kuchlari va Hamas oʻrtasidagi otashkesim hamda mahbuslarni ozod qilish boʻyicha kelishuvga nihoyat erishildi. Uzoq kutilgan onlar ham keldi. Ammo bungacha shu vaqtgacha misli koʻrilmagan talafot va qirgʻinlarga yoʻl qoʻyildi. Ayni paytda vayronaga aylangan hududni qayta tiklash kamida 1.2 milliard dollar va 15 yil vaqt talab qiladi. Gʻazodagi jami binolarning 70 foiz qismi butunlay vayron boʻlgan. Binolar qoldiqlari, tosh va betonlarning jami hajmi 42 million tonna boʻlib, bularni tozalash uchun juda katta resurs va energiya talab etiladi. 1.8 million kishi boshpanasiz qolgan. Umumiy zarar koʻlami 19 milliard dollarga yaqinlashadi. Oʻtgan vaqt mobaynida hududdagi chorvaning 95 foiz qismi so'yilgan. 137 ta maktab va universitet, 823 ta masjid vayron boʻlgan. Yoʻllarning uchdan ikki qismi yaroqsiz holga kelgan. 46 ming kishi halok boʻlgan. Bundan tashqari bu miqdor yana yarim baravarga oshishi mumkin.

@Tafakkur_chizgilari

Muhammad (s.a.v.)ni nima uchun barcha e’tiqodlar tomonidan Allohning payg‘ambari sifatida qabul qilinishi va tan olinishi kerakligi xususida

Siz shuni tushunishingiz kerakki, Alloh taolo odamlarning fitriy mayllarini turlicha qilishining yagona sababi ularni kelishtirishdir, biroq U ularning farovonligiga zid ravishda ularni kelishtirishni istamadi. Agar odamlar o‘zlariga yoqqan va yoqmagan ishlarda turfa xohish-istaklarga va majburlashlarga duchor bo‘lmaganida edi, ularning har biri savdogar va hunarmand bo‘lishni yoxud qirollik va hukmronlik yoʻlini tanlashi mumkin edi.

Bu esa odamlarning yashashiga imkon bermasdi va ularning farovonligi uchun halokatli bo‘lar, falokat va vayronagarchilikka olib kelardi. Basharti ular turli rag‘batlarga bo‘ysunmasa va undovlarga ergashmasa, ular qon olishdan, hayvonlarni davolashdan, qassoblik va teri oshlashdan butunlay qochgan bo‘lardilar.

Odamlarning barcha toifalarida o‘z kasblari haqida yuqori fikrda bo‘lish uchun asos mavjud. Ana shu narsa ularga o‘z ishlarini yengilroq qiladi. Masalan, agar to‘quvchi o‘z hamkasbining biror ishni beo‘xshov bajarganini, texnikasi noʻnoqligini yoki qo‘polligini ko‘rsa, unga: "Sen ahmoq qon oluvchisan" deydi, agar qon oluvchi o‘z hamkasbining biron ishni beo‘xshov bajarganini ko‘rsa, unga: "Sen beso‘naqay toʻquvchisan!" deydi. Shuning uchun ham ular o‘z farzandlariga faqat o‘z kasblari: to‘quvchilik, qon olish, hayvonlarni davolash va qassoblik qilishga ruxsat beradilar.

Agar Parvardigor farqlilikni kelishuv va do‘stlik sababiga aylantirmoqchi bo‘lmaganda edi, U birovni past bo‘yli, birovni novcha, birovni chiroyli, birovni xunuk, birovni boy, birovni kambag‘al, birovni aqlli, birovni aqli past, birovni ziyrak, birovni esa ahmoq qilib yaratmagan bo‘lardi. U ularni sinash uchun turlicha qildi, zero, ular bo‘ysunish va itoat etish orqali haqiqiy baxtga yuzlashadilar. Shu bois, U zot ularni jamlash uchun ajratib qo‘ydi va ularni itoatda birlashtirish orqali oxiratdagi mukofotda jam etmoqchi bo‘ldi.

Oliy zotga barcha hamd-u sanolar bo‘lsin! Uning sinovlari qandayin ezgu va o‘rinli, Uning yaratig'i qandayin buyuk, Uning boshqaruvi qandayin mukammal! Agar hamma to‘quvchilik ishidan qochganda, biz yalang‘och yurgan bo‘lardik, agar hamma qurilish mehnatidan qochganda, ochiq dalalarda yashardik, agar hamma dehqonchilikdan qochganda, oziq-ovqat yo‘q bo‘lib ketardi va hayot oʻz barqarorligini yoʻqotardi. Shu bois, U zot ularni qiynamay bo‘ysundirdi va ularni qiziqtirmay xohish-istak bilan gʻarq qildi.

Agar odamlarning tabiati va rag‘batlari bir xil bo‘lganda, ular faqat eng jozibali narsalarni, eng mo‘tadil mintaqalarni va eng markaziy shaharlarni tanlashgan bo‘lardilar. Agar shunday qarorga kelishsa, markaziy joylarni egallash uchun jang qilishar va baland yerlar uchun talashishardi; hech bir mintaqa ularning hammasini sig‘dira olmagan va hech qanday tinchlik shartnomasiga rioya qilinmagan bo‘lardi. Shuning uchun ular Allohning bo‘ysundirishi tufayli juda mamnun bo‘ldilar.

