Tafakkur chizgilari

O‘jarlik bilan ortda qolish (yoki ortda qolganlik) sindromi (masalan, men buni ijtimoiy tarmoqlarda faxr bilan bildirilayotganini ko‘ryapman) faqat assimilyatsiyaga (boshqa madaniyatlarga singib ketishga) olib keladi. Boshqa yo‘l yo‘q.

Dushmanlarimiz tomonidan mag‘lub etilishimiz esxatologik zaruriyat ekanligi, bu holat kamchiliklarimiz uchun jazo bo‘lishini istisno qilmaydi (Afsuski, o‘z fikrlashini mantiq qonunlariga muvofiq tartibga solishga qodir bo‘lmaganlar o‘zlarining bu ojizliklarini anglay olmasliklari muqarrar haqiqatdir – shu sababli ular yo‘q joyda ziddiyat ko‘radilar va shu ziddiyat girdobiga tushib qoladilar ...)

“U kunda sizlar ko'p bo'lasizlar, dengiz toʻlqinlari yuzasida mavjlanayotgan ko'pik kabi hisobsiz bo'lasizlar. Xudo dushmanlaringiz qalbidan sizga boʻlgan qo'rquvni olib tashlaydi va sizning qalbingizga zaiflikni solib qoʻyadi“. Sahobalar u zotdan oʻsha zaiflik tabiati haqida so'radilar. U zot: "Dunyoga muhabbat va o'limdan qoʻrqish", dedilar.
(Imom Ahmad va Abu Dovud rivoyati)

Endi ikkita misol keltiray:

Usmonlilarning Istanbuldagi yer osti metrosi 1875-yilda ochildi (dunyoda ikkinchi bo‘lib)

Va ancha muhimroq darajada,
Usmonlilar 20-asrda ham buyuk davlatlarga qarshi harbiy jihatdan juda raqobatbardosh edi (Gallipoli jangini eslang).

Shunday ekan, keyingi voqealarni qo‘pol va soddalashtirilgan tarzda shunchaki "ortda qolish" deb baholash mumkinmi?

Aslida, bizning keyingi taqdirimiz va bo‘ysunishimizning sabablari buning mutlaqo aksiga yaqinroq: Islomning insoniyat uchun yo‘naltiruvchi g‘oyalari va asosiy qarashlaridan voz kechish, ya’ni jamiyat asosida o‘zgaruvchan haqiqatlar va iymonni o‘rnatish hamda yer yuzida ma’naviy (va tashqi) xalifalikni barpo etishdan voz kechish – bularning barchasi moddiy taraqqiyotni insoniyat sivilizatsiyasining yagona tabiiy maqsadi deb bilishning yetarlicha tanqidiy bo‘lmagan o‘zlashtirilishi va, aslida, falsafiy jihatdan ko‘r-ko‘rona ergashish natijasida yuz berdi. Bu esa, pirovardida, bizning haqiqiy vahiyga asoslangan hayot tarzimiz va jamiyatimizning maqsadlarini to‘liq yashirib qo‘ydi.

Biz Frensis Bekonning bilimni moddiy foydalanishga keltirish g‘oyasini bejiz qabul qilmadik; tabiatdan yakuniy va rasmiy sabablarni chiqarib tashlash yo‘lini bejiz tanlamadik; iymon va (vositaga aylantirilgan) aqlni bejiz ajratmadik; tabiatni birlamchi sifat mexanizmi sifatida ko‘rish yo‘lini bejiz tanlamadik; dunyoviy hokimiyatni ma’naviy hokimiyatdan bejiz ajratmadik; ruhni tabiatdan bejiz ajratmadik.

Agar bizda yaxlitlik bo‘lganda, parchalanishga ehtiyoj boʻlmasdi; ufqlarda va o‘zimizda belgilar namoyon bo‘lganda, inson tasavvurini aniqlashtirishga zarurat boʻlmasdi.

Islomda inson mohiyatining bunday mislsiz va abadiy tengsiz namoyon bo‘lishi faqatgina o‘zingiz inson mohiyatini ko‘zdan qochirganingizda "taraqqiyotdan ortda qolish"ga aylandi.

Ha, biz "ortda qolib ketganimiz" deb hisoblangan zamonaviy Betaraf Ilmiy Liberal Sivilizatsiya haqidagi xomxayolingizning o‘zi, siz "quvib yetib olish" orqali xalos bo‘lmoqchi bo‘lgan o‘sha hukmronlikning eng umidsiz ko‘rinishidir.

Hasan Spiker

@Tafakkur_chizgilari

Kapitalizm gunohni institutsionallashtirishdir. Gunohni reform (isloh) qilib boʻlmaydi. Uni faqatgina yoʻqotish mumkin.

