Ориф Толиб саҳифаси

​“Катта еттилик”, “Катта йигирматалик” – аслида хато

Оммавий ахборот воситиларида тез-тез учрайдиган Катта еттилик, Катта йигирматалик иборалари аслида хато. Бу янглишишнинг илдизи 1990-йилларга бориб тақалади. Рус публицистлари ўша пайтларда инглизча G7 қисқартмасини Большая семёрка – Катта еттилик деб ўгирган. Ибора илк бор “Коммерсантъ-Власть” журналининг 1991 йил 21 январ сонида “Болтиқбўйи Горбачёвга 16 миллиард долларга тушди. Камида” мақоласида ишлатилган. Журналист G7 ни Great Seven – Катта еттилик деб ўйлаган. Аслида у Group of Seven – Еттилик гуруҳи иборасининг қисқартмаси эди. Шундай қилиб, бу хато кенг ёйилган ва G8, G20 каби бирлашмаларга нисбатан ҳам қўллана бошлаган.

Одатда аслиятдан эмас, рус тили воситасида таржима қиладиган, кўпинча русча манбаларга асосланадиган матбуотимиз бунда ҳам эргашиш йўлидан борган ва юқоридаги каби атамаларни Катта еттилик, Катта саккизлик, Катта йигирматалик деб қўллайверган. Бироқ ҳозир ОАВ бу ибораларни аслига мос шаклда ҳам ишлатяпти.

Миллий энциклопедияга G7, G8, G20 бирлашмалари ҳақида маълумот киритилмаган экан. Фақат бир мақола ичида Кучли еттилик ибораси учради.

❓ Сиз қандай фикрдасиз? Юқоридаги қисқартмалар кенгайтмасини ўзбек тилида аслига мос Еттилик гуруҳи, Саккизлик гуруҳи, Йигирматалик гуруҳи шаклида бериш керакми ёки одатланилган тарзда қўллайверган маъқулми?

@oriftolib

​Университет ва институт: фарқи нимада?

Университет ҳам, институт ҳам олий таълим муассасаси. Бироқ икковининг фарқли жиҳатлари бор. Манбалар асосида ана шу фарқларнинг энг муҳимларини ўрганиб чиқдим.

Университет:
🔹 Кўп йўналишдаги факултетларга эга бўлади. Одатда камида 7 та факултет фаолият юритади. Номи ҳам шунга ишора қилади. У лотинча universitas litterarum – фанлар жамланмаси бирикмасидан ҳосил бўлган.
🔹 Илмий фаолият билан шуғулланиши шарт. У ерда назарий ва амалий илмий тадқиқотлар олиб борилади.
🔹 Педагоглар таркибида илмий даража эгалари камида 60 фоиз бўлиши керак.

Институт:
🔹 Асосан бир йўналишга ихтисослашади: тиббиёт, молия, педагогика каби. Номи лотинча institutum – муассаса сўзидан. У конституция сўзи билан ўзакдош.
🔹 Илмий фаолият билан ҳам шуғулланади. Лекин бу мажбурий шарт эмас.
🔹 Педагоглар таркибида илмий даража эгалари камида 55 фоиз бўлиши керак.
🔹 Институтлар баъзан бирор университет таркибида ҳам бўлади. Улар кўпинча бирор факултет ёки бир неча факултетлар негизида ташкил қилинади.

Амалиётда қайси университет ёки институтни битирганингиз кўпинча аҳамиятсиз. Тўғри, давлат ташкилотларида аксарият мутахассисликлар учун олий маълумот талаб қилинади. Лекин бу ҳолатда ҳам малакангиз муҳим.

Банк-молия соҳасида ишлайдиган бир танишимнинг айтишича, ишга олишда машҳур бир университет ва институт битирувчилари иш сўраб келиб қолса, университет эмас, институт битирувчиларига ижобий қаралар экан. Демак, олий ўқув юртининг обрў-эътибори ҳам аҳамиятли.

@oriftolib

​Мижоз ва мизож

Бу икки сўзнинг талаффузи бир-бирига яқин. Айниқса, мизож ўзбек тилли киши учун айтишга ўнғайсиз, шу сабаб уни мижоз деб қўя қолади. Бироқ иккисининг маъноси бошқа-бошқа.

Изоҳли луғатга кўра, мизож икки хил маънога эга:

1️⃣ Кишининг ўзига хос табиати, хулқ-атвори: савдойи мизож одам.

2️⃣ Киши организмининг ўзига хос талаби:

Марғилон ҳавоси мизожимга тўғри келмаганга ўхшайди.
А. Қодирий, “Ўтган кунлар”.

Мизожи иссиқ ёки иссиқмизож ибораси организмига, соғлиғига иссиқлик ёқадиган, мизожи совуқ ёки совуқмизож ибораси организмига, соғлиғига совуқлик ёқадиган деган мазмунни ифодалайди.

Мижоз ҳам икки хил маънога эга:

1️⃣ Сотувчига нисбатан доимий харидор ва шу харидорга нисбатан сотувчи.
Мижозингдан айрилгинг келса, насияга мол бер.
Мақол.

2️⃣ Бирор иш-юмуш билан доим алоқада бўлган шахс.

Муллажон ака ихлос билан соқол қирар эканлар, мижозга тушунтира кетдилар.
Э. Раимов, “Ажаб қишлоқ”.

Сўзлашувда мижоз сўзи ўрнида клиент сўзини қўллаш оммалашган.

❗️ Хўш, мизож сўзи ўрнида мижоз ишлатиш хатоми? Йўқ, хато эмас 🙃. Изоҳли луғат мижоз сўзи сўзлашув услубида мизож ўрнида қўлланишини таъкидлайди:

Палов меъдамга михдек қадалади, қази-қарта мижозимга тўғри келмайди.
Ойбек, “Танланган асарлар”.

Имло луғати эса иссиқмизож, совуқмизож сўзларини иссиқмижоз, совуқмижоз шаклида берган.

👉 Жонли тилда оммалашган, луғатларга кирган вариантни хато деб бўлмайди. Мен тил табиатига тескари бориб, тилни эшиб-бураб мизож дейиш ўрнига мижоз сўзидан фойдаланишни маъқул кўраман. Кимгадир ёқар лола, ким атиргул шайдоси, дейдилар-ку 😎.

📌 Демак:

Мизож, мижоз, мизожи иссиқ, мижози иссиқ, иссиқмизож, иссиқмижоз, мизожи совуқ, мижози совуқ, совуқмизож, совуқмижоз ✅

#Сўраган_эдингиз

@oriftolib

​“Ўзбекчанг кимга керак!?”

Таниқли ёзувчи ва олим Бахтиёр Абдуғафур телеграм саҳифасида илмий иш ёқлаш билан боғлиқ хотираларини бўлишган экан. Ҳақиқатан, ўз тилимизга ҳурмат ўзимиздан бошланади. Уни энг аввало сиз ва мен ҳурматлашимиз, қадрлашимиз, ҳимоялашимиз керак. Қайси касб эгаси бўлишимиздан қатъи назар, она тилимизни чуқур билишимиз, билим ва эҳтиромимизни амалда ҳам кўрсата олишимиз зарур.

***

2009–2010 йиллар эди. Фан номзоди даражасини олиш учун диссертациямни ўзбекча ёзгандим. Илмий семинарга (расмий ҳимоядан олдинги босқич) қўйилганда савол бўлди:

“На каком языке диссертация?”

“На узбекском...”

Савол бергувчи индамади, аммо ўша вақтларда “қудратли” киши эди илмий доираларда. Яна икки-уч “қудратли”лар ўзбекча ёзилган диссертацияни тушунмади, маърузада эснаб ўтирди. Хуллас, ишим семинардан қайтди. Сабаб, мавзу ихтисосликка тўғри келмас экан. Мавзу ўзгариши керак, деган талаб бўлди.

