Qur'on va hadis sirlari

Neil deGrasse Tysonning islom ilm-fan inqiroziga Imom al-G‘azzoliyni asosiy sababchi deb ko‘rsatgan fikri haqida gapirganda, u asosan G‘azzoliyning *"Tahafut al-Falasifa"* ("Faylasuflarning oqsashi") asariga tayanadi. Bu asar, G‘azzoliy tomonidan musulmon faylasuflarining falsafiy qarashlarini rad etish va ularning ilmiy ishlanmalariga qarshi chiqish uchun yozilgan. U bu asar orqali, ayniqsa, Ibn Sino va Al-Farobiy kabi o‘sha davrning yirik faylasuflarining fikrlarini tanqid qildi.

### Tysonning Fikrlari:
Tyson, musulmon olamida ilm-fan va falsafa rivojining yuqori cho‘qqilarga chiqqan davridan keyingi inqirozga G‘azzoliyning taʼsirini ko‘rsatadi. Uning fikricha, G‘azzoliy, o‘zining diniy qarashlarini ilm-fan va falsafaga qo‘llash orqali o‘sha davrda ilmiy tafakkurning rivojlanishini to‘xtatgan. Ayniqsa, G‘azzoliyning *"sabablilik"* nazariyasini rad etishi, ilmiy metodlarni jiddiy ravishda cheklagan.

### G‘azzoliyning Ilm-Fanga Bo‘lgan Yondashuvi:
1. Falsafa va ilmiy tafakkurga qarshi:
- G‘azzoliy o‘zining *"Tahafut al-Falasifa"* asarida, musulmon faylasuflarining ilmiy va falsafiy tafakkurlarini rad etgan. Uning fikricha, faylasuflar (xususan, Ibn Sino) o‘z falsafalarida, diniy eʼtiqodlardan chetlanib, ilohiy ilmga zid fikrlarni ilgari surishgan.
- Bu rad etish faqat ilmiy nazariyalarni emas, balki ilmiy metodologiyalarni ham o‘z ichiga olgan.

2. Sababiyat va Allohning iroda:
- G‘azzoliy sabab va natija o‘rtasidagi munosabatni diniy nuqtai nazardan izohlagan, shuning uchun u ilmiy sababiyatni cheklagan. Tysonning fikricha, bu qarash ilm-fan va tajriba asosida ishlashni cheklab, keyingi ilmiy taraqqiyotga to‘sqinlik qilgan.

3. Diniy mutaassiblik:
- G‘azzoliyning diniy eʼtiqodlarga katta eʼtibor berishi, ilm-fanni diniy nazariyalar bilan uyg‘unlashtirishga urinishlari, ilmiy izlanishlar va tafakkur erkinligini to‘xtatishga olib kelgan. Tyson bu holatni ilm-fan rivojiga zarar yetkazgan bir jarayon sifatida ko‘rgan.

### Xulosa:
Neil deGrasse Tyson, islom ilm-fanining o‘sish davridan keyingi inqirozining sabablaridan biri sifatida G‘azzoliyni ko‘rsatadi. U, G‘azzoliyning ilm-fan va falsafa o‘rtasida diniy eʼtiqodlarga katta ahamiyat berish orqali, ilmiy tafakkurning erkin rivojlanishiga to‘sqinlik qilganini taʼkidlaydi. Bu yondashuv, o‘z vaqtida ilm-fan va falsafaning taraqqiyoti uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratgan.

### 4. Al-G‘azzoliyning Asarlari
- *"Tahafut al-Falasifa"* — Faylasuflarning diniy aqidalarga zid qarashlarini rad etish.
- *"Ihya Ulum ad-Din"* — Islomiy eʼtiqod va amaliyotlarni tiklash haqidagi tasavvufiy va falsafiy asar.
- *"Maqosid al-Falasifa"* — Faylasuflarning qarashlarini bayon qilish uchun yozilgan, tanqidlar *"Tahafut al-Falasifa"*da ko‘rsatilgan.