(C) Ali Harfush

@Tafakkur_chizgilari

Tarix – gʻaybdir. Oʻtmish va kelajak bugundan farqli oʻlaroq nomaʼlumlik xususiyatiga ega. Shu bois bu ikkisini istagancha talqin qilish mumkin. Tarixni istalgan koʻyda xulosalash, yoʻnalishga burish mumkin. Kimyo boʻyicha olim va doktor Stefan Grokotning fikricha evolyutsiya nazariyasi katta yoshlilar uchun ertakdan boshqa narsa emas. Ya'ni uni asoslash u yoqda tursin, unga dalil topishning imkoni ham yoʻq. Chunki tarix – bu gʻayb.

Hozirgi zamonda yashaydiganlar uchun uzoq tarix nomaʼlumlik qa'ridir. Tarixning muayyan davri davomida molekulalarning maʼlum shaklga kirib, undan inson yoki qandaydir mavjudot yaralishi mutlaqo imkonsiz. Ilm-fan tarixdan farqli oʻlaroq bugungi, ayni damni oʻrganadi. Tarix esa keng qamrovli, oʻta chuqur va mavhum boʻlgani uchun, maʼlum versiyalarga (masalan bizga yozma manbalar orqali meros boʻlgan dinlar yo madaniyatlar) ishonadiganlar va yo buni inkor etadiganlar boʻladi.

Gʻaybga ishonmaydigan tarixga ham ishonmaydi. Gʻaybni inkor etadigan tarixiy manbalarga jiddiy koʻz bilan qaramaydi. Dinning boy merosini pisand qilmaydi. Bunday dunyoqarashning xatari shundaki, u insonni shunchaki inkorchi qilib qoʻyadi. Bunday insonlar faqat bugun, zamonaviy dunyo bilan yashaydi. Koʻzi koʻrgan narsani qabul qilib, odamzodning oʻrganish qamrovidan tashqaridagi borliq, voqelik va narsalarni aql bilan qabul qilolmaydi. Buning ichiga din, qadim tarix va kelajak voqeliklari (aniqrogʻi, oxirzamon) kabilar kiradi.

Bularni inkor etish odamni vaqtinchalik mavjudotga, hayvonga tenglashtiradi; chunki hayvon vaqtinchalik, cheklangan xotiraga ega, u odamdan farqli oʻlaroq kechani eslolmaydi, buguni bilan yashaydi, ertani oʻylamaydi. Fikr yuritish, mulohaza qilish, oʻzining mavjudligi haqida obdan tafakkur qilish unga yot.

@Tafakkur_chizgilari

Bugungi tanazzulimizning tamal sabablaridan biri shuki, biz asta-sekin ayrim mahalliy qadriyatlar va tushunchalarga shu qadar yopishib oldikki, natijada ular orasida islomning ruhi so‘nib qoldi. Hozirgi kunda ko‘plab musulmon jamiyatlarida ayollar yoxud ularga yuklangan vazifalar haqidagi hukmron qarashlar ko‘proq ana shu mahalliy qadriyatlar va tushunchalar bilan bog‘liq bo‘lib, biz ularni asta-sekinlik bilan muqaddaslik darajasiga ko‘tardik. Aslida esa, Payg‘ambarimiz alayhissalom davridagi ayollar jamiyatlarimizdagi an’anaviy dindor ayollardan butunlay farq qiladi. Dunyoda islomning yana bir bor ustunlik qilishini xohlovchilar shuni anglab yetishlari kerakki, islomning keng qamrovli inqilobiy harakatini samarali qilish uchun butun musulmon jamiyatining kuch-qudratidan foydalanish lozim. Ular musulmon ayollarni mahalliy urf-odatlardan yuqori ko‘tarish va ularga islom talab qilgan vazifalarni yuklashdan cho‘chimasliklari kerak, chunki bu dastlabki asrlar tarixida o‘z tasdig‘ini topgan.

- Rashid Shaz, "Parda, lekin qanchalik yopiq"

@Tafakkur_chizgilari

Cherkovning ratsional fikr yuritishni qabul qilishni istamasligi, bunday qilgan barchani taqib etib, osuvga hukm etishi oxir-oqibat ilm-fan va Cherkovning ikkiga dushman lageriga ajralishiga olib keldi. Nyuton oʻz izlanishlari natijasida sayyoralar harakatini matematik tarzda tasvirladi. Ya'ni u borliqning matematik tenglik va qonuniyatlar orqali ishlashini asoslab berdi. Bu esa oxir-oqibat "Deizm" deb nomlangan juda keng tarqalgan taʼlimotning paydo boʻlishiga asos boʻldi. Deizm Xudo butun borliqni avval paydo qilgan, ammo uning faoliyatini maʼlum qonuniyatlarga qoldirgan, degani.