Ноилож, рози бўлдим. Мавзу ўзгарди, дегани яна хат-ҳужжат, ОАК бюллетинида эълон қил, камида олти ой кут!

Ярим йилча ўтди. Яна илмий семинар. Яна ўша савол: “На каком языке...” Бу семинардан ҳам ўтмади, сабаби, энди ихтисослик ўзгариши керак экан. Яна хат-ҳужжат, ОАК бюллетенида эълон қилиш, яна кутиш...

Билардимки, бу расвойи овогарчиликнинг асл маншааларидан бири диссертациянинг ҳануз ўзбекча ёзилаётгани, яна илмий раҳбарим билан “қудратли”ларнинг орани очди қилаётганлари...

Диссертация барибир ўзбекча ёзилди. Қайтмадим. Ўша “қудратли шахс”лардан бири, аёл киши эди, мени четга тортиб, маслаҳат берган ҳам бўлди, ўзбекчада ёзаман:

“Менга қара, сенинг ўзбекчанг кимга керак? Ўзбекча ёзилган ишингни ким ўқийди? Жаҳонга чиқмоқчимисан?..”

“Сен ўқишинг шартмас, ўзбекча тушунмасанг!” дедим юзига. Кўкарди, гезарди. “Через мой труп!” деди. Яна нималардир деб ваъдалар берди. “Пошла ты...” дедим, бошқа у валламат билан гаплашмадим, салом-аликни йиғиштирдим. Кўзимга шайтон бўлиб кўринарди, юзига қарамасликка ҳаракат қилардим. Қўрққанимдан эмас, албатта. Қолаверса, уларга боғлиқ жойим йўқ эди.

Хуллас, ҳимоя қилдим ўзбекча диссертацияни. Докторлик диссертацияни ҳам ўзбекча ёздим. У “қудратли шахслар” тарихнинг бир ёқимсиз саҳифасига айланди. Ишдан кетди. Унутилди. Ўзбекча ёзса жазаваси қўзийдиганлар қолмади орамизда.

Нега бу воқеани эслаб қолдим? Она тилимиз ор-номусли, ғурурли инсонлар сабаб тирик, кучли, ўлмайди! Ғурур бор экан, “Через мой труп!” дейдиганларнинг дағдағаси, жазаваси, кибри вақт масаласи.

🔄 Мавзуга алоқадор:
🔹 Қўлга қалам олайлик!
🔹 “Свежий” сўзининг таржимаси ҳақида
🔹 Ўзбекчасини унутганлар учун митти луғат

@oriftolib

​Фунт стерлинг: “стерлинг” нима дегани?

Фунт стерлинг атамасининг пайдо бўлиши ҳақида бир неча қарашлар бор. Баъзи манбаларга кўра, бу ном XII асрда пайдо бўлган ва тоза кумуш фунт деган маънони англатган. Стерлинг – қадимги Англиядаги кумуш танга. Бир фунт оғирликдаги кумушдан 240 дона кумуш танга зарб қилинган.

Бошқа бир қарашга кўра, қадимда танга пулларга Easterling Silver ибораси ҳам ишлатилган. Бу шарқий ерлар кумуши деган маънони англатган ва Шимолий Германияда тайёрланган тангаларга нисбатан қўлланган. Юксак сифати ва мустаҳкамлиги билан ажралиб турадиган бу тангаларни 1158 йилда қирол Ҳенри II ўз тангалари учун стандарт қилиб олади. Sterling Silver атамаси вақт ўтиб кумуш тангаларга нисбатан қўллана бошлайди.

1694 йили Англия банки банкноталар чиқара бошлагач, бу атамани пул бирлиги сифатида ишлатиш одат тусига кирди.

Замонавий инглиз тилида пулни ифодалаш учун фунт (pound) сўзи ишлатилади: This car costs 10,000 pounds – Бу машина 10 000 фунт туради. Буюк Британия валютасини бошқа шу номдаги валюталардан фарқлаш учун расмий ҳужжатларда фунт стерлинг (pound sterling) атамасидан фойдаланилади.

@oriftolib