Ibn Taymiyya (1263–1328) — islom olamining mashhur ulamolaridan biri bo‘lib, shariatni qatʼiy targ‘ib qilish, diniy aqidalarni himoya qilish va falsafiy taʼlimotlarga qarshi tanqidiy yondashuvlari bilan mashhurdir. Uning falsafiy va ilmiy taʼlimotlarga oid tanqidlari asosan diniy aqidalarga zarar yetkazuvchi yoki Qur’on va Sunna asoslariga zid deb hisoblangan qarashlarga qarshi yo‘naltirilgan. Quyida Ibn Taymiyaning ilm-fan va faylasuflarga nisbatan tanqidiy fikrlari va manbalari keltiriladi:

---

### 1. Faylasuflarga Tanqidlari
Ibn Taymiyya o‘zining *"Dar’ Ta‘arud al-Aql wa-l-Naql"* ("Aql va naqlning to‘qnashuvi") asarida faylasuflarning ko‘plab nazariyalarini tanqid qilgan. Bu asar uning falsafiy g‘oyalarga qarshi eng katta ishidir. Uning asosiy tanqidlari quyidagilarga qaratilgan:

#### a. Aql va Vahiy munosabati
- Faylasuflarning aqlni vahiydan ustun qo‘yishlarini qattiq tanqid qilgan. Unga ko‘ra, Qur’on va Sunna inson aqlidan ustundir va insonning aql-idroki cheklangan.
- Faylasuflarning metafizik masalalarda (masalan, olamning azaliyligi) vahiyga zid keluvchi fikrlarini kufrga tenglashtirgan.

#### b. Olamning azaliyligi g‘oyasi
- Faylasuflarning, xususan, Ibn Sino va Al-Farobiy kabi olimlarning olamning azaliyligini tasdiqlovchi qarashlarini Qur’onning yaratilish haqidagi oyatlariga zid deb hisoblagan. Qur’on bo‘yicha olam va barcha mavjudotlar yaratilgan va azaliy emas.
- Bu g‘oya haqida *"Ar-Radd ‘ala al-Mantiqiyyin"* ("Mantiqshunoslarga rad javob") asarida ham bahs yuritadi.

#### c. Allohning sifatlari
- Faylasuflarning Allohning sifatlarini mutlaq maʼnoda tan olishdan chekinib, ularni metaforik talqin qilishini (ta’vil) qoralagan.
- Faylasuflarning bu yondashuvi Allohni inson ongiga yaqinlashtirishdan qochish maqsadida qilingan bo‘lsa-da, Ibn Taymiyya ularni dinning asosiy eʼtiqodlariga tahdid deb hisoblagan.

#### d. Nafs va ruh haqidagi qarashlar
- Faylasuflar nafs va ruhni Allohdan mustaqil mavjudot sifatida talqin qilishini rad etgan. Bu masala Ibn Sino va Al-Farobiyning asarlarida ko‘tarilgan va Ibn Taymiyya buni Qur’oniy aqidalarga zid deb bilgan.

---

### 2. Ilmiy qarashlarga Tanqidlari
Ibn Taymiyya ilmiy izlanishlarning foydaliligini inkor etmagan, ammo:
- Ilm-fanni Qur’on va Sunna asoslari bilan mos kelgan holatda qabul qilgan.
- G‘arbiy va yunoncha ilmiy yondashuvlarning, xususan, kosmologiya, tabiatshunoslik, va falsafiy mantiqqa asoslangan qarashlarning ko‘p qismini bid’at yoki islomiy eʼtiqodga zararli deb hisoblagan.

#### a. Mantiq va falsafiy ilm
- Ibn Taymiyya *"Ar-Radd ‘ala al-Mantiqiyyin"* asarida Aristotel mantiqini tanqid qiladi. Unga ko‘ra, Aristotel mantiqi aqlning asoslarini chalg‘itadi va Qur’onni tushunishda noto‘g‘ri yo‘lga olib boradi.
- Mantiqni hayotiy masalalarni hal qilishda samarasiz deb baholagan.

#### b. Astronomiyaga tanqidi
- Ptolemey geotsentrik modeli (osmon sferalari haqidagi qarashlar) va astronomiyaning baʼzi qarashlarini tanqid qilgan, chunki ular Qur’on oyatlariga muvofiq emas deb hisoblangan.
- Uning nazarida, astronomik qarashlar baʼzan koinotni yaratilishiga oid Qur’on oyatlariga zid ravishda talqin qilinadi.

#### c. Tibbiyot va tabiatshunoslik
- Ibn Taymiyya tibbiyot va tabiatshunoslikni foydali deb bilgan, lekin ularni Qur’on va Sunnadan ajratilgan holda o‘rganishga qarshi bo‘lgan.
- Unga ko‘ra, ilmiy bilimlar shariatni tasdiqlovchi dalil bo‘lishi kerak.

---

### 3. Tanqid qilgan Faylasuflar va Olimlar
Ibn Taymiyya o‘z asarlarida quyidagi faylasuf va olimlarni tanqid qilgan:
- Ibn Sino (Avicenna): Uning metafizik qarashlari va olamning azaliyligini tasdiqlovchi g‘oyalarini kufrga tenglashtirgan.
- Al-Farobiy: Musiqa, falsafa va ruh haqidagi qarashlarini tanqid qilgan.
- Aristotel: Uning mantiqiy usullarini Qur’on asoslariga mos emas deb hisoblagan.
- Ashʼariylar: Garchi ular musulmon bo‘lsa-da, Allohning sifatlari haqida taʼvilni qo‘llaganlari uchun tanqid qilingan.

---