---

### 5. Xulosa
Al-G‘azzoliy o‘z davridagi musulmon faylasuflarni tanqid qilish orqali islomiy falsafaning yo‘nalishini o‘zgartirib yuborgan. U ilohiy bilim va vahiyni barcha falsafiy va ilmiy qarashlardan ustun qo‘ygan. Uning tanqidlari natijasida islom olamida falsafaning rivoji sekinlashgan bo‘lsa-da, u din va ilmiy qarashlar o‘rtasidagi chegaralarni aniqlab bergan. G‘azzoliy asarlari hozirgacha ham diniy va ilmiy doiralarda katta ahamiyatga ega.

Imom Al-G‘azzoliy (1058–1111) — islom olamining buyuk faqih, mutakallim, faylasuf va sufiy olimlaridan biri bo‘lib, uning asarlari nafaqat musulmon dunyosida, balki g‘arb ilm-fani va falsafasi rivojiga ham sezilarli taʼsir ko‘rsatgan. Al-G‘azzoliy falsafaga, ayniqsa, musulmon faylasuflarining baʼzi qarashlariga qarshi keskin tanqidiy yondashgan. Uning *"Tahafut al-Falasifa"* ("Faylasuflarning oqsashi") asari o‘sha davrning eng muhim falsafiy tanqidiy ishlari hisoblanadi. Quyida G‘azzoliyning ilm-fan va faylasuflarga nisbatan tanqidiy fikrlari keltiriladi.

---

### 1. Faylasuflarga Nisbatan Tanqidlari

Al-G‘azzoliy musulmon faylasuflarining falsafiy qarashlarini tanqid qilishda ularning diniy eʼtiqodlarga zid bo‘lgan fikrlarini alohida ajratib ko‘rsatgan. Asosan, u Ibn Sino va Al-Farobiyning qarashlarini rad etishga qaratilgan tanqidlar bergan.

#### a. Olamning azaliyligi
- Tanqid sababi: Faylasuflar (xususan, Ibn Sino) olamni azaliy va abadiy deb hisoblaganlar. Ularning fikricha, olam Allohning ilohiy iroda va mavjudot sifatidagi natijasidir, ammo vaqt bilan cheklanmagan.
- Al-G‘azzoliyning qarashi: Bu fikr Qur’onning yaratilish haqidagi taʼlimotiga zid deb ko‘rilgan, chunki islomiy aqidalarga ko‘ra, olam Alloh tomonidan yaratilgan va uning mavjudligi vaqt bilan chegaralangan. Bu g‘oyani kufr deb hisoblagan.

#### b. Allohning bilimlari va sababiyat
- Faylasuflar qarashi: Ibn Sino va boshqalar Alloh faqat universal narsalarni biladi, lekin individual voqealarni emas, degan fikrni ilgari surishgan.
- Al-G‘azzoliyning tanqidi: Allohning bilimlari cheksiz va barcha narsani qamrab oluvchi ekanligi Qur’onda taʼkidlangan. U faylasuflarning bu qarashini kufr deb atagan.

#### c. Qiyomat va jismoniy tirilish
- Faylasuflar qarashi: Faylasuflarning ayrimlari qiyomat va jismoniy tirilishni ramziy maʼnoda tushuntirganlar. Ular uchun ruhning abadiyligi asosiy masala bo‘lsa-da, jismoniy tirilishni rad etganlar.
- Al-G‘azzoliyning tanqidi: U buni Qur’on va hadislardagi aniq oyatlar va hadislarni rad etish deb hisoblab, qattiq tanqid qilgan.

#### d. Falsafiy mantiqqa eʼtirozi
- G‘azzoliy Aristotel mantiqini tan olgan bo‘lsa-da, u baʼzi hollarda falsafiy metodologiyalarning din asoslariga zid ekanligini ko‘rsatib o‘tgan.

---

### 2. Ilmiy Taʼlimotlarga Nisbatan Tanqidlari

Al-G‘azzoliy ilm-fanni inkor etmagan, balki ilmiy bilimlarni Qur’on va Sunna doirasida o‘rganishni targ‘ib qilgan. Ammo u baʼzi ilmiy qarashlarga qarshi chiqqan.

