Nurboy Jabborov saboqlari

​​ОТА...

Шайх Алий Тантовий дурдоналаридан:
Бир йигит менга қуйидаги воқеани айтиб берди:
“Отам билан бир масалада келишолмай қолдим. Бироз овозимни кўтаришгача бордим. Олдимда китоб-дафтарларим турган эди. Уларни столим устига улоқтирдим ва ётоқхонамга кириб кетдим. Хафалик ва қайғу қалбим ва ақлимни бутунлай чулғаб олган эди. Ётоғимга чўзилиб, ёстиққа бошимни қўйдим. Одатда, бирон нарсадан қаттиқ сиқилсам, қалбимга ғам-андуҳ етса, ухлашга ҳаракат қиламан.
Одатдагидек, эртаси куни университетдан чиқдим. Меҳрибон отамга эркаланиб, кечаги қилмишимни “ювиш” мақсадида: “Отажоним! Эшитишимга қараганда, инсон оёғининг таг қисми устидан кўра юмшоқ ва майин бўлар экан. Бу гапнинг тўғрилигини аниқлаш учун муборак қадамингиз лабим билан буни тажриба қилишга изн берармикан?”, деб CMC ёздим. Хонадонимизга етиб бориб эшикни очсам, отам мени даҳлизда кутиб турган эдилар. Кўзларидан оққан ёш икки юзларини ювиб турарди. Менга:
– Оёғимни ўпишингга зинҳор ижозат бермайман. Сен айтган гап жуда ҳам тўғри, мен уни сен гўдаклик чоғингда оёғингнинг усти ва тагини ўпиб, синаб кўриб билганман, – дедилар.
Отамнинг бу гапларидан кейин кўз ёшларимни тута олмадим”.

"Ўқинг, фақат йиғламанг" китобидан.

Манба

​​OTA...

Shayx Aliy Tantoviy durdonalaridan:
Bir yigit menga quyidagi voqeani aytib berdi:
“Otam bilan bir masalada kelisholmay qoldim. Biroz ovozimni ko‘tarishgacha bordim. Oldimda kitob-daftarlarim turgan edi. Ularni stolim ustiga uloqtirdim va yotoqxonamga kirib ketdim. Xafalik va qayg‘u qalbim va aqlimni butunlay chulg‘ab olgan edi. Yotog‘imga cho‘zilib, yostiqqa boshimni qo‘ydim. Odatda, biron narsadan qattiq siqilsam, qalbimga g‘am-anduh yetsa, uxlashga harakat qilaman.
Odatdagidek, ertasi kuni universitetdan chiqdim. Mehribon otamga erkalanib, kechagi qilmishimni “yuvish” maqsadida: “Otajonim! Eshitishimga qaraganda, inson oyog‘ining tag qismi ustidan ko‘ra yumshoq va mayin bo‘lar ekan. Bu gapning to‘g‘riligini aniqlash uchun muborak qadamingiz labim bilan buni tajriba qilishga izn berarmikan?”, deb CMC yozdim. Xonadonimizga yetib borib eshikni ochsam, otam meni dahlizda kutib turgan edilar. Ko‘zlaridan oqqan yosh ikki yuzlarini yuvib turardi. Menga:
– Oyog‘imni o‘pishingga zinhor ijozat bermayman. Sen aytgan gap juda ham to‘g‘ri, men uni sen go‘daklik chog‘ingda oyog‘ingning usti va tagini o‘pib, sinab ko‘rib bilganman, – dedilar.
Otamning bu gaplaridan keyin ko‘z yoshlarimni tuta olmadim”.

"O‘qing, faqat yig‘lamang" kitobidan.

Manba

​​ИЛМ ЗАҲМАТИДАН ТОПИЛГАН ШАРАФ

Бу мақола бундан икки йил муқаддам устоз адабиётшунос Наим Каримов таваллудига 90 йил тўлиши муносабати билан ёзилган эди. Афсуски, домла 2023 йил сентябрида вафот этдилар. Аллоҳ раҳмат қилсин! Бугунги ёшлар камолга эришмоқ учун миллатнинг улуғ олимларини таниши, асарларини мутолаа қилиши, ибратланиши зарур. Ана шунда эзгу ниятда устоз олим ҳақидаги мақолани эътиборингизга ҳавола этаман.