Demak, Xudo emas, balki maʼlum qonuniyatlar borliqni nazorat etib, yurgizib turadi. Shu sabab tarixchilar borliqning mazkur modelini Soat mexanizmi borlig'i deb yuritishadi. Nyutonning oʻzi deist emas edi. U Xudo har kunlik tabiiy faoliyatga aralashishi, doimiy sababiylikning asosi ekaniga eʼtiqod qilardi. Biroq uning borliq haqidagi gʻoyalari Deizmning paydo boʻlishiga misli koʻrilmagan tarzda taʼsir qildi. Deizm Ateizmdan bir qadam uzoqda boʻlgan taʼlimotdir. Ilm-fan vakillari, olimlarning bu taʼlimot asosida borliqni Xudoni qoʻshmasdan oʻrganish mumkinligini, hamma narsani tabiiy ravishda mavjudligi va faoliyat koʻrsatishini ilmiy asos qilib olishi oqibatida Sayntizm meynstrim (asosiy) taʼlimotga aylandi.

Mana shundan keyin Ateizm paydo boʻldi, deyish mumkin. Ular borliqdagi hamma narsa nihoyasiz harakatning bir qismi ekani, atom, molekula, kimyoviy reaksiyalar doimiy, toʻxtovsiz jarayon boʻlib, bu hol abadiy davom etishiga qattiq ishonadi. Shu maʼnoda ular amaliy ateistlardir.
Ular ilm-fan bilan goʻyoki Xudo mavjud emasdek, shugʻullanadilar. Bu nazariyada, eʼtiqodda Xudoga ishonmaslik degani emas, aslida, koʻpchilik olimlar diniy maʼnoda Xudoda ishonadi. Biroq ular ilmiy faoliyat bilan mashgʻul boʻlganda, bunday eʼtiqod shunchaki yashirin eʼtiqod koʻrinishiga, botindagi maxfiy ishonchga aylanadi.

Ilm-fanga nisbatan bunday yondashuv metodologik naturalizm deb yuritiladi. Naturalistlar borliqqa nisbiy maʼnoda eʼtiqod qilishadi. Atrof-borliqni oʻrganish uchun nimagadir eʼtiqod qilish, muayyan ishoch uslubini asosiy yondashuv qilib olish ularga yotdir. Shu koʻrinishda biz ilm-fanni Xudosiz ravishda oʻrganishga dasturlanamiz.

Musulmon dunyosi gʻarbning mazkur ilmiy-falsafiy evrilishidan muayyan saboq chiqarishi kerak. Bunda ikkita jihatga alohida eʼtibor qaratish zarur boʻladi. Birinchidan biz, dinimiz buyurganidek, hamma narsaga ratsonal, mantiqiy yondashishimiz zarur. Zero Qur'oni Karimda insonlarni aqlidan foydalanmaslikka chaqiruvchi biron oyat mavjud emas. Islom toʻliq ratsional taʼlimotdir. Shuning uchun ham oʻrta asrlarda islom yurtlarida ilm-fan rivoji ortidan na din va ilm ajralishi, na ateizm va deizm kabi Xudoni inkor etuvchi taʼlimotlar paydo boʻlmadi. Musulmonlar ilm-fanga kunni tunga aylantiruvchi, homilada embrionni paydo qiluvchi, shamollarni hosil qiluvchi zot Alloh taolo ekaniga ishongan holda yondashadi. Demak Xudo borliqni bilvosita emas, balki bevosita boshqaradi, yurgizadi.

(C) Maqola shayx Hamza Karamalining video-lavhasi asosida yozildi.

@Tafakkur_chizgilari

Ilm-fan, borliq va din

Aristotel insoniyat tarixida aql va fikr yuritishning rivojiga mislsiz hissa qoʻshgan buyuk dargʻa hisoblanadi. Uning taʼlimoti bugungi kungacha koʻplab jabhalarda hukm surmoqda. U dunyoni ham moddiy, ham maʼnaviy koʻrinishda tasavvur etgan. U xudoga ishongan. Va oʻzi tasavvur etgan Xudoni tabiiy, koʻzga koʻrinib turgan borliq bilan kelishtirishga harakat qilgan. Ya'ni u atrof-tevarakni oʻrganar ekan, barcha kelib chiqishlarning sababchisi Xudo ekanini inkor etmagan. Unga koʻra oʻrganish, ilm-fan bu oʻzgarish, muvaqqatlikni oʻrganish demakdir.

Misol uchun, agar siz urugʻni oʻrgansangiz, uning vaqt oʻtib daraxtga aylanishiga guvoh boʻlasiz. Bu — oʻzgarish. Xoʻsh, nima sababdan narsalar oʻzgarishga uchraydi? U buni tushunish uchun asosiy Sababchi kerakligini anglab yetdi. U buni Birinchi Sabab deb atadi. Aristotelga koʻra Xudo boshlanish nuqtasiga ega bo'lmagan, immaterial (material boʻlmagan) mavjudlikdir. Va siz Usiz oʻzgarishni taʼriflay olmaysiz. Shu maʼnoda Xudo insonning ilmiy tafakkurni tushunishi uchun ajralmas ahamiyatga egadir.

Xoʻsh, nima uchun bugungi kunda ilm-fan jabhalarida Xudo unuttirildi, uning oʻrni Sayntizm bilan almashtirildi? Bu jarayon ming yillar davom etgan ilmiy rivojlanish sikli asnosida kelib chiqqan boʻlib, uning kashfiyotchisi ilm-fanning soʻnggi merosxoʻri boʻlgan Gʻarb ilmiy falsafasi hisoblanadi. Gʻarb falsafasi haqida gap ketar ekan, birinchi boʻlib Tomas Akvinas haqida gapirish kerak. U xristian faylasufi, ruhoniysi edi. U falsafaga Aristotelni oʻrganish asnosida kirib keldi va buni musulmonlarning ijodi orqali tadqiq etdi. Unga koʻra Aristotelning “Xudo ibtidosiz" degan taʼlimoti xristianlikning haqligiga dalil edi.

Shu asosda Xristianlik ratsional tamalga ega boʻldi. Shu ondan falsafa va ratsional fanlar xristianlik taʼlimotlariga singgib bordi. Ratsionallik — ezgulikka teng koʻrildi. Muammo shundaki, deyarli hamma dinkar toʻliq ratsional asoslarda qurilmagan. Ularning bosh tamoyillari ba'zida ratsionallikka zid kelishi, uni inkor etishi mumkin. Akvinasdan soʻng Aristotelianizm va Xristianlik oʻzaro uygʻunlashgach, Aristotel falsafasiga ham xuddi xristianlik dini kabi muqaddas tus berildi. U din qatori koʻrila boshlandi. Demak, Aristotel tafakkuri dinga tenglashtirildiki, alaloqibat uning taʼlimotlarini inkor etish goʻyoki murtadlik bilan teng edi.

Ilm-fan bilan shugʻullanish uchun esa kishi ratsional, mantiqiy fikr yuritishi kerak. Bunday fikr yuritish natijasida ega boʻlinadigan xulosalar ba'zida diniy tafakkurga zid kelishi mumkin. Savol shuki, agar shunday boʻlsa, diniy rahnamo va vakillar nima qilishi kerak? Xristianlik tarixi misolida koʻpincha diniy rahnamolar din himoyasida bunday fikrlashni taqiqlab qoʻyganini koʻrish mumkin. Shu zaylda ular ilmiy taraqqiyot yoʻliga gʻov boʻlar edi. Keyin Galileo Galiley dunyoga keldi. Uning davrida teleskoplar ixtiro qilingan edi. U teleskopni olib uni ochiq osmonga qaratdi. Natijada Aristotelning ba'zi taʼlimotlari xato ekanini aniqladi. Aristotel geliosentrik nazariyaga ishonardi: ya'ni Yerni kosmosning markazi, barcha sayyoralar uning atrofida aylanadi, deb bilardi. Galileo teleskop orqali Mushtariy (Yupiter) da Yer singari yoʻldoshlar borligini koʻrdi. Bu barcha katta-kichik jismlar Yer atrofida aylanadi, degan Aristotel falsafasiga zid edi. U Zuhro (Venera)ga boqib, u ham xuddi Oy singari fazalarga ega ekanini payqadi. Mazkur dalillar orqali Galileo Cherkov taʼlimoti xato ekanini anglab yetdi va oʻz asarlarida kashfiyoti haqida zikr qildi.

Uning davri Yevropada renessans, ilm-fanning tugʻilishi davri boʻlib, anchagina ilmiy inqiloblar oʻz boʻsagʻasida edi. Galileodan soʻng Ayzek Nyuton dunyoga keldi. Eng nomdor olim hisoblangan Nyuton Xudo va ilm-fanga birdek ishonardi. Biri evaziga birini inkor etmasdi. U Galileoning kashfiyotlarini oʻz ilmiy izlanishlari natijasida toʻkis tasdiqladi. Mana shu tarzda Galileoning ilmiy taʼlimotlari keng yoyila boshladi. Aristotel falsafasi qaysidir maʼnoda oʻldi. Qizigʻi, Cherkov magʻlub etildi. shundan soʻng zamonaviy modern ilm-fan dunyoga keldi.

Zamonaviy sekulyar jamiyat lazzatni o‘zining ijtimoiy boshqaruv jarayonlarida ommaviy nazorat mexanizmi sifatida qo‘llay boshladi. Ilgari bu jamiyat lazzatni cheklash va shu orqali yuksalishga harakat qilgan bo‘lsa, endilikda bu jarayon ochiqdan-ochiq tazyiq bilan emas, balki jozibadorlik orqali amalga oshirilmoqda. Bu yashirin tazyiq shakli bo‘lib, unda insonning asosiy (hatto yagona) haqqi iste’mol qilish ekanligi hisi singdiriladi va lazzatni qondirish erkinlikning eng yuqori ifodasi oʻlaroq qabul qilina boshlandi.

Natijada, jamoat a'zosining jamiyatdagi umumiy hayotga qiziqishi susayadi va u o‘z nafsi va istaklari quliga aylanadi. Ammo bu nafs va istaklar lazzat sanoati va ommaviy axborot vositalari tomonidan shakllantiriladi, boshqariladi va yo‘naltiriladi. Ommaviy axborot vositalari insonning ichki va tashqi dunyosini egallab oladi, uni ichki va tashqi jihatdan boshqaradi, buning natijasida bir yoqlama shakllangan inson paydo bo‘ladi.

(C) Doktor Abdulvahhob al-Masiriy rahimahulloh, "Modernizm va postmodernizm", kitobidan

@Tafakkur_chizgilari

O‘n yillar o‘tgach, kelgusi avlod vakillari Falastinda AQSH va Isroil tomonidan amalga oshirilgan bu dahshatli genotsid haqida tarix kitoblarida o‘qiydilar. Ular oyoqlari uzilib, devorga osilgan Sidraning rasmini ko‘rib, tabiiy ravishda so‘raydilar: "Bu sodir bo‘lishiga qanday yo‘l qo‘yildi?! Nima uchun musulmon yetakchilari aralashmadi?! O‘sha paytda musulmon rahnamolari kimlar edi?!"

Va ular o‘sha rahbarlarning kimligini bilishni istadilar va quyidagilarni topadilar:

Saudiya Arabistonidan Muhammad bin Salmon

Birlashgan Arab Amirliklaridan Muhammad bin Zoyid

Turkiyadan Rajab Tayyib Erdog‘on

Misrdan Abdulfattoh as-Sisiy

Iordaniya qiroli Abdulloh

Marokash qiroli Muhammad VI

Jazoir rahbari Abdumazhid Tabbun

Tunis rahbari Qays Said

Pokistondan Osim Munir (yadro qudratiga ega davlat)

Malayziyadan Anvar Ibrohim

Indoneziyadan Joko Vidodo

... va boshqa ko‘plab rahbarlar...

Tarixchilar "ba’zi rahbarlar qo‘llaridan kelganini qilishdi" degan "nozik" fikrni qanchalik ta’kidlamasin, o‘sha avlodning har bir sog‘lom fikrli kishisi keskin javob beradi: "Siz menga shuncha davlat rahbarlari o‘z din qardoshlarining genotsidini to‘xtatishga qodir emasdi, demoqchimisiz?!"

(C) Sami Hamdi

@Tafakkur_chizgilari

Turli dinlar yoki mazhablar o‘rtasidagi barcha aqidaviy bahslar o‘z o‘rni va ahamiyatiga ega. Inson faqat "iroda" yoki fe’l-atvordan iborat emas, balki aql-idrokka ham ega bo‘lgani sababli aqidaviy bahslar inson hayotining ajralmas qismi bo‘lib qolaveradi.

Biroq bunday bahslarga haddan tashqari berilib ketish va o‘zi yoki boshqalarning najoti uchun ortiqcha tashvishlanish muammoli holat hisoblanadi. Pirovardida, eng muhimi insonning yashash tarzi, ya’ni haqiqatga nisbatan qabul qiluvchanligi yoki ochiqligidir.

E’tibor berishimiz kerak bo‘lgan oddiy nuqta shuki, hozirgi nomukammal dunyoda bilim hamisha qisman va shartli bo‘lib qolaveradi, chunki ko‘plab odamlar dunyoning tasodifiy sharoitlari tufayli bilimdan mahrum bo‘lishi mumkin va shu bois aqidaviy mezonlar o‘z kuchini yo‘qotadi.

Hatto dindorlar mukammal ta’limot g‘oyasiga tayanib ish ko‘rsalar ham qancha odam unga erisha oladi? Hamma ham uni mukammal bila olmaydi, shuning uchun hukmning yakuniy mezoni insonning o‘z shaxsiy vaziyatida unga berilgan har qanday ilmga bo‘lgan munosabatidir. Bu najotning umumiyligini va xususiyligini o‘z ichiga olgan mashhur munozarani hal qiladi.

Barcha dinlar va ulardan kelib chiqqan an’analarning asl maqsadi, avvalo, insonlarni qutqarishdir. Najot markaziy o‘rinda turadi. Najot uchun esa insonning yashash tarzi hal qiluvchi ahamiyatga ega. Qanchalik kamtar, ochiq va rostgo‘y bo‘lsa, u bu dunyoda ham, oxiratda ham najot topadi.

Aksincha, kimki xudbin, hasadgo‘y yoki takabbur bo‘lsa, u bu dunyoda ham, oxiratda ham najotdan mahrum bo‘ladi. Dangasa takabburlik yoki hasad tufayli haqiqatni inkor etish o‘z-o‘zidan azob-uqubatga sabab bo‘ladi. Najot beruvchi narsa "illa man atalloha bi qalbin saliym" (Magar, kim Alloh huzuriga toza qalb ila kelsa, (manfaat topar) dir.

Shu bois aqidaviy bahslarga berilib ketgan dindorlar bu haqiqatni doim yodda tutishlari lozim. Insonning kim ekanligi, qayerda tug‘ilgani, shaxsiy vaziyati, unga berilgan qobiliyat va imkoniyatlar miqdorini faqat Alloh biladi va shuning uchun U oxir-oqibatda haqiqiy adolatli hukmni chiqaradi.

(C) Mugis ul-Kaisar

@Tafakkur_chizgilari

Insonning g'aybni idrok etolmasligi hayvonlarning aqlining cheklangani sabab oldidagi istalgan narsani (misol ovqatni) anglolmasligiga oʻxshaydi. Ikkisi aslida bir xil. Ikkalasida ham ong qamrovi mutlaqo hadga ega, cheklangan. Faqat birinchisi narigisiga qaraganda koʻproq hududga ega. Mana shu hudud kengligi uning hozirga qadar aqllarni lol qiluvchi, misli koʻrilmagan inqiloblar qilishiga yoʻl ochdi.

Endi ushbu cheklangan hudud asosida mutlaq yakuniy xulosa chiqarish qay darajada absurdlik boʻlishini oʻylab koʻravering. Faraz qiling hayvon oʻzining idrok etolmaydigan ongini ishga solib qarshisidagi ovqatni (mohiyatini) bilishga harakat qilyapti (Aslida bilishga harakat qilishning oʻzi uning ongidan tashqaridagi xususiyat — lekin istisno qilamiz). Hayvon fikr yuritish uchun oʻzidagi instinktlarning borini ishga soldi, ovqatni iskab koʻrdi, tegindi, oyogʻi bilan qimirlatdi, atrofida aylandi. Biroq har qanday holatda ham uning yakuniy xulosasi oldidagi ovqat uning qornini toʻydirish uchun moʻljallangan narsa ekani boʻlib chiqaverdi. Hayvon uchun qorin g‘ami uning aqliy qamrovining chegarasi, fikr yuritishining yakuniy nuqtasidir.

Inson aqli ham xuddi unikidek chekka ega. Faqat anchagina kengroq, yuksakroq, maqsadliroq, mazmunliroq. Aqlning oʻzini yakuniy maqsad, qasd, borar manzil, yagona haqqoniyat, bor reallik nuqtasi qilib olish esa hayvonning fikr yuritishga chiranishidan boshqa narsa emas. Inson ham xuddi hayvondek “oldiga qoʻyilgan ovqatni yeyishga” harakat qilishi kerak, xolos. Bunda usullar, vositalar, yoʻllar, harakatlar aql ishga solinishi kerak boʻlgan xillardir. Yaratuvchi haqda bahs yuritish, uni inkor qilish yoʻlida dalillar izlash, borliqdan tashqaridagi transsendental olamni rad etish — yoki uni moddiy olamga tenglashtirish (koʻp borliq nazariyalari singari) insonni muqarrar adashuvga yetaklovchi yoʻllardir.

@Tafakkur_chizgilari

Tamagoʻylar ayolni uning boyligi uchun yaxshi koʻrishdi, shahvatparastlar esa uning tanasiga oshiq boʻlishdi. Sanʼat ahli ayolning goʻzalligiga, yaxshilik ahli esa uni yaxshilikda yordamchi sifatida yaxshi koʻrdi. Yomonlik ahli uni yovuz ishlarga yordamchi sifatida qidirsa, tashvishli qalblar ayolni qochish yoʻli yoki oʻz qaygʻularini unutish uchun yordamchi sifatida koʻrishdi. Jinoyatchilar ayolni josus yoki oʻgʻrilik ishlarida hamkor sifatida qabul qilgan boʻlishsa, savdogarlar uni broker, mahsulotlar targʻibotchisi yoki munosabatlar boshqaruvchisi sifatida yoqtirishgan.

Har bir inson ayolni oʻz hayotiga koʻra qabul qilar, oʻz qadriyatlari va rejalariga qarab sevar edi. Shu bois “Seni yaxshi koʻraman” soʻzining maʼnosi turli odamlar uchun xilma-xil boʻlgan. Baʼzi hollarda bu soʻz “Seni oʻldiraman” maʼnosini, baʼzida esa “Seni yoqtirmayman” yoki “Seni qul qilmoqchiman” maʼnolarini bildirgan. Baʼzan bu soʻz bilan kimdir “Seni talayapman” yoki “Seni hadya qilaman” degan boʻlsa, boshqalar “Oʻzimni yaxshi koʻraman” yoki “Faqat menga tegishli boʻl” degan maʼnolarni koʻzlagan.

Maʼnosi baʼzan “ikkovimiz xalq uchun birlashaylik” yoki “ikkovimiz Alloh uchun boʻlaylik” boʻlgan. Baʼzida esa bu sevgi ilm yoki fikr yoʻlidagi safar sifatida tasvirlangan. Baʼzan esa bu sevgi oila qurish, farzandlar tugʻish va ulardan yaxshiroq avlodlarni voyaga yetkazish maqsadi bilan yashalgan.

Shuningdek, qoʻshiqchi oʻz bastakoriga, aktrisa oʻz rejissoriga, yulduz esa oʻz prodyusseriga turmushga chiqqan. Rassom oʻz modeliga uylangan, direktor esa kotibasiga. Kyuri va madam Kyuri birga turmush qurib, ularning sevgisi radiy moddasini kashf qilish yoʻli boʻlgan. Paygʻambar Muhammad sollallohu alayhi vasallam Xadicha roziyallohu anhoga uylanganlar va ularning nikohi eng ulugʻ risolatni olib kelish yoʻli boʻlgan.

Sevgi odamlarning maqomlariga koʻra turli xil boʻlgan.

©️Doktor Mustofo Mahmudning “Bu aqlsizlik asrimi?” kitobidan

@Tafakkur_chizgilari

Har zamon, har makonda hukmron tuzumni (umuman har qanday hukmron holatni) tanqid qilish, savol ostiga olish mavjud jamiyatning ziyoli qatlamlari oldidagi asosiy vazifa ekaniga barcha zakiy kishilar (xoh dindor boʻlsin, xoh dinsiz mutafakkir) ittifoq qilishadi. Shunday ekan, bu toifa doimiy ravishda ijtimoiy tizimlar oqimini taftish etishga, oʻrganishga, toʻgʻri yoʻnalishga solishga harakat qiladi. Tarixga nigoh tashlasak, bunga yaqqol guvoh boʻlish mumkin.

Islomning ilk toʻrt asrida hali siyosiy tizimlar dasturlanmagani, izchil ishlab chiqilmagani bois, ulamolar sinfi hukmdor faoliyatini muttasil taftish etib turgan, tekshirib borgan, ayovsiz tanqid ham qilgan. Vaqt oʻtishi asnosida hammasi tizimga solingach, siyosiy-huquqiy institutlar shakllangach tanqid jarayoni yemirilib bordi. Davlat din vasiyiga, homiysiga aylandi. Koʻpchilik olimlar islom stagnatsiyasini mazkur jarayonning keng yoyilishiga bogʻlashadi. Ayrimlar shundan soʻng inqirozga yuz turganimizni iddao qiladi.

Dastavval mayda soy-jilg'alarning tosh-xarsanglar orasidan sharqirab, oʻynab kattaroq bir irmoqqa quyilishi, bunday irmoqlar bora-bora katta daryo hosil qilishi, u esa oʻz yoʻnalishida sokin va bardavom oqib okeanga quyilishi misolini jamiyat, madaniyat va dinlarning rivojlanish sikliga mengzash mumkin.

18-19-aslardan oʻzini ilmiy inqiloblar vositasida yetarlicha tiklab olgan Yevropa istilo va ishgʻollarni boshladi. Shu asnoda egallagan har yerida oʻzining huquqiy va siyosiy tizimlarini qaror toptirib bordi. Musulmonlarning aynan texnologik taraqqiyotda anchagina ortda qolib ketishi ularning oqibatda dushmanga yengilishiga turtki boʻldi. Alaloqibat, ular oʻsha tizimlarni oʻzga chora boʻlmagani sabab qabul qilishdi. Mana yuz-yuz ellik yildirki mazkur tizimlar ichida yashab kelyapmiz.

Insonning oʻz oʻtmishini, xususan tarixiy dunyoqarashi, diniy tafakkuri, madaniyatini unutishi uchun bir necha avlod vaqt oʻtishi kifoya qiladi. Xuddi shunday boʻldi. Islom tamadduni ummonga quyilgan yirik daryo edi. Biroq koʻp oʻtmay uning irmoqlari oʻzidan uzib qoʻyildi.

Bu yerda eʼtiborga olish kerak boʻlgan nuqtalar bor. Texnologik taraqqiyot bilan aqliy uygʻoqlik, tafakkur borasidagi yutuqlar ayri narsalar edi. Musulmonlarning qulashiga sabab shunchaki texnologik qoloqlikning oʻzi edi.

Yevropa tomonidan ishlab chiqilgan Milliy davlat tizimi yaqin tarixdan beri mavjud boʻlib kelayotgan siyosiy holatni aks ettiradi. Tarixdan (uni tanqid qilishdan) farqli oʻlaroq Milliy davlat tizimi oʻzgarmas, muqim, savol ostiga olib boʻlmaydigan, shak-shubhasiz siyosiy tizim oʻlaroq koʻrilmoqda. Vaholanki, zamonaviy muammolarning butun oʻzagi mazkur siyosiy birlikdan kelib chiqadi.

Bundan oʻzga davlatchilik tizimlarini oʻylab topishga, ishlab chiqishga izn berilmayapti. Islom avvalboshdan taklif qilgan yoʻnalish oʻtmishning bir koʻrinishi boʻldi-qoldi. Professor Voil Hallaq xuddi shunday dalillarni koʻtaradi.

Nainki jamiyatlar, balki butun dunyo tanqid qilmay qoʻydi. Bugun shunday zamonda yashayapmizki, har yerda tanqidiy fikrlash haqidagi va'zlar yangrasa-da, uning tepasidagi hokim va zolim tizimlarni savol ostiga olishga mutlaqo izn yoʻq. Adolatli dunyo qurish haqidagi puxta oʻylangan rejalar, maqsadlar ichi boʻsh safsata va sarobdan boshqasi emas.

Shunday dunyoda yashayapmizki, sen sababchi boʻlmagan muammolar uchun seni aybdor qilishadi. Maqsadingga erishmoq yoʻlidagi harakatingni odamlar tinchligi va farovonligiga qaratilgan jiddiy tahdid deb qabul qiladilar.

Muammolardan chiqishnin yoʻli soflikka, eskilikka qaytish. Yirik bir daryo hosil boʻladigan baland togʻga qiynalib bo'lsa-da chiqib, undagi jilg'adan bir ho'plam ichib koʻrishdir.

@Tafakkur_Chizgilari

"Rahbarlik" tushunchasi juda boʻrttirib baholangan va ehtimol zararli ham. Rahbarlik musulmonlar orasida biznes, siyosat va jamiyat ichida keng tarqalganligi sababli mashhur mantraga aylandi. Biz uni o'ziga xos islomiy an'analarga asoslangan paradigma (andoza) orqali tekshirish va taftishlarsiz, o'z-o'zini rivojlantirish va boshqaruv kitoblaridan o'zlashtirdik. Biz bunday tushunchalarga o'xshagan o'z versiyalarimizga egamiz: ehson va xizmat (ihsān, khidmah).

Birinchisi, ehson, mukammallikka intilishdir. Biror san'at, hunarmandchilik, mahorat, fanning ustasi bo'ling va sohangizning eng zoʻr 5-10% qismiga kirish uchun ko'p mehnat qiling, vaqt va kuch sarflang. Biror faoliyatning vakili bo'lsangiz, siz aqalli sohangiz vakillari ichida avtomatik ravishda tanila boshlaysiz. "Rahbarlik"ka intilishingiz shart emas. Tegishli tushunchalar mujāhadah va uluw-al-himmahdir.

Ikkinchisi, xizmat yoki ummatga va umuman boshqalarga xizmat qilish. O'z tajribangizni o'zingizda saqlamang, undan boshqalar uchun foydalaning, musulmon birodarlaringiz va boshqa insonlar uchun o'z mahoratingizni baham ko'rish yo'llarini izlang. Rahbarlik qilishdan ko'ra xizmat qilish payida boʻling.

Islom tarixidagi eng buyuk rahbarlar hisoblanuvchi birinchi xalifalar hech qachon "rahbar" bo'lishni istamagan. Bu ularning tarjimayi hollari va hukmronlik tarixida yaqqol oʻz ifodasini topgan. Aksincha, ular e'tiqodlarida va uni haqiqiy hayotga tatbiq etishda ehsonni amalga oshirishdi va Islomga, Payg'ambarga (sollallohu alayhi vasallam) va musulmon birodarlariga xizmat qilishga intilishdi. Ular faqat izdoshlar (sahobalar) sifatidagi rolini mukammallashtirgachguna rahbarlikka nomzod deb hisoblanishdi.

Islomiy kontekstdagi haqiqiy "rahbarlik" mana shudir. Bugungi kunda rahbarlik boʻlib ko'rinadigan narsalar ko'p hollarda G'arbning o'zini tushunishga asoslangan yoki kapitalistik manfaatlarga xizmat qiladigan "rahbarlik" ruhidan kelib chiqqan moddiy modellardir. Islomda "rahbarlik" lavozimlari/mavqelarini talab qilish maqbul koʻrilmaydi.

The Usuli

@Tafakkur_Chizgilari