Musulmonlar yuksalgan davrda ta’lim yaxshiroq boʻlganining besh sababi
Biz zamonaviy taʼlimning tanqidchisimiz. Bir asr muqaddam tajribaviy usulda boshlangan hozirgi tizim allaqachon eskirgani sir emas.
Oʻrta asr islom diyorlarida esa ta'lim yuzlab yillar davomida muvaffaqiyatli davom etgan.
ESLATMA: Madrasa (ushbu maqolada) matematikadan tortib, fangacha va diniy ta’limgacha bo‘lgan barcha fanlarni qamrab olgan qadimgi maktab tizimiga ishora qilish uchun ishlatilmoqda. U faqat diniy ta’limga e’tibor qaratadigan zamonaviy dunyoviy versiyani koʻzda tutmaydi.
Oldinga intilar va hozirgi tizimimizni isloh qilishga harakat qilar ekanmiz, o‘tmishda samarali bo‘lgan tizimlardan muhim saboqlar olishimiz mumkin. Quyida qadimiy ta’lim tizimidan olinishi va zamonamizga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan beshta saboq.
1. U alohida qobiliyatlarga e’tibor qaratgan
Musulmonlar yuksalgan davrda madrasa tizimi ta’limga yagona yondashuv qo‘llamagan. Yetti yoshdan boshlab o‘quvchilar qobiliyatlariga qarab toifalarga ajratilgan va shunga mos ravishda ta’lim berilgan. Natijada o‘quvchilarga hayotda foydalanmaydigan narsalarni o‘rgatishga vaqt sarflanmagan.
O‘ylab ko‘ring: nima uchun til mutaxassisi o‘rta maktab matematikasini o‘rganishi kerak? Yoki matematika bilimdoni grammatikani chuqur o‘rganishi kerak? Nima uchun tarix ixlosmandi testdan o‘tish uchun ilmiy ma’lumotlarni yodlashi kerak? Yoki bo‘lajak olim turli urushlarning sanasi va nomlarini yod olishi shart?
Agar o‘quvchi o‘z qobiliyatlarini erta aniqlay olsa, u fanlarni shunga mos ravishda tanlashi mumkin. Bu esa ushbu qadimiy tizimning ikkinchi afzalligiga olib kelgan.
2. Talabalar ertaroq bitirishgan
Erta boshlash tufayli 13 yillik umumiy ta’lim dasturini o‘tab, nimaga ixtisoslashishni hal qilishga vaqt behuda ketmagan. Natijada, yuksalish davrida ko‘plab buyuk olimlar va shifokorlar maktabni bitirib, juda barvaqt yoshdayoq o‘z kasblarini boshlashgan.
Ibn Battuta 21 yoshida qozilik lavozimini egallagan. Ibn Sino esa 18 yoshida bemorlarni davolay boshlagan. Hatto Ibn Xaldun 17 yoshida islom ilmlari bo‘yicha oliy ma’lumotli bo‘lgan!
Bu faktlar qobiliyatlarga e’tibor qaratadigan tizimning afzalligini ko‘rsatadi. Ushbu shaxslarning har biri keyinchalik o‘z sohalarining afsonasiga aylanib, hayotlarini o‘z sohalarini o‘zlashtirish va rivojlantirishga bag‘ishlagan.
Tasavvur qiling, bugun odamlar yoshlikda o‘z qobiliyatlarini aniqlab, ertaroq o‘qishni tugatib, yoshlikdanoq o‘z meroslarini yaratishni boshlashlari mumkin. Odatda bekorga sarflanadigan umrning salmoqli qismi bunday tizim bilan hayotning eng samarali davriga aylanishi mumkin.
3. Ko‘plab ta’lim tizimlari mavjud edi
Yagona ta’lim tizimi hammaga foyda keltirmaydi. Odamlar turli yo‘llar bilan o‘rganishadi, shuning uchun turli tizimlarni taklif qilish kerak. Shunda har bir o‘quvchi o‘z o‘qish uslubiga eng mos keladigan tarzda ta’lim olishi mumkin.
Buni biz Musulmon oltin davrining dastlabki davrlarida ko‘ramiz. Ba’zi buyuk olimlar madrasa tizimidan o‘tgan, boshqalari esa uyda kitob o‘rganishgan. Ba’zilar o‘z laboratoriyalarida tajriba o‘tkazishgan, boshqalari ustozlar poyida oʻtirib, ulardan saboq olishgan. Ba’zilar esa bularning barchasini hayotlarining turli bosqichlarida qo‘llashgan.
Xullas, ta’lim yana dolzarb bo‘lishi uchun bitta tizim hammaga mos keladi degan fikrdan voz kechishimiz kerak. Bizga ko‘proq xilma-xillik zarur. Agar kimdir g‘oyat kitobxon bo‘lsa, uyda qolib, iloji boricha ko‘proq kitob o‘qishiga imkon berilsin. Agar kimdir tajriba orqali yaxshiroq o‘rgansa, uni maktabdan tashqarida tajriba o‘tkazish uchun laboratoriya berilsin. (Eynshteynning ota-onasi ham shunday qilgan)
4. Ular fanlarni islomiy va dunyoviy fanlarga ajratmaganlar
Zamonaviy dunyoda maktab va madrasaning ajralishi mustamlakachilik asorati bo‘lib, musulmonlar ongiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Musulmonlarning butun avlodlari matematika, fan va tilning Islomga hech qanday aloqasi yo‘q, degan fikrda ulg‘aydi. Ular Islomni faqat ikkinchi darajali, "dunyoviy fanlar" esa asosiy vazifa deb o‘ylashadi.