Илм йўлидан юриш ҳамма замонларда ҳам осон бўлган эмас. Буюк шоир Муҳаммадризо Огаҳий таърифича, бу йўлнинг “нўши бир бўлса, ниши минг, роҳати бир бўлса, ташвиши минг”. Лекин йўлчи собитқадам бўлса, охир-оқибатда кўзланган манзилга етмоғи ҳам айни ҳақиқатдир. Замонамизнинг машҳур адабиётшуноси академик Наим Каримов илм заҳматидан лаззат олиб, шараф топган олимлардан.
Наим акани шахсан таниганимга ўттиз йилдан ошди. Илмий-адабий анжуманларда устознинг сокин, бироқ мағзи тўқ, теран илмий тафаккур маҳсули бўлган маърузаларини тинглаб, ҳавас қилганман. Қатағон қурбонлари тақдири ҳақида архив ҳужжатлари ва бирламчи манбалар асосида ёзилган, юксак интеллект ҳамда юрак тўлқинлари уйғун ифодаланган ҳароратли мақолаларини ўқиб, беҳад таъсирланганман, ҳатто газета ёки журналнинг ўша саҳифалари кўз ёшларимдан ивиб кетган.
“Фидокор” газетасида ишлаган кезларим журналистик фаолиятга бутун салоҳиятимни бағишлаганман. Замонамизнинг Озод Шарафиддинов, Тўрабек Долимов, Абдуқодир Ҳайитметов, Шариф Юсупов, Бегали Қосимов, Неъматулла Иброҳимов, Музаффар Хайруллаев, Тўра Мирзаев сингари атоқли олимлари, Саид Аҳмад, Абдулла Орипов каби қаҳрамон шоиру адиблар билан адабий-маърифий суҳбатларим газетада пешма-пеш босилаётган кезлар эди. 1999 йил май ойининг бошларида устоз Наим Каримовнинг ҳузурига бориб, газета учун суҳбат ёзиб олиш ниятини билдирдим. Устоз мамнуният билан розилик билдирдилар. “Маърифат – саодат калити” сарлавҳали суҳбатимиз “Фидокор”нинг ўша йилги 18 май сонида нашр этилди. Бу суҳбат учун Наим акамга илиқ фикрлар кўп айтилганига заррача шубҳам йўқ. Ҳатто каминага ҳам телефон орқали ёки бевосита кўришганда, раҳмат айтганларнинг сонини аниқ билмайман. Суҳбатни республикамизнинг барча вилоятларидаги бош газеталар кўчириб босди. Хуллас, устозга яқинлашганим заҳоти менинг ҳам шуҳратим ошиб кетди.
Шундан кейин Наим акам билан яқин одамларга айландик. Ўзаро мулоқотларимиз аста-секин ҳақиқий устоз-шогирд муносабати даражасига ўсиб чиқди. Яқинлашганим сари Наим аканинг ҳақиқий олим бўлиши баробарида одамийликда ҳам ўрнак бўла оладиган чин инсоний фазилатларини кашф эта бордим. Янгамиз ҳам муниса, меҳмондўст, самимий, устозга муносиб ҳақиқий зиёли аёл эканлар. Аллоҳ биргаликдаги умрларини зиёда этсин, бу оилага қанчалик ҳавас қилса арзийди.
Наим акам Шаҳидлар хотираси хайрия жамғармаси ва Қатағон қурбонлари музейи томонидан ташкил этиладиган илмий анжуманларга мени мунтазам таклиф этиб келадилар. Беҳбудий, Мунаввар қори, Чўлпон ва Туркистон жадидчилик ҳаракатининг бошқа кўплаб намояндалари ижодий-маърифий фаолиятига бағишланган анжуманларда бирга маърузалар қилдик. Устоз Наим Каримовнинг иштироки бу анжуманларга алоҳида файз бағишлайди. Ҳар сафар янгидан-янги мавзуларда маърузалар қилиб, оҳори тўкилмаган тарихий-адабий факт ва маълумотларни келтирадилар, янги илмий талқинларни илгари сурадилар. Менинг тасаввуримга кўра, Наим ака ҳатто уйда бўлган кезларида ҳам адабиёт ҳақида ўйласалар керак, илмий-ижодий тафаккур у кишининг доимий ҳамроҳи бўлса керак. Агар шундай бўлмаса, ҳозиргидек мўътабар ёшда ҳам бири иккинчисини такрорламайдиган янгидан-янги тадқиқотлар яратилмаган бўлар эди, деб ўйлайман. Назаримда, ҳазрат Алишер Навоийнинг “Ҳар нафасинг ҳолидин огоҳ бўл, Балки анга ҳуш ила ҳамроҳ бўл” деган ҳикматларини ҳаётий аъмоли даражасига кўтара олгани учун ҳам устоз Наим Каримов илмда, ижодий тафаккурда ҳануз фаол бўлса ажаб эмас. Давоми...

