Imom Al-G‘azzoliy (1058–1111) — islom olamining buyuk faqih, mutakallim, faylasuf va sufiy olimlaridan biri bo‘lib, uning asarlari nafaqat musulmon dunyosida, balki g‘arb ilm-fani va falsafasi rivojiga ham sezilarli taʼsir ko‘rsatgan. Al-G‘azzoliy falsafaga, ayniqsa, musulmon faylasuflarining baʼzi qarashlariga qarshi keskin tanqidiy yondashgan. Uning *"Tahafut al-Falasifa"* ("Faylasuflarning oqsashi") asari o‘sha davrning eng muhim falsafiy tanqidiy ishlari hisoblanadi. Quyida G‘azzoliyning ilm-fan va faylasuflarga nisbatan tanqidiy fikrlari keltiriladi.

---

### 1. Faylasuflarga Nisbatan Tanqidlari

Al-G‘azzoliy musulmon faylasuflarining falsafiy qarashlarini tanqid qilishda ularning diniy eʼtiqodlarga zid bo‘lgan fikrlarini alohida ajratib ko‘rsatgan. Asosan, u Ibn Sino va Al-Farobiyning qarashlarini rad etishga qaratilgan tanqidlar bergan.

#### a. Olamning azaliyligi
- Tanqid sababi: Faylasuflar (xususan, Ibn Sino) olamni azaliy va abadiy deb hisoblaganlar. Ularning fikricha, olam Allohning ilohiy iroda va mavjudot sifatidagi natijasidir, ammo vaqt bilan cheklanmagan.
- Al-G‘azzoliyning qarashi: Bu fikr Qur’onning yaratilish haqidagi taʼlimotiga zid deb ko‘rilgan, chunki islomiy aqidalarga ko‘ra, olam Alloh tomonidan yaratilgan va uning mavjudligi vaqt bilan chegaralangan. Bu g‘oyani kufr deb hisoblagan.

#### b. Allohning bilimlari va sababiyat
- Faylasuflar qarashi: Ibn Sino va boshqalar Alloh faqat universal narsalarni biladi, lekin individual voqealarni emas, degan fikrni ilgari surishgan.
- Al-G‘azzoliyning tanqidi: Allohning bilimlari cheksiz va barcha narsani qamrab oluvchi ekanligi Qur’onda taʼkidlangan. U faylasuflarning bu qarashini kufr deb atagan.

#### c. Qiyomat va jismoniy tirilish
- Faylasuflar qarashi: Faylasuflarning ayrimlari qiyomat va jismoniy tirilishni ramziy maʼnoda tushuntirganlar. Ular uchun ruhning abadiyligi asosiy masala bo‘lsa-da, jismoniy tirilishni rad etganlar.
- Al-G‘azzoliyning tanqidi: U buni Qur’on va hadislardagi aniq oyatlar va hadislarni rad etish deb hisoblab, qattiq tanqid qilgan.

#### d. Falsafiy mantiqqa eʼtirozi
- G‘azzoliy Aristotel mantiqini tan olgan bo‘lsa-da, u baʼzi hollarda falsafiy metodologiyalarning din asoslariga zid ekanligini ko‘rsatib o‘tgan.

---

### 2. Ilmiy Taʼlimotlarga Nisbatan Tanqidlari

Al-G‘azzoliy ilm-fanni inkor etmagan, balki ilmiy bilimlarni Qur’on va Sunna doirasida o‘rganishni targ‘ib qilgan. Ammo u baʼzi ilmiy qarashlarga qarshi chiqqan.

#### a. Sababiyat masalasi
- Faylasuflarning qarashi: Faylasuflar sabab va natijani qatʼiy qonuniyat sifatida tushunishgan (masalan, olov issiqlikni hosil qiladi).
- Al-G‘azzoliyning tanqidi: Unga ko‘ra, sababiyatni tushunish Allohning iroda va qudratini eʼtibordan chetda qoldiradi. Allohning irodasi sabab va natijalarni o‘zgartirishi mumkin; masalan, olov Allohning iznisiz hech narsa yoqmaydi.
- Bu qarashini u *"Tahafut al-Falasifa"*da muhokama qilgan va faylasuflarning deterministik qarashlarini rad etgan.

#### b. Astronomiya
- Al-G‘azzoliy astronomik bilimlarni foydali deb bilgan bo‘lsa-da, baʼzi faylasuflarning kosmologik qarashlarini (masalan, osmon sferalari haqida) diniy eʼtiqodlarga zararli deb hisoblagan.

#### c. Tibbiyot va tabiatshunoslik
- U tibbiyot va tabiatshunoslikni islom bilan mos keladigan ilmiy fanlar sifatida qabul qilgan, lekin ularning falsafiy asoslarini ehtiyotkorlik bilan ko‘rib chiqqan.

---

### 3. Asosiy Tanqid Qilingan Faylasuflar
- Ibn Sino (Avicenna): Unga nisbatan eng keskin tanqidlar kiritilgan. Ibn Sinoning metafizik qarashlari va falsafiy tafsirlariga qattiq eʼtiroz bildirgan.
- Al-Farobiy: Falsafiy nazariyalari uchun, xususan, uning din va falsafa o‘rtasidagi uyg‘unlik haqidagi fikrlari uchun tanqid qilingan.
- Aristotel: Aristotelning mantiq va metafizikasi islomiy eʼtiqodlardan uzoqlashgan deb ko‘rilgan.

---