#### a. Sababiyat masalasi
- Faylasuflarning qarashi: Faylasuflar sabab va natijani qatʼiy qonuniyat sifatida tushunishgan (masalan, olov issiqlikni hosil qiladi).
- Al-G‘azzoliyning tanqidi: Unga ko‘ra, sababiyatni tushunish Allohning iroda va qudratini eʼtibordan chetda qoldiradi. Allohning irodasi sabab va natijalarni o‘zgartirishi mumkin; masalan, olov Allohning iznisiz hech narsa yoqmaydi.
- Bu qarashini u *"Tahafut al-Falasifa"*da muhokama qilgan va faylasuflarning deterministik qarashlarini rad etgan.

#### b. Astronomiya
- Al-G‘azzoliy astronomik bilimlarni foydali deb bilgan bo‘lsa-da, baʼzi faylasuflarning kosmologik qarashlarini (masalan, osmon sferalari haqida) diniy eʼtiqodlarga zararli deb hisoblagan.

#### c. Tibbiyot va tabiatshunoslik
- U tibbiyot va tabiatshunoslikni islom bilan mos keladigan ilmiy fanlar sifatida qabul qilgan, lekin ularning falsafiy asoslarini ehtiyotkorlik bilan ko‘rib chiqqan.

---

### 3. Asosiy Tanqid Qilingan Faylasuflar
- Ibn Sino (Avicenna): Unga nisbatan eng keskin tanqidlar kiritilgan. Ibn Sinoning metafizik qarashlari va falsafiy tafsirlariga qattiq eʼtiroz bildirgan.
- Al-Farobiy: Falsafiy nazariyalari uchun, xususan, uning din va falsafa o‘rtasidagi uyg‘unlik haqidagi fikrlari uchun tanqid qilingan.
- Aristotel: Aristotelning mantiq va metafizikasi islomiy eʼtiqodlardan uzoqlashgan deb ko‘rilgan.

---

### 4. Asosiy Asarlari
- *"Dar’ Ta‘arud al-Aql wa-l-Naql"* — Faylasuflarning aqlni vahiydan ustun qo‘yishini rad etish.
- *"Ar-Radd ‘ala al-Mantiqiyyin"* — Aristotel mantiqiga qarshi tanqidiy munosabat.
- *"Kitab al-Iman"* — Din asoslarini himoya qilish va falsafiy taʼsirlarni rad etish.
- *"Minhaj as-Sunna an-Nabawiyya"* — Falsafiy va bidʼat oqimlarga qarshi risola.

---

### 5. Xulosa
Ibn Taymiyya ilm-fan va falsafaga nisbatan o‘ta tanqidiy yondashgan. Unga ko‘ra, barcha ilmiy va falsafiy izlanishlar Qur’on va Sunnaga muvofiq bo‘lishi kerak edi. Faylasuflar, xususan, Ibn Sino va Al-Farobiy qarashlari uning asosiy tanqid obyekti bo‘lgan. Uning asarlari o‘sha davrda ham, keyinchalik ham ko‘plab ilmiy va diniy bahslarning markazida bo‘lib kelgan.

Ibn Taymiyya (1263–1328) — islom olamining mashhur ulamolaridan biri bo‘lib, shariatni qatʼiy targ‘ib qilish, diniy aqidalarni himoya qilish va falsafiy taʼlimotlarga qarshi tanqidiy yondashuvlari bilan mashhurdir. Uning falsafiy va ilmiy taʼlimotlarga oid tanqidlari asosan diniy aqidalarga zarar yetkazuvchi yoki Qur’on va Sunna asoslariga zid deb hisoblangan qarashlarga qarshi yo‘naltirilgan. Quyida Ibn Taymiyaning ilm-fan va faylasuflarga nisbatan tanqidiy fikrlari va manbalari keltiriladi:

---

### 1. Faylasuflarga Tanqidlari
Ibn Taymiyya o‘zining *"Dar’ Ta‘arud al-Aql wa-l-Naql"* ("Aql va naqlning to‘qnashuvi") asarida faylasuflarning ko‘plab nazariyalarini tanqid qilgan. Bu asar uning falsafiy g‘oyalarga qarshi eng katta ishidir. Uning asosiy tanqidlari quyidagilarga qaratilgan:

#### a. Aql va Vahiy munosabati
- Faylasuflarning aqlni vahiydan ustun qo‘yishlarini qattiq tanqid qilgan. Unga ko‘ra, Qur’on va Sunna inson aqlidan ustundir va insonning aql-idroki cheklangan.
- Faylasuflarning metafizik masalalarda (masalan, olamning azaliyligi) vahiyga zid keluvchi fikrlarini kufrga tenglashtirgan.

#### b. Olamning azaliyligi g‘oyasi
- Faylasuflarning, xususan, Ibn Sino va Al-Farobiy kabi olimlarning olamning azaliyligini tasdiqlovchi qarashlarini Qur’onning yaratilish haqidagi oyatlariga zid deb hisoblagan. Qur’on bo‘yicha olam va barcha mavjudotlar yaratilgan va azaliy emas.
- Bu g‘oya haqida *"Ar-Radd ‘ala al-Mantiqiyyin"* ("Mantiqshunoslarga rad javob") asarida ham bahs yuritadi.

#### c. Allohning sifatlari
- Faylasuflarning Allohning sifatlarini mutlaq maʼnoda tan olishdan chekinib, ularni metaforik talqin qilishini (ta’vil) qoralagan.
- Faylasuflarning bu yondashuvi Allohni inson ongiga yaqinlashtirishdan qochish maqsadida qilingan bo‘lsa-da, Ibn Taymiyya ularni dinning asosiy eʼtiqodlariga tahdid deb hisoblagan.

#### d. Nafs va ruh haqidagi qarashlar
- Faylasuflar nafs va ruhni Allohdan mustaqil mavjudot sifatida talqin qilishini rad etgan. Bu masala Ibn Sino va Al-Farobiyning asarlarida ko‘tarilgan va Ibn Taymiyya buni Qur’oniy aqidalarga zid deb bilgan.

---

### 2. Ilmiy qarashlarga Tanqidlari
Ibn Taymiyya ilmiy izlanishlarning foydaliligini inkor etmagan, ammo:
- Ilm-fanni Qur’on va Sunna asoslari bilan mos kelgan holatda qabul qilgan.
- G‘arbiy va yunoncha ilmiy yondashuvlarning, xususan, kosmologiya, tabiatshunoslik, va falsafiy mantiqqa asoslangan qarashlarning ko‘p qismini bid’at yoki islomiy eʼtiqodga zararli deb hisoblagan.

#### a. Mantiq va falsafiy ilm
- Ibn Taymiyya *"Ar-Radd ‘ala al-Mantiqiyyin"* asarida Aristotel mantiqini tanqid qiladi. Unga ko‘ra, Aristotel mantiqi aqlning asoslarini chalg‘itadi va Qur’onni tushunishda noto‘g‘ri yo‘lga olib boradi.
- Mantiqni hayotiy masalalarni hal qilishda samarasiz deb baholagan.

#### b. Astronomiyaga tanqidi
- Ptolemey geotsentrik modeli (osmon sferalari haqidagi qarashlar) va astronomiyaning baʼzi qarashlarini tanqid qilgan, chunki ular Qur’on oyatlariga muvofiq emas deb hisoblangan.
- Uning nazarida, astronomik qarashlar baʼzan koinotni yaratilishiga oid Qur’on oyatlariga zid ravishda talqin qilinadi.

#### c. Tibbiyot va tabiatshunoslik
- Ibn Taymiyya tibbiyot va tabiatshunoslikni foydali deb bilgan, lekin ularni Qur’on va Sunnadan ajratilgan holda o‘rganishga qarshi bo‘lgan.
- Unga ko‘ra, ilmiy bilimlar shariatni tasdiqlovchi dalil bo‘lishi kerak.

---

### 3. Tanqid qilgan Faylasuflar va Olimlar
Ibn Taymiyya o‘z asarlarida quyidagi faylasuf va olimlarni tanqid qilgan:
- Ibn Sino (Avicenna): Uning metafizik qarashlari va olamning azaliyligini tasdiqlovchi g‘oyalarini kufrga tenglashtirgan.
- Al-Farobiy: Musiqa, falsafa va ruh haqidagi qarashlarini tanqid qilgan.
- Aristotel: Uning mantiqiy usullarini Qur’on asoslariga mos emas deb hisoblagan.
- Ashʼariylar: Garchi ular musulmon bo‘lsa-da, Allohning sifatlari haqida taʼvilni qo‘llaganlari uchun tanqid qilingan.

---

Ibn Sino (Avitsenna) oʻrta asrlardagi musulmon olimlari orasida eng mashhurlaridan biri bo‘lib, uning falsafiy va ilmiy qarashlari koʻplab sohalarda buyuk yutuqlarni keltirib chiqargan. Ammo u o‘zining ayrim falsafiy qarashlari va materialistik yondashuvlari sababli diniy muttasib ulamolar tomonidan tanqidga uchragan. Quyida bu tanqidlarning asosiy mualliflari va manbalari keltiriladi:

### 1. Al-G‘azoliy (1058–1111)
- Tanqid mazmuni:
Al-G‘azoliy o‘zining mashhur "Tahafut al-Falasifa" ("Faylasuflarning nosamimiyligi") asarida Ibn Sino va boshqa falsafiy oqimlarni qattiq tanqid qilgan. U Ibn Sinoni asosan quyidagi masalalarda kufrda ayblagan:
- Olamning qadimiyligi: Ibn Sinoning falsafasida olam va moddiyat abadiy mavjud degan fikr mavjud edi, bu esa Qur’ondagi "Olam Alloh tomonidan yaratilgan" aqidasiga zid deb qaralgan.
- Allohning bilimlari: Ibn Sino Alloh barcha xususiy narsalarni emas, balki faqat umumiy qonunlarni biladi, deb hisoblagan. Bu esa sunniy eʼtiqodiga qarshi edi.
- Qiyomat va jismoniy tirilishni inkor etish: Ibn Sino jismoniy emas, balki faqat ruhiy tirilishni tan olgan, bu esa islom aqidalariga zid edi.

### 2. Ibn Taymiyya (1263–1328)
- Tanqid mazmuni:
Ibn Taymiyya Ibn Sinoning falsafiy qarashlarini islomga zid deb hisoblagan. U Ibn Sinoni ko‘proq bid’at va zindiklikda ayblagan. Uning fikricha, Ibn Sinoning falsafasi musulmonlarning aqidaviy e’tiqodini buzadi va yunon falsafasi taʼsirida dinni noto‘g‘ri talqin qiladi.
- Asarlari:
Ibn Taymiyya "Darʼ Taʼarud al-‘Aql wa al-Naql" ("Aql va naql o‘rtasidagi ziddiyatni rad etish") asarida Ibn Sino va boshqa faylasuflarning asarlarini qoralagan.

### 3. Fahreddin Roziy (1149–1209)
- Tanqid mazmuni:
Fahreddin Roziy Ibn Sinoning ko‘plab falsafiy qarashlariga qarshi chiqib, uni diniy asoslardan chetga chiqishda ayblagan. U Ibn Sinoning ilohiyot masalalarida ratsionalistik yondashuvini qoralagan.
- Asarlari:
Fahreddin Roziyning tafsir va ilohiyotga oid asarlarida Ibn Sinoning metafizik qarashlariga tanqidiy munosabatlar uchraydi.

### 4. Ibn Rushd (1126–1198)
- Farqli yondashuv:
Ibn Rushd Ibn Sinoni ochiqdan-ochiq tanqid qilmagan, lekin uning qarashlarini o‘zgartirishga uringan. Ibn Rushd asosan Al-G‘azoliyga qarshi chiqib, "Tahafut at-Tahafut" ("Nosamimiylikning nosamimiyligi") asarini yozgan. U Ibn Sinoni baʼzi nuqtalarda qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsa-da, uning baʼzi falsafiy va diniy fikrlarini qayta ko‘rib chiqqan.

### 5. Manbalarning xulosasi:
- "Tahafut al-Falasifa" (Al-G‘azoliy): Ibn Sino va uning falsafasi haqidagi asosiy diniy tanqidlar.
- "Darʼ Taʼarud al-‘Aql wa al-Naql" (Ibn Taymiyya): Faylasuflar va Ibn Sinoning diniy eʼtiqodlariga qarshi asar.
- Tafsir asarlari (Fahreddin Roziy): Qurʼon talqinida Ibn Sinoning g‘oyalarini tanqid qilish.

### Tanqidning sabablari:
Ibn Sino o‘z ilmiy va falsafiy qarashlarida yunon faylasuflari, xususan Aristotel va Plotinning falsafiy tizimlariga tayangan. Bu falsafiy tizimlar islomiy aqidaviy masalalar bilan baʼzan mos kelmagan va diniy mutasaddi doiralarning qarshiligiga sabab bo‘lgan. Shu bilan birga, uning falsafasi ko‘plab musulmon olimlari uchun ilhom manbai bo‘lib qolgan.

Makaron xudosi dini, rasmiy nomi bilan "Leta Pyatiglavogo Makaronnogo Monstra" yoki ingliz tilida "Pastafarianism" nomi bilan mashhur, parodiya dinidir. Ushbu din 2005-yilda fizik Bobbi Xenderson tomonidan AQShning Kanzas shtatida Intelligent Design (Aqlli loyihalashtirish) nazariyasiga qarshi norozilik sifatida yaratilgan.

### Asosiy tamoyillari:
1. Makaronli monster: Dinning markaziy figurasi uchib yuruvchi makaronli monsterdir. U o'ziga xos xudo bo‘lib, dunyoni mast holatda yaratgan deb hisoblanadi.
2. Qovurilgan baliq kuni: Bu dinning asosiy bayramlaridan biri bo‘lib, baliq qovurish va uni nishonlashni talab qiladi.
3. Dinshunoslik va tanqid: Pastafarianizm ilmiy nazariyalarga parodiya sifatida, ayniqsa maktablarda diniy ta’limotni o‘qitishga qarshi harakat sifatida yaratilgan.
4. Qovoqcha dini: Pastafarianizm kiyinish qoidalariga ko‘ra, rasmiy ravishda e’tiqod qiluvchilar “qovoqcha” (colander) bosh kiyimidan foydalanadi. Bu AQSh va Yevropaning ayrim mamlakatlarida qonuniy tan olingan.

### Statistika:
- 2010-yilda o'tkazilgan Census (xalqaro aholi sanog‘i) natijalariga ko‘ra, Yangi Zelandiyada 15,000 kishi o‘zini Pastafarian deb ko‘rsatgan.
- Dunyo bo‘ylab Pastafarianizm e’tiqodiga oid tadqiqotlar kamroq olib borilgan, lekin umumiy e’tiqod qiluvchilar soni 500,000 dan oshishi mumkin deb taxmin qilinadi.
- Yevropa va Shimoliy Amerikada dinning huquqiy tan olinishi uchun ko‘plab sud jarayonlari bo‘lib o‘tgan.

### Muqaddas matnlari:
Pastafarianizmning muqaddas matni “Loose Canon” deb ataladi. Unda dinning barcha qoidalari va tamoyillari qiziqarli va hazilomuz tarzda bayon qilingan.

### Maqsadi:
Pastafarianizm ilohiyot va dinshunoslikka parodiya qilib, odamlarni ilmiy savodxonlik va tanqidiy fikrlashga chorlashni maqsad qiladi.

Qiziqarli fakt: Ushbu dinni jiddiy qabul qiluvchilar ham, uni faqat hazil sifatida qabul qiluvchilar ham bor. Shu sababli, ba'zi davlatlarda uni "rasmiy din" deb tan olishgan.