Нурбой Жабборов

​​ILM ZAHMATIDAN TOPILGAN SHARAF

Bu maqola bundan ikki yil muqaddam ustoz adabiyotshunos Naim Karimov tavalludiga 90 yil to‘lishi munosabati bilan yozilgan edi. Afsuski, domla 2023 yil sentyabrida vafot etdilar. Alloh rahmat qilsin! Bugungi yoshlar kamolga erishmoq uchun millatning ulug‘ olimlarini tanishi, asarlarini mutolaa qilishi, ibratlanishi zarur. Ana shunda ezgu niyatda ustoz olim haqidagi maqolani e’tiboringizga havola etaman.

Ilm yo‘lidan yurish hamma zamonlarda ham oson bo‘lgan emas. Buyuk shoir Muhammadrizo Ogahiy ta’rificha, bu yo‘lning “no‘shi bir bo‘lsa, nishi ming, rohati bir bo‘lsa, tashvishi ming”. Lekin yo‘lchi sobitqadam bo‘lsa, oxir-oqibatda ko‘zlangan manzilga yetmog‘i ham ayni haqiqatdir. Zamonamizning mashhur adabiyotshunosi akademik Naim Karimov ilm zahmatidan lazzat olib, sharaf topgan olimlardan.
Naim akani shaxsan taniganimga o‘ttiz yildan oshdi. Ilmiy-adabiy anjumanlarda ustozning sokin, biroq mag‘zi to‘q, teran ilmiy tafakkur mahsuli bo‘lgan ma’ruzalarini tinglab, havas qilganman. Qatag‘on qurbonlari taqdiri haqida arxiv hujjatlari va birlamchi manbalar asosida yozilgan, yuksak intellekt hamda yurak to‘lqinlari uyg‘un ifodalangan haroratli maqolalarini o‘qib, behad ta’sirlanganman, hatto gazeta yoki jurnalning o‘sha sahifalari ko‘z yoshlarimdan ivib ketgan.
“Fidokor” gazetasida ishlagan kezlarim jurnalistik faoliyatga butun salohiyatimni bag‘ishlaganman. Zamonamizning Ozod Sharafiddinov, To‘rabek Dolimov, Abduqodir Hayitmetov, Sharif Yusupov, Begali Qosimov, Ne’matulla Ibrohimov, Muzaffar Xayrullaev, To‘ra Mirzaev singari atoqli olimlari, Said Ahmad, Abdulla Oripov kabi qahramon shoiru adiblar bilan adabiy-ma’rifiy suhbatlarim gazetada peshma-pesh bosilayotgan kezlar edi. 1999-yil may oyining boshlarida ustoz Naim Karimovning huzuriga borib, gazeta uchun suhbat yozib olish niyatini bildirdim. Ustoz mamnuniyat bilan rozilik bildirdilar. “Ma’rifat – saodat kaliti” sarlavhali suhbatimiz “Fidokor”ning o‘sha yilgi 18-may sonida nashr etildi. Bu suhbat uchun Naim akamga iliq fikrlar ko‘p aytilganiga zarracha shubham yo‘q. Hatto kaminaga ham telefon orqali yoki bevosita ko‘rishganda, rahmat aytganlarning sonini aniq bilmayman. Suhbatni respublikamizning barcha viloyatlaridagi bosh gazetalar ko‘chirib bosdi. Xullas, ustozga yaqinlashganim zahoti mening ham shuhratim oshib ketdi.
Shundan keyin Naim akam bilan yaqin odamlarga aylandik. O‘zaro muloqotlarimiz asta-sekin haqiqiy ustoz-shogird munosabati darajasiga o‘sib chiqdi. Yaqinlashganim sari Naim akaning haqiqiy olim bo‘lishi barobarida odamiylikda ham o‘rnak bo‘la oladigan chin insoniy fazilatlarini kashf eta bordim. Yangamiz ham munisa, mehmondo‘st, samimiy, ustozga munosib haqiqiy ziyoli ayol ekanlar. Alloh birgalikdagi umrlarini ziyoda etsin, bu oilaga qanchalik havas qilsa arziydi.
Naim akam Shahidlar xotirasi xayriya jamg‘armasi va Qatag‘on qurbonlari muzeyi tomonidan tashkil etiladigan ilmiy anjumanlarga meni muntazam taklif etib keladilar. Behbudiy, Munavvar qori, Cho‘lpon va Turkiston jadidchilik harakatining boshqa ko‘plab namoyandalari ijodiy-ma’rifiy faoliyatiga bag‘ishlangan anjumanlarda birga ma’ruzalar qildik. Ustoz Naim Karimovning ishtiroki bu anjumanlarga alohida fayz bag‘ishlaydi. Har safar yangidan-yangi mavzularda ma’ruzalar qilib, ohori to‘kilmagan tarixiy-adabiy fakt va ma’lumotlarni keltiradilar, yangi ilmiy talqinlarni ilgari suradilar. Mening tasavvurimga ko‘ra, Naim aka hatto uyda bo‘lgan kezlarida ham adabiyot haqida o‘ylasalar kerak, ilmiy-ijodiy tafakkur u kishining doimiy hamrohi bo‘lsa kerak. Agar shunday bo‘lmasa, hozirgidek mo‘tabar yoshda ham biri ikkinchisini takrorlamaydigan yangidan-yangi tadqiqotlar yaratilmagan bo‘lar edi, deb o‘ylayman. Nazarimda, hazrat Alisher Navoiyning “Har nafasing holidin ogoh bo‘l, Balki anga hush ila hamroh bo‘l” degan hikmatlarini hayotiy a’moli darajasiga ko‘tara olgani uchun ham ustoz Naim Karimov ilmda, ijodiy tafakkurda hanuz faol bo‘lsa ajab emas. Davomi...

Nurboy Jabborov

​​ЎЗБЕКЧА “КУБ” ВА ИНГЛИЗЧА “CUP” СЎЗЛАРИ ҲАҚИДА

Мен дуч келган ажнабий сўзни, қандай қилиб бўлмасин, “ўзимизники қилиб олиш”, унинг асли – илдизи туркийчадир, дея “тарихий ёрлиқ” тақишга жуда қаршиман.
Ўтмишга муносабатда ҳам холислик, тўғрилик тарафдориман. Масалан, биз ҳеч қачон Пушкин ё Сервантесга дўппи кийдириб, уларни ўзбеклаштириш ҳақида ўйламаганмиз. Чунки, бу ишимиз шунчаки тарихий ҳақиқатга зид бўлибгина қолмай, ўта кулгили бир даъво бўлиб қолишини яхши биламиз.
Бироқ ҳамма ҳам бундай ўйламас экан. Кимдир қабрида тинчгина ётган Навоий бобомизнинг бошига ола қалпоқ кийдиришга уринади. Яна биров Амир Темурни зўрма-зўраки “ўзиники” қилиб тасвирлаш билан овора.
Майли, ҳар ким ўз бошига омон бўлсин. Навоий – умумбашарий сиймо. Соҳибқирон Оврўпаю Осиёга ҳукмронлик қилган тенгсиз император. Бинобарин, у зотни барча Шарқу Ғарб халқлари бизники дейиши мумкин...
Майли, гап бунда эмас, мен сизларга бир ажойиб сўз ҳақида қисқача гапириб бермоқчиман.
Туркий халқларнинг азиз фарзанди, бетакрор Маҳмуд Кошғарийнинг “Туркий сўзлар девони” китобида она тилимиздан чет тилларига ўзлашган жуда кўп сўзлар бор.
Баъзилари ўша тилларда чиққан этимологик луғатларда туркийчадан ўзлашгани ҳаққоний тан олинган. Бироқ ҳаммаси ҳам эмас. Дунё тилларига ўзлашиб, сингиб кетган бўлса-да, келиб чиқиши туркийча экани айтилмаган сўзлар ҳам кўп. Масалан, “куб”, “кубок” сўзларининг тақдири шундай.
Ўзбек тилининг изоҳли луғатига кўра, ”куб” асли юнонча бўлиб, “кубос” – идиш, коса деган маъноларни англатади. У шунингдек, юнон тилидан бошқа тилларга ҳам ўтган, жумладан, ўрис тилида катта тоғора, идиш маъноларида ишлатилади.
“Кубок”нинг асли ҳам худди шундай, уни инглизлар “cup” (“кап”), испанлар эса “copa” (“копа”) дейди. Маъноси ўрисча ва юнончадагига яқинроқ, яъни ҳам идиш (пиёла), ҳам ғолиб спортчиларга тақдим этиладиган совринни билдиради.
Ўзбек тилида “кува, кувача” деган сўз бор. Айнан кўза эмас, лекин унга ўхшайдиган сопол идиш кува дейилади.
Мен Қошғарий луғатида “куб” (“kϋb”) сўзига дуч келдим. У хум (хумча) маъносида ишлатилган экан. Мисол: Kϋb čïwïladï (Куб чивилади) – Хум қайнади.
Маъноси ва талаффузидаги ўхшашлик туфайли “куб” (“kϋb”) билан “кува”нинг илдизи бир эканига шубҳа қилмайман. Лекин, қизиқ, улар Ўрис ўлкаси ва Оврўпага қандай бориб қолди экан?
Юртимизнинг энг қадимги цивилизация ўчоқларидан бири эканини ҳисобга олсак, улар катта эҳтимол билан бўш идиш ҳолида эмас, Ғарб сори ичида тайёр маҳсулотлари билан экспорт қилингани ҳақиқатга анча яқин кўринади.

Манба

​​O‘ZBEKCHA “KUB” VA INGLIZCHA “CUP” SO‘ZLARI HAQIDA

Men duch kelgan ajnabiy so‘zni, qanday qilib bo‘lmasin, “o‘zimizniki qilib olish”, uning asli – ildizi turkiychadir, deya “tarixiy yorliq” taqishga juda qarshiman.
O‘tmishga munosabatda ham xolislik, to‘g‘rilik tarafdoriman. Masalan, biz hech qachon Pushkin yo Servantesga do‘ppi kiydirib, ularni o‘zbeklashtirish haqida o‘ylamaganmiz. Chunki, bu ishimiz shunchaki tarixiy haqiqatga zid bo‘libgina qolmay, o‘ta kulgili bir da’vo bo‘lib qolishini yaxshi bilamiz.
Biroq hamma ham bunday o‘ylamas ekan. Kimdir qabrida tinchgina yotgan Navoiy bobomizning boshiga ola qalpoq kiydirishga urinadi. Yana birov Amir Temurni zo‘rma-zo‘raki “o‘ziniki” qilib tasvirlash bilan ovora.
Mayli, har kim o‘z boshiga omon bo‘lsin. Navoiy – umumbashariy siymo. Sohibqiron Ovro‘payu Osiyoga hukmronlik qilgan tengsiz imperator. Binobarin, u zotni barcha Sharqu G‘arb xalqlari bizniki deyishi mumkin...
Mayli, gap bunda emas, men sizlarga bir ajoyib so‘z haqida qisqacha gapirib bermoqchiman.
Turkiy xalqlarning aziz farzandi, betakror Mahmud Koshg‘ariyning “Turkiy so‘zlar devoni” kitobida ona tilimizdan chet tillariga o‘zlashgan juda ko‘p so‘zlar bor.
Ba’zilari o‘sha tillarda chiqqan etimologik lug‘atlarda turkiychadan o‘zlashgani haqqoniy tan olingan. Biroq hammasi ham emas. Dunyo tillariga o‘zlashib, singib ketgan bo‘lsa-da, kelib chiqishi turkiycha ekani aytilmagan so‘zlar ham ko‘p. Masalan, “kub”, “kubok” so‘zlarining taqdiri shunday.
O‘zbek tilining izohli lug‘atiga ko‘ra, ”kub” asli yunoncha bo‘lib, “kubos” – idish, kosa degan ma’nolarni anglatadi. U shuningdek, yunon tilidan boshqa tillarga ham o‘tgan, jumladan, o‘ris tilida katta tog‘ora, idish ma’nolarida ishlatiladi.
“Kubok”ning asli ham xuddi shunday, uni inglizlar “cup” (“kap”), ispanlar esa “copa” (“kopa”) deydi. Ma’nosi o‘rischa va yunonchadagiga yaqinroq, ya’ni ham idish (piyola), ham g‘olib sportchilarga taqdim etiladigan sovrinni bildiradi.
O‘zbek tilida “kuva, kuvacha” degan so‘z bor. Aynan ko‘za emas, lekin unga o‘xshaydigan sopol idish kuva deyiladi.
Men Qoshg‘ariy lug‘atida “kub” (“kϋb”) so‘ziga duch keldim. U xum (xumcha) ma’nosida ishlatilgan ekan. Misol: Kϋb čïwïladï (Kub chiviladi) – Xum qaynadi.
Ma’nosi va talaffuzidagi o‘xshashlik tufayli “kub” (“kϋb”) bilan “kuva”ning ildizi bir ekaniga shubha qilmayman. Lekin, qiziq, ular O‘ris o‘lkasi va Ovro‘paga qanday borib qoldi ekan?
Yurtimizning eng qadimgi sivilizatsiya o‘choqlaridan biri ekanini hisobga olsak, ular katta ehtimol bilan bo‘sh idish holida emas, G‘arb sori ichida tayyor mahsulotlari bilan eksport qilingani haqiqatga ancha yaqin ko‘rinadi.

Manba

Ассалому алайкум!

Бизнинг университетимизда “Эркин Воҳидов ижоди ва туркий адабиёт” мавзусида халқаро илмий-амалий анжуман бўлиб ўтди. Анжуман доирасида озарбайжонлик машҳур адабиётшунос, ўзбек адабиётининг толмас тадқиқотчиси, филология фанлари доктори, профессор Алмаз Улви Биннатова таржимасида улуғ шоирнинг “Сўз латофати” китобининг озарбайжон тилидаги нашри тақдимоти ҳам ўтказилди.
Анжуман ҳақида “Ўзбекистон-24” телеканали тайёрлаган лавҳада каминанинг интервьюси эфирга узатилди.

Нурбой Жабборов

Telegram / Facebook

​​ҚАЙС НЕГА МАЖНУНГА АЙЛАНДИ?

“Хамса”даги ҳар беш достоннинг муқаддима қисми ҳамд, муножот ва наът бобларидан таркиб топган ва улар муаллиф ижодий ниятидан келиб чиқиб достон хусусиятига мос талқинлар билан бойитилган. Жумладан, “Лайли ва Мажнун” достонининг ҳамд бобида Ҳақ таоло қудратини англашда ақлнинг нечоғлиқ ожиз экани мана бундай ифодаланади:

Эй сендин улус хужаста фаржом,
Оғозинга ақл топмай анжом.
Эй ақлға фоизи маоний,
Боқий Сену борча халқ фоний.

Бу орқали буюк шоир фақат ақлгагина таяниш эътиқод асосларига мувофиқ эмаслиги ҳақидаги ирфоний қарашларини ифодалайди. Ақл ва ишқ муносабатлари билан боғлиқ достон концепциясини ўқувчи шуурига босқичма-босқич сингдира боради. Аллоҳ таолонинг ҳуснни дилпазир (ёқимли), эл кўнглини унга асир қилганини таъкидлар экан, китобхон руҳиятини изчил мантиқ асосида Қайснинг Мажнунга айланишига тайёрлайди.
Қайснинг бу ёруғ дунёга келши воқеаси достоннинг Х бобида ифодаланган. Бош қаҳрамон исми тўрт боб давомида Қайс деб юритилади. XV бобга келибгина у Мажнун деб атала бошлайди. Ўнинчи бобнинг сарлавҳасидаёқ унинг ишқ йўлида “хирад тариқин унутқони ва Мажнунлуққа шуҳрат тутқони”га урғу берилган. Ишқни деб ақлу хираддан кечгани учун ҳам шу ном билан машҳур бўлади: “Лайли, Лайли!” – дебон чекиб ун, Эл деб: “Мажнундур, ушбу Мажнун”.
Ҳазрат Навоий талқинига кўра, Ҳақ таоло ҳусни тажалли қилгани боис Лайли Унинг ишқига мазҳар бўлди. Лайлининг сифоти эса Мажнун қилмоқдир.

Эй оники Лайли айлаб отин,
Мажнун қилмоқ қилиб сифотин,
Эй Мажнунунг хираддин озод,
Оҳи берибон хирадни барбод,
Эй ақл Сенинг йўлунгда ғофил -
Ким, телба Сенинг йўлунгда оқил.

Ҳазрат Навоий “Лайли ва Мажнун” достони сюжети ва композициясини ана шу тарзда ўз ижод концепцияси заминига қуради. Асарнинг муқаддима бобларини асосий сюжет билан мустаҳкам боғлайди. Достондаги ҳар бир сўз ва образ, ҳар бир боб ва байт муаллиф ижодий нияти ифодасига хизмат эттирилади. Достоннинг ботиний-ирфоний моҳиятини буюк шоир ижод концепцияси асосида чуқур тадқиқ қилиш навоийшунослик олдида турган долзарб вазифалардандир.

Нурбой Жабборов

QAYS NEGA MAJNUNGA AYLANDI?

“Xamsa”dagi har besh dostonning muqaddima qismi hamd, munojot va na’t boblaridan tarkib topgan va ular muallif ijodiy niyatidan kelib chiqib doston xususiyatiga mos talqinlar bilan boyitilgan. Jumladan, “Layli va Majnun” dostonining hamd bobida Haq taolo qudratini anglashda aqlning nechog‘liq ojiz ekani mana bunday ifodalanadi:

Ey sendin ulus xujasta farjom,
Og‘ozinga aql topmay anjom.
Ey aqlg‘a foizi maoniy,
Boqiy Sen-u borcha xalq foniy.

Bu orqali buyuk shoir faqat aqlgagina tayanish e’tiqod asoslariga muvofiq emasligi haqidagi irfoniy qarashlarini ifodalaydi. Aql va ishq munosabatlari bilan bog‘liq doston konsepsiyasini o‘quvchi shuuriga bosqichma-bosqich singdira boradi. Alloh taoloning husnni dilpazir (yoqimli), el ko‘nglini unga asir qilganini ta’kidlar ekan, kitobxon ruhiyatini izchil mantiq asosida Qaysning Majnunga aylanishiga tayyorlaydi.
Qaysning bu yorug‘ dunyoga kelshi voqeasi dostonning X-bobida ifodalangan. Bosh qahramon ismi to‘rt bob davomida Qays deb yuritiladi. XV-bobga kelibgina u Majnun deb atala boshlaydi. O‘ninchi bobning sarlavhasidayoq uning ishq yo‘lida “xirad tariqin unutqoni va Majnunluqqa shuhrat tutqoni”ga urg‘u berilgan. Ishqni deb aql-u xiraddan kechgani uchun ham shu nom bilan mashhur bo‘ladi: “Layli, Layli!” – debon chekib un, El deb: “Majnundur, ushbu Majnun”.
Hazrat Navoiy talqiniga ko‘ra, Haq taolo husni tajalli qilgani bois Layli Uning ishqiga mazhar bo‘ldi. Laylining sifoti esa Majnun qilmoqdir.

Ey oniki Layli aylab otin,
Majnun qilmoq qilib sifotin,
Ey Majnunung xiraddin ozod,
Ohi beribon xiradni barbod,
Ey aql Sening yo‘lungda g‘ofil -
Kim, telba Sening yo‘lungda oqil.

Hazrat Navoiy “Layli va Majnun” dostoni syujeti va kompozitsiyasini ana shu tarzda o‘z ijod konsepsiyasi zaminiga quradi. Asarning muqaddima boblarini asosiy syujet bilan mustahkam bog‘laydi. Dostondagi har bir so‘z va obraz, har bir bob va bayt muallif ijodiy niyati ifodasiga xizmat ettiriladi. Dostonning botiniy-irfoniy mohiyatini buyuk shoir ijod konsepsiyasi asosida chuqur tadqiq qilish navoiyshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardandir.

Nurboy Jabborov