Bizdagi va butun dunyodagi oʻzini boshqalardan aqlda, tafakkurda ustun hisoblovchi, oʻzgalarga yuqoridan nazar solib, ularni ilmda johillikda ayblovchi, dindagi g'ayb va moʻjizalarni toʻla-toʻkis inkor qilib yuboradigan agnost va deist qatlamning farosatsizligi va aqlsizligi haqida Islomning ikki buyuk darg'asi ibn Sino va ar-Roziydan eshiting:
(Ibn Sino) Maslahat: Ehtiyot bo‘lingki, aql-zakovatingiz va oddiy odamlardan ajralib turish istagi sizni eshitgan har narsangizni shoshma-shosharlik bilan rad etishga undamasin. Bunday munosabat beparvolik va aqlsizlikdir. Hali o‘zingizga aniq bo‘lmagan narsani inkor qilish, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan narsani qabul qilishdan kam aqlsizlik emas. Aksincha, hatto qulog‘ingizga yetib kelgan narsadan bezovta bo‘lsangiz ham, uning imkonsizligi isbotlanmaguncha, hukm qilishga shoshilmaslik tamoyiliga amal qilishingiz lozim. To‘g‘ri yondashuv shuki, agar dalillar boshqacha yo‘l tutishga majbur qilmasa, bunday masalalarni imkoniyat doirasida qoldirish kerak. Shuni bilingki, tabiat mo‘jizalarga to‘la, yuqori faol kuchlar va quyi passiv kuchlar birlashib, hayratlanarli natijalar keltirib chiqarishi mumkin.
Faxriddin ar-Roziy Sharhi: Yuzaki faylasuflar va ilmlar mohiyatini tushunmaganlar uchun mo‘jizalarni, g‘ayritabiiy hodisalarni hamda tanish urf-odatlar va o‘rnatilgan qoliplarga zid bo‘lgan har qanday narsani inkor etish odatiy holga aylangan. Ularning bunday qilishdan maqsadi oddiy xalqdan ajralib turish va aytilayotgan barcha narsalarga aldanib qolmaslikdir. Shayx (Ibn Sino) ularning yondashuvini qoralab, mulohazalarini rad etib, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani inkor etishdagi fahmsizlik, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani qabul qilishdagi fahmsizlikdan kam emasligini ko‘rsatib, haq edi.
Buning sababi shundaki, dalil-isbotlarsiz, tasdiq yoki inkor bo‘lishidan qat’i nazar, hali imkoniyat doirasidagi masala bo‘yicha qat’iy hukm chiqarish ahmoqlikdir. Oddiy odamlar dalilsiz tasdiqlaydigan ahmoqlar bo‘lsa, bu faylasuflar dalilsiz inkor etadigan ovsarlardir. Aslida, ahmoqlikning birinchi turi ikkinchisiga qaraganda xavfsizroqdir, zero, u payg‘ambarlarga va ilohiy qonunlarga bo‘ysunishga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, sakkizinchi mulohazada tushuntirilganidek, bu dunyoda tartibni va ma’lum darajada oxiratda baxt-saodatni kafolatlaydi.
Ikkinchi turdagi ahmoqlik esa bu dunyoda buzuqlik, axloqsizlik, yovuzlik, oxiratda esa baxtsizlikka sabab boʻladi. Shunday qilib, birinchi turdagi ahmoq – johil, ammo xavfsiz odam, ikkinchi turdagisi esa la’nati shaytonga o‘xshaydi.
Haqiqiy tadqiqotchi esa, agar u inkor yoki tasdiq uchun dalil topsa, unga amal qiladi; aks holda, u hukmni to‘xtatib turadi va masalani ehtimollik doirasida qoldiradi, uning haqiqatini ham, imkonsizligini ham tasdiqlamaydi.
(C) Imom Faxriddin ar-Roziy, Sharh al-Ishorot va at-Tanbihot
@Tafakkur_chizgilari
(Ibn Sino) Maslahat: Ehtiyot bo‘lingki, aql-zakovatingiz va oddiy odamlardan ajralib turish istagi sizni eshitgan har narsangizni shoshma-shosharlik bilan rad etishga undamasin. Bunday munosabat beparvolik va aqlsizlikdir. Hali o‘zingizga aniq bo‘lmagan narsani inkor qilish, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan narsani qabul qilishdan kam aqlsizlik emas. Aksincha, hatto qulog‘ingizga yetib kelgan narsadan bezovta bo‘lsangiz ham, uning imkonsizligi isbotlanmaguncha, hukm qilishga shoshilmaslik tamoyiliga amal qilishingiz lozim. To‘g‘ri yondashuv shuki, agar dalillar boshqacha yo‘l tutishga majbur qilmasa, bunday masalalarni imkoniyat doirasida qoldirish kerak. Shuni bilingki, tabiat mo‘jizalarga to‘la, yuqori faol kuchlar va quyi passiv kuchlar birlashib, hayratlanarli natijalar keltirib chiqarishi mumkin.
Faxriddin ar-Roziy Sharhi: Yuzaki faylasuflar va ilmlar mohiyatini tushunmaganlar uchun mo‘jizalarni, g‘ayritabiiy hodisalarni hamda tanish urf-odatlar va o‘rnatilgan qoliplarga zid bo‘lgan har qanday narsani inkor etish odatiy holga aylangan. Ularning bunday qilishdan maqsadi oddiy xalqdan ajralib turish va aytilayotgan barcha narsalarga aldanib qolmaslikdir. Shayx (Ibn Sino) ularning yondashuvini qoralab, mulohazalarini rad etib, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani inkor etishdagi fahmsizlik, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani qabul qilishdagi fahmsizlikdan kam emasligini ko‘rsatib, haq edi.
Buning sababi shundaki, dalil-isbotlarsiz, tasdiq yoki inkor bo‘lishidan qat’i nazar, hali imkoniyat doirasidagi masala bo‘yicha qat’iy hukm chiqarish ahmoqlikdir. Oddiy odamlar dalilsiz tasdiqlaydigan ahmoqlar bo‘lsa, bu faylasuflar dalilsiz inkor etadigan ovsarlardir. Aslida, ahmoqlikning birinchi turi ikkinchisiga qaraganda xavfsizroqdir, zero, u payg‘ambarlarga va ilohiy qonunlarga bo‘ysunishga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, sakkizinchi mulohazada tushuntirilganidek, bu dunyoda tartibni va ma’lum darajada oxiratda baxt-saodatni kafolatlaydi.
Ikkinchi turdagi ahmoqlik esa bu dunyoda buzuqlik, axloqsizlik, yovuzlik, oxiratda esa baxtsizlikka sabab boʻladi. Shunday qilib, birinchi turdagi ahmoq – johil, ammo xavfsiz odam, ikkinchi turdagisi esa la’nati shaytonga o‘xshaydi.
Haqiqiy tadqiqotchi esa, agar u inkor yoki tasdiq uchun dalil topsa, unga amal qiladi; aks holda, u hukmni to‘xtatib turadi va masalani ehtimollik doirasida qoldiradi, uning haqiqatini ham, imkonsizligini ham tasdiqlamaydi.
(C) Imom Faxriddin ar-Roziy, Sharh al-Ishorot va at-Tanbihot
@Tafakkur_chizgilari