Bundan boshqacha bo‘lishi mumkinmi? Agar o‘rmon aholisini sahrolarga, tekislik aholisini tog‘larga, tog‘liklarni okeanga va chodir aholisini g‘isht uylarga ko‘chirsangiz, ularning qalbini tashvish qamrab olardi va ularni haddan tashqari raqobat yutib yuborardi.

(C) Al-Johiz, "Paygʻambarlik dalillari" asaridan

@Tafakkur_chizgilari

Gʻazodagi fojia qasddan amalga oshirildi. Los-Anjelesdagi yongʻinlar esa qasddan amalga oshirilgan ishning bevosita oqibatidir. Ikkisi bir biriga juda bogʻliq. Birini ikkinchisiga bogʻlamaslik kerak deyish esa voqelikni toʻla idrok etmaslik deganidir. Aslida ikkisining ham sababchisi bitta: AQShning cheksiz kuch-qudratga ega boʻlgan militarizmi va uning atrofidagi byurokratiya. Oʻzbekistondagi adolat bilan bogʻliq muammolarga xalq ham aybdor boʻlgani (chunki u siyosat bilan shugʻullanmayapti, oʻz haqqini talab qila bilmayapti) singari, AQSHning oddiy fuqarosi qaysidir maʼnoda bugungi kunda ham Gʻazodagi holat uchun, ham Los-Angelesdagi yongʻinlar uchun bilvosita aybdor. Chunki ular ham propaganda va manipulyatsiyaga osongina qurbon boʻlishdi. Yetarlicha siyosiy-huquqiy faollik koʻrsatishmadi. Voqelikdan gʻofil qolishdi. Shu bois bu voqealarga achinish barobarida asl sababchilar bilan bir qatorda oddiy aholini ham aybsitish ayb emas. Biroq bu bilan qudratli yirtqichlarni diqqatdan qochirmaslik kerak.

@Tafakkur_chizgilari

Bo‘shliq o‘z-o‘zidan nolga asoslangan energiya olamini harakatga keltirish uchun qandaydir ijobiy zaryadlangan bo‘lishi kerak.

Bo‘shliqda qandaydir nomutanosiblik, qandaydir nomuvofiqlik, hatto narsa deb ta’riflab boʻlmaydigan qandaydir "u" mavjud. Qanday qilib to‘satdan mutlaq yo‘qlik kvant mexanikasi qonunlariga bo‘ysuna boshlaydi?

Diniy marosimlar ushbu Zotga nisbatan ehtirom ifodasi; voqelikning bu ta’riflab bo‘lmas manbasiga yoki kelib chiqishi yoki mohiyatiga qaytish istagi. Din so‘zining o‘zagi "religio" bo‘lib, u qayta bog‘lash yoki bir-biriga bog‘lash degan ma’noni anglatadi, ya’ni u insonlarni o‘zlarining sir bo‘lgan mohiyati bilan bog‘laydi. Bu hayrat tuyg‘usini ateistlar mutlaqo inkor eta olmaydilar, bartaraf eta olmaydilar. Barcha buyuk olimlar kabi Dokins ham "hayrat"ga tushadi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Buyuk sir

Ateizmdan qo‘rqish yoki unga taqiq qoʻyishning hojati yo‘q. Chunki unda hech qanday kuchning oʻzi yo‘q. To‘g‘ri yondashilsa, uning hech qanday jiddiy mohiyatga ega emasligi ayon boʻladi. Har bir sinchkov aql egasi (ayrim odamlarda ma’lum darajada tabiiy psixologik xususiyat oʻlaroq mavjud) odatda hayotining eng dastlabki bosqichlarida ateizmga moyillik bildirishi mumkin, ammo koʻp oʻtmay u uning jiddiy asosi yo‘qligini anglaydi, zero, dindagi asosiy tushunchalar uning ongida asta-sekin qayta ta’riflanadi va u uchun ateizmni qabul qilish deyarli imkonsiz bo‘lib qoladi.

Biroq, ba’zilar jiddiy diniy izlanishlar, din va fan falsafasi bilan yetarlicha mashgʻul boʻlmagani (bu borada koʻp oʻqimagani) sababli unga yopishib olishadi. Ateistlar odatda diniy mavzularni to‘g‘ri yoki umuman tushunmaydigan ayrim dindorlar bilan bir xil darajada/saviyada bo‘ladi. Masalan, ikkala toifa ham Xudoni go‘yoki binokl orqali topish mumkin bo‘lgan qandaydir ulkan kosmik politsiyachi deb tushunadi. Yoinki diniy marosimlarni ma’nosiz va ongsiz takrorlanadigan mexanik harakatlar deb hisoblaydi.

Haqiqatan, ateizmga pozitsiya oʻlaroq muxlis boʻlish mumkin emas. Agarda Xudoni Zohir va Botin nuqtayi nazaridan ta’riflasak, ateizm o‘z-o‘zidan yo‘qqa chiqadi. Gap shundaki, voqelikning ikki jihati mavjud va ikkisi ham inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Bulardan biri zohiriy qism, ya’ni barchamiz ishtirok etadigan hozirgi voqelik bo‘lib, uni hech bir teist yoki ateist inkor eta olmaydi. Bu zohiriy jihatni hamma idrok etadi.

Shunday ekan, bu Xudomi? Biz hammamiz unda ishtirok etadigan bu zohiriy haqiqat dinlar Xudo deb ataydigan narsami? Aslo, bu to‘liq/mutlaq tasvir emas. Ateistlar bu voqelik mavjudligini tan olishadi. Bu biz uchun mavjud bo‘lgan borliqdir. Xo‘sh, din taklif qilayotgan qo‘shimcha jihat nima? Ateist nimani e’tibordan chetda qoldirmoqda? Ateist ushbu voqelikning "botin", ya’ni yashirin tomonini nazardan qochiradi. Biroq bu yashirin tomon ko‘r-ko‘rona ishonch yoxud odamlarga taklif qilinayotgan va keyin majburlanadigan bo‘shliqlar xudosi emas, balki ilgari qayd etilgan mavjud borliqning mohiyatiga, kelib chiqishiga yoki manbasiga ishora qiladi. Va bu mavjud voqelikning mohiyati yoki kelib chiqishi sir (yoki "g‘ayb")dir.

Boshqacha aytganda, barchamiz yashaydigan bu voqelik mavjud. Savol shundaki, uning mohiyati nimada, umuman har qanday narsaning mohiyati nimada? Bu savol ustida mushohada yuritsak, u shunchaki tafakkurimizdan chetda qolganini tushunamiz. Haqiqatni moddadan zarrachalarga, energiyaga, fizika qonunlariga qadar qisqartirishga harakat qilganimizda esa, oxir-oqibat sirning boshi berk ko‘chasiga kirib qolamiz.

Voqelikning mohiyati tilimizdan, tafakkurimizdan, fanimizdan, dinimizdan va falsafamizdan chetga chiqadi. Zohir/hozirgi voqelik mohiyatining bu chetga chiqishi din "transsendentlik" (Az-Zot) deb ataydigan narsadir. Bu mavhum taklif emas. Buning uchun hech qanday isbot-dalilning keragi yo‘q. Zohir va botin deb qaralsa, uni rad etish shunchaki imkonsiz.

Ushbu yashirin jihat, manba, kelib chiqish, mohiyat (biz uni turli nomlar bilan atashimiz mumkin) oliy darajadagi sirdir. Aynan shunga qarab din diniy qo‘rquv va hayratni yuzaga chiqaradi. "Taqvo" so‘zining ma’nolaridan biri Allohga nisbatan qo‘rquv, hayrat yoki taajjubni anglatadi. Ibn Arabiy hayratlanish yoki "hayrat"ni bilimning eng yuqori darajasi deb ta’riflagan.

Ateistlar faqat bitta savolni ko‘rib chiqishlari kerak: ushbu bizga "berilgan" voqelik nima? Bu borliq. Hayot yoki biologiya uchun mo‘ljallanmagan. Yo‘q. Dizayn dalillaridan foydalanish shart emas. U faqat mavjudlikning o‘zi haqida. Shunchaki oʻz-o'zidan mavjud. Nima uchun bu vujud/mavjud? Nega yo‘qlik emas? Bu vujudga kelgan mavjudlik qandayin ajabtovur narsa? Bu qanday mo‘jiza?

Zamonaviy fiziklar mavjudlik yoki vujud yoki voqelik deb ataladigan mazkur hayratlanarli narsani mutlaq yo‘qlik o‘rniga tushuntirishga harakat qilishadi. Ular buni tushuntirganda, "berilgan" muammosini chetlab o‘ta olmaydilar. Ya’ni biror narsani oldindan taxmin qilishga to‘g‘ri keladi.

@Tafakkur_chizgilari

Bizda (musulmonlarda) tarix yo‘q

Musulmon tarixi hali yozilgan emas, biz biladigan tarixni biz uchun Yevropa yozib bergan. Bizning tariximiz mavjud emas. Biz, masalan, vaqtida shariat qonunlariga amal qilgan bo‘lsak-da, uning tarixini yozmaganmiz. XIX-XX asrlarda Yevropa keladi va shariat tarixini yozadi, soʻng buni mustamlakalariga olib boradi, va biz uni standart bilim sifatida qabul qilib, takror-takror foydalanaveramiz. Aslida bu tarix mustamlakachilik tarixi bo‘lib, mutlaqo mafkuraviy va musulmonlar uchun foydalanish nuqtai nazaridan zararlidir. Eng hayratlanarlisi shuki, ko‘pchilik musulmonlar buni ilohiy haqiqat deb ishonadi.

(C) Voil Hallaq, Kolumbiya universiteti professori

@Tafakkur_chizgilari