@Tafakkur_chizgilari
Biz zamonaviy taʼlimning tanqidchisimiz. Bir asr muqaddam tajribaviy usulda boshlangan hozirgi tizim allaqachon eskirgani sir emas.
Oʻrta asr islom diyorlarida esa ta'lim yuzlab yillar davomida muvaffaqiyatli davom etgan.
ESLATMA: Madrasa (ushbu maqolada) matematikadan tortib, fangacha va diniy ta’limgacha bo‘lgan barcha fanlarni qamrab olgan qadimgi maktab tizimiga ishora qilish uchun ishlatilmoqda. U faqat diniy ta’limga e’tibor qaratadigan zamonaviy dunyoviy versiyani koʻzda tutmaydi.
Oldinga intilar va hozirgi tizimimizni isloh qilishga harakat qilar ekanmiz, o‘tmishda samarali bo‘lgan tizimlardan muhim saboqlar olishimiz mumkin. Quyida qadimiy ta’lim tizimidan olinishi va zamonamizga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan beshta saboq.
1. U alohida qobiliyatlarga e’tibor qaratgan
Musulmonlar yuksalgan davrda madrasa tizimi ta’limga yagona yondashuv qo‘llamagan. Yetti yoshdan boshlab o‘quvchilar qobiliyatlariga qarab toifalarga ajratilgan va shunga mos ravishda ta’lim berilgan. Natijada o‘quvchilarga hayotda foydalanmaydigan narsalarni o‘rgatishga vaqt sarflanmagan.
O‘ylab ko‘ring: nima uchun til mutaxassisi o‘rta maktab matematikasini o‘rganishi kerak? Yoki matematika bilimdoni grammatikani chuqur o‘rganishi kerak? Nima uchun tarix ixlosmandi testdan o‘tish uchun ilmiy ma’lumotlarni yodlashi kerak? Yoki bo‘lajak olim turli urushlarning sanasi va nomlarini yod olishi shart?
Agar o‘quvchi o‘z qobiliyatlarini erta aniqlay olsa, u fanlarni shunga mos ravishda tanlashi mumkin. Bu esa ushbu qadimiy tizimning ikkinchi afzalligiga olib kelgan.
2. Talabalar ertaroq bitirishgan
Erta boshlash tufayli 13 yillik umumiy ta’lim dasturini o‘tab, nimaga ixtisoslashishni hal qilishga vaqt behuda ketmagan. Natijada, yuksalish davrida ko‘plab buyuk olimlar va shifokorlar maktabni bitirib, juda barvaqt yoshdayoq o‘z kasblarini boshlashgan.
Ibn Battuta 21 yoshida qozilik lavozimini egallagan. Ibn Sino esa 18 yoshida bemorlarni davolay boshlagan. Hatto Ibn Xaldun 17 yoshida islom ilmlari bo‘yicha oliy ma’lumotli bo‘lgan!
Bu faktlar qobiliyatlarga e’tibor qaratadigan tizimning afzalligini ko‘rsatadi. Ushbu shaxslarning har biri keyinchalik o‘z sohalarining afsonasiga aylanib, hayotlarini o‘z sohalarini o‘zlashtirish va rivojlantirishga bag‘ishlagan.
Tasavvur qiling, bugun odamlar yoshlikda o‘z qobiliyatlarini aniqlab, ertaroq o‘qishni tugatib, yoshlikdanoq o‘z meroslarini yaratishni boshlashlari mumkin. Odatda bekorga sarflanadigan umrning salmoqli qismi bunday tizim bilan hayotning eng samarali davriga aylanishi mumkin.
3. Ko‘plab ta’lim tizimlari mavjud edi
Yagona ta’lim tizimi hammaga foyda keltirmaydi. Odamlar turli yo‘llar bilan o‘rganishadi, shuning uchun turli tizimlarni taklif qilish kerak. Shunda har bir o‘quvchi o‘z o‘qish uslubiga eng mos keladigan tarzda ta’lim olishi mumkin.
Buni biz Musulmon oltin davrining dastlabki davrlarida ko‘ramiz. Ba’zi buyuk olimlar madrasa tizimidan o‘tgan, boshqalari esa uyda kitob o‘rganishgan. Ba’zilar o‘z laboratoriyalarida tajriba o‘tkazishgan, boshqalari ustozlar poyida oʻtirib, ulardan saboq olishgan. Ba’zilar esa bularning barchasini hayotlarining turli bosqichlarida qo‘llashgan.
Xullas, ta’lim yana dolzarb bo‘lishi uchun bitta tizim hammaga mos keladi degan fikrdan voz kechishimiz kerak. Bizga ko‘proq xilma-xillik zarur. Agar kimdir g‘oyat kitobxon bo‘lsa, uyda qolib, iloji boricha ko‘proq kitob o‘qishiga imkon berilsin. Agar kimdir tajriba orqali yaxshiroq o‘rgansa, uni maktabdan tashqarida tajriba o‘tkazish uchun laboratoriya berilsin. (Eynshteynning ota-onasi ham shunday qilgan)
4. Ular fanlarni islomiy va dunyoviy fanlarga ajratmaganlar
Zamonaviy dunyoda maktab va madrasaning ajralishi mustamlakachilik asorati bo‘lib, musulmonlar ongiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Musulmonlarning butun avlodlari matematika, fan va tilning Islomga hech qanday aloqasi yo‘q, degan fikrda ulg‘aydi. Ular Islomni faqat ikkinchi darajali, "dunyoviy fanlar" esa asosiy vazifa deb o‘ylashadi.
@Tafakkur_chizgilari