Tafakkur chizgilari

Dinning ravnaqi dunyoviy farovonlikka, dunyoviy farovonlik esa davlat boshqaruvining samaradorligiga bog‘liq. Davlat boshqaruvining samaradorligi esa – Allohning madadi bilan birga – to‘g‘ri yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish va tegishli tushunchani shakllantirishga asoslanadi.

(C) Ibn Qutaybah

Boshqacha aytganda, Qur’on, Sunnat, shariat, namoz, ro‘za kabi diniy amallarning toʻkis bajarilishi ezgu axloq, adolatli boshqaruv, mo‘tadil siyosat, to‘g‘ri rahbarlik va to‘g‘ri idrok bilan belgilanadigan sog‘lom insoniy tashabbusga tayanadi. Bu shuni anglatadiki, olijanob axloq, adolatli boshqaruv, mo‘tadil siyosat, to‘g‘ri rahbarlik va to‘g‘ri idrok – Haqiqatga erishish vositasi oʻlaroq rivojlantirilishi lozim bo‘lgan insoniy qobiliyatlardir.

Ushbu fazilatlar bo‘lmagan yerda, Qur’on, sunnat, shariat, namoz, ro‘za va boshqa diniy amallarga rioya qilish insoniy fazilat va farovonlik (bu dunyo va oxiratda) maqsadiga erishishni ta’minlay olmaydi. Ibn Qutayba aslida shunday demoqda:

"Faqat dinni biladiganlar din haqida qanday bilimga ega bo‘lishi mumkin?"

Demak, insonning yetuk sezgisi va muhokamasi Vahiyning keng qamrovli tizimining asosli, ajralmas va zaruriy qismidir; ularga amal qilish va ular orqali Matnni tushunish insonni Ilohiy maqsadga yetaklaydi.

(C) Shahab Ahmed, "What is Islam?"

@Tafakkur_chizgilari

Ayollar tanasini majburiy yoʻsinda tovarlashtiradigan, ularning qiymatini faqat jinsiy ko‘rinish va jozibadorlikka bog‘laydigan dunyoda hijob, ehtimol, mustamlakachilikka qarshi eng kuchli ramzdir. Bu ayolning qadr-qimmatini uning qanchalik iste’mol qilinishiga qarab belgilanishiga ongli ravishda qarshi turishdir. Hijob ayolga o‘zining ichki qadriyatini qayta tiklash va himoya qilish, shaxsiyatini saqlab qolish uchun imkoniyat yaratadi. "Men ruxsat bermagunimcha, siz menga yaqinlasha olmaysiz". Mustamlakachilik paytlarida Musulmon ayollarning ko‘rinishi ko‘pincha siyosiylashtirilgan va "taraqqiyot" yoki "ozodlik" belgisi sifatida ishlatilgani bois, hijob mutlaq mustaqillik va tashqi ta’riflardan ozod bo‘lish ramzi sifatida tahdid tuyulardi. Shu ma’noda hijobni o‘z-o‘ziga radikal egalik qilish akti deyish mumkin. Bu ham mustamlakachini, ham ayolning qiymatini uning jinsiy "valyuta"siga bog‘laydigan kapitalistik mantiqni g‘azablantiradi. Ayol ko‘radi, ammo uni ko‘rish imkoniyati avtomatik ravishda berilmaydi. Va bu rad etishda uning erki mujassam.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Toki oʻzingizni musulmon hisoblar ekansiz, diqqat qamrovingizni, tafakkur doirangizni kengaytirish payida boʻlavering. Zero musulmonlik shu qadar keng qamrovli tushunchaki, toki musulmonlik da'vosida ekansiz, musulmon xatti-harakatlari doirasini anglovsiz va beixtiyor ravishda siz ham oʻz vaqt va faoliyatingiz darajasida belgilab berishga mahkumsiz.

Jamiyatlarimizda oʻzini dahriy va dinsiz deb ochiqchasiga belgilaydiganlar urchib ketdi. Buning boisi islomning xoslashtirilishi, qolipga solinishi va monolit koʻrinishiga keltirilishidir. Qachonki islom jamiyatning barcha qatlam, tabaqa va turlarini oʻzida toʻlaqonli qamrab oluvchi darajasiga chiqsa, ana oʻshanda oʻzini dinsiz hisoblovchilar aslida islomning hadi ularning tushunchasidan tashqarida ekanini hamda oʻz dunyoqarashlari islom doirasida oʻz ifodasini topishini anglab yetishadi. Oʻrta asrlarda musulmon jamiyatlari turfa xil qarashli, turda xil tutumlarga ega, oʻzini turfa koʻrinishlarda ifoda etadigan, madaniyati ham rang-barang xalqlar hisoblangan. Biroq ularni bir dunyoqarashgina oʻz doirasi ichida saqlab turar, ularni yakkam bir madaniyat qabil shakllantirgan edi. Bu, shubhasiz, islom.

Islomni shunchaki din emas, balki hamma narsani qamrab oluvchi dunyoqarash oʻlaroq tushungan yerimizdan koʻz oldimiz kengayib, ufqimiz chegaralari uzayadi, hayotni rang-barang koʻra boshlaymiz, madaniy boyligimizni boyitishga hissa qoʻshish dardida yonamiz.

Odam oʻzini hech-shubhasiz sharqlik hisoblagani (chunki shu yarim sharda tugʻilgan, voyaga yetgan) kabi, oʻzini millat sifatidan koʻra musulmon oʻlaroq atashi maqsadga muvofiqki, bu bizni oʻrta asrlarning osori-atiqasiga aylantirgan, zamonamizda yoʻqotilgan boylikni qaytadan kashf etajagimizni ta’minlaydi. Shu yerdan esa adabiyot, sanʼat va madaniy xilma xillik ildizlari tomir ota boshlaydi. Jipslashuvga zamin tashlanadi. Adolat meʼyorlari qayta koʻrib chiqiladi hamda jamiyat maʼlum oʻzlik zehniyati ila yashay boshlaydi. Millat hududiy nom, biroq dingina eski zamonlarda tushunilgan maʼnosida insonning emin, tinch va baxtiyor yashashini kafolatlovchi unsurdir.

@Tafakkur_chizgilari

Assalomu alaykum!

Musulmon ahliga Ramazon hayiti muborak boʻlsin. Alloh ibodatlarimizni qabul qilsin. Mazlumlarga ofiyat ato etsin. Aqlan va maʼnan yetuk ummat va millat boʻlishimizni oʻzi muvaffaq aylasin.

@Tafakkur_chizgilari

FIFA ga qarshi dunyo boʻylab chaqiriqlar yangrayapti. Gap shundaki, uning imperialistik gʻarbning bir instrumenti sifatidagi faoliyati Falastin tarafdori boʻlgan koʻplab xalqlarning gʻazabini qaynatyapti. Chunki u ancha yillardan beri Isroilning yaqin ittifoqchisi hisoblanadi. 2022-yil Rossiya urush sabab shu yilgi chempionatdan chetlatilgan edi. Biroq Falastinda oʻnlab futbol obyektlari vayron qilingan, oʻnlab futbolchilar Isroil tomonidan oʻldirib yuborilgan boʻlishiga qaramay FIFA sukut saqlayapti, boʻlayotgan murojaatlarga munosabat bildirmayapti. Ikkiyuzlamachilik Futbolda ham ochiq-oydin hukmron.

@Tafakkur_chizgilari

Musulmonni o‘z barbodligidan qutqara olgulik neki bo‘lsa, bari muhabbatda mujassamdir. Bu na o‘ziga va na boshqalarga bo‘lgan muhabbat, illo, faqat Allohga bo‘lgan muhabbatgina o‘lik qalbni tiriltiruvchi hayot, parchalangan musulmon ongining bo‘laklarini birlashtirishga qodir yelim bo‘la oladi:

Avval o‘lik bo‘lgan odamni tiriltirib, unga odamlar orasida yuradigan nurni berib qo‘ygan bo‘lsak, u bilan zulmatlar ichida undan chiqa olmay yuruvchi odam o‘xshash bo‘lurmi?
(6:122)

Inson bu dunyoda o‘zi uchun yashamasligini, o‘zi haqidagi tasavvuri Allohning biz haqimizdagi tasavvuridan ikkilamchi ekanligini anglagani hamono biz boshqalarning nazaridan butunlay xoli bo‘lgan idealga intilamiz. Bunda shaxsiy, moddiy yoxud madaniy jihatdan o‘zgalar bilan taqqoslanish ahamiyatsiz bo‘lib qoladi. O‘zimizga bo‘lgan yagona bahomiz Allohning bizga va bizning Unga bo‘lgan muhabbatimizdir. Musulmon oʻz ajdodini Islom va ummatni ulkan imoratlar barpo etgani yoki keng qamrovli hududlarni zabt etgani uchun buyuk deb bilishi – natijani sabab bilan adashtirishdir.

Musulmon qalbi Alloh va Uning Rasuli (SAV) muhabbatiga intilganda, ong ma’naviy xalifalik burchini ado etish ishtiyoqi bilan to‘ladi. Bu ishtiyoq esa tanani hayotning barcha jabhalarida: ruhiy, ijtimoiy, madaniy va tamadduniy sohada Allohga ibodat qilish vositasiga aylantiradi.

Haqiqiy musulmon "men"i muhabbatni o‘z-o‘zicha buyuklik deb biladi – u buyuklikni moddiy taraqqiyot o‘lchovi bilan baholamaydi. Bu musulmon "men"i hozirdan qochib o‘tmishdan panoh izlamaydi; o‘tmishni tashlab, zamonaviylikka mute bo‘lmaydi; o‘tmish va hozirning bosimi ostida cho‘kib ketmaydi. Bu musulmon "men"i vaqtga bog‘liq emas – u zamon va makon, davr va hudud, an’ana va zamonaviylik kishanlarini uzib tashlaydi.

U butun borlig‘ining har bir zarrasi, ongining har bir burchagi, qalbining har bir puchmog’ini Allohga bo‘lgan muhabbat vositasiga aylantirish ishtiyoqi bilan to‘liq hozirda yashaydi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Xalqimizning aksari, hatto xalqaro darajadagi koʻplab musulmonlar jamiyatda nochor ahvolda yoxud oʻrtadan past darajada kun kechiruvchi kishilarni o‘z nochorliklarida aybsitibgina qolmay, yetarli daromad ishlolmaganlari uchun ularni hech ikkilanmay dangasa deb atashgacha borishadi. Ular chirik ijtimoiy tuzilmalar va ochko‘z kapitalistik mafkurani diqqatdan qochirib, insonlarni shaxsiy muvaffaqiyatsizliklari, kamchiliklari, yutqiziqlari, hayotdagi qiyinchiliklari uchun aybdor hisoblashadi. Bundan tashqari, ular nochor kishilarga yordam bermaydilar, hatto ijtimoiy ta’minot uchun soliq mablag‘larini sarflashga qarshi ham chiqadilar. Bu qarash Qur’onda tasvirlangan kofirlarning fikrlash tarzidan sira farq qilmaydi:

Ularga: "Alloh sizga rizq qilib bergan narsadan infoq qilinglar," deyilganida, kufr keltirganlar mo‘minlarga: "Alloh xohlasa, O‘zi taom beradigan kimsani biz taomlantiramizmi?", derlar. (36:47)

@Tafakkur_chizgilari

Soʻnggi paytlarda tarmoqlarni gʻarq etayotgan xabarlarni oʻqib aslida jamiyatimiz fikrlash va tafakkurdan anchayin yiroq ekanligini osongina ilgʻaydi kishi. Fikr yuritishning shunchaki quruq nazariy, oldi-qochdi ilmiy uslublarini nazarda tutmayapman. Biz biror amalning, jamiyat oʻlaroq ommatan ado etiladigan mashgʻulot boʻlsin yoki diniy amalning real ahamiyatini anglashga qosirmiz. Buning boisi yuz yillik aqliy qullikka borib taqaladi. Lekin bugun koʻpgina imkoniyatlarga qaramay biz jamiyat yigʻiladigan, odamlar uyum-uyum boʻlib, iborat qiladigan rituallarning asliy ahamiyati va uning odamlarga unumini idrok etishdan yiroq boʻlib qolaveryapmiz.

Gap shunchaki, masjidlar jamiyatni birlashtiruvchi, fikriy, amaliy, moddiy, maʼlum maʼnoda jismoniy, martabaviy tenglikni kafolatlaydigan maskanlardir. Ularning eng katta foydasi vaqtni toʻgʻri va foydali sarflashga yoʻnaltirishdir. Shu bilan birga gʻoya tashuvchi ham hisoblanib, ijtimoiy fikr dinamikasini ildam yurgizib turishga qodirdir. Mana shu yerda jamiyatga chindan zarur boʻlgan axloq dinamikasi namoyon boʻladi.

Axloq ijtimoiy shakllanadigan jarayon boʻlib, dogma hisoblanmaydi. Odamzod axloqni oʻzida shakllantirishi uchun u ijtimoiylashishi kerak. Ijtimoiylashuv esa toʻgʻri muhit va vaqtdagina oʻzining ijodiy samarasini beradi. Siyosatda hokimiyat elitasi jamiyat oʻzida shakllantiradigan har qanday qarash, axloq, fikr yuritish va oʻzaro munosabat ortidagi vositalarga egalikni da'vo qilgani, bularga sohiblik qilishga intilgani uchun, pastdan yuqori tomon shakllanuvchi har qanday ijtimoiy foydali jarayonni nazorat etishga, tizginlashga harakat qiladi. Biroq jamiyatda azaliy va tarixan tanadagi oqar qondek harakatda boʻlib kelgan diniy-madaniy qadriyatlar koʻpincha total nazoratga toʻgʻanoq boʻlishi mumkin.

Hatto odamlar oʻzaro fikr almashmay, oqim jarayoni sodir boʻlmagan taqdirda ham, diniy ijtimoiy amallarning jamiyatga ta'siri unumli koʻrinishda namoyon boʻlaveradi. Buni anglab yetish uchun unga muqobil qoʻyilayotgan, biroq oʻz samarasini kutilganidek koʻrsatolmayotgan qatlamlarni band etuvchi mashgʻulotlarni qayta koʻrib chiqish kerak. Kompyuterxonalar, restoran-kafelar, choyxonalar, sport zallari, dam olish maskanlari, teatrlar, bogʻ va parklar, turistik hududlar tarqoq boʻlib, birlashtirishdan koʻra sochishga, harakatga undashdan koʻra yumshatish va bostirishga xizmat qiladi. Bunga diniy ibodat maskanlarini ham qoʻshish mumkin, biroq bir nuqtaga, samoviy yoʻnalish kasb etuvchi, metafizikani oʻz ichiga olgan faoliyat oʻz oʻzidan har qaysi mashgʻulotdan foydalilik, taʼsir, ijtimoiy fikr dinamikasi, axloq, siyosiy gʻoyani yetkazishda qudratlidir. Shu vajdan nazoratga olishga urinish borki, bunda asosan yoshlarni tiyishga harakat ilk oʻrinni egallaydi. Ammo bunday vositadan real manfaat olishga, jamiyatni uygʻoq, siyosiy va ijtimoiy fikrli, axloqli, madaniy etishga urinish oʻrniga, toʻplam va yigʻin maskanlarini cheklashga, qattiq tartibga solishga urinish uzoqni koʻzlamay qilingan qusurli harakatdir.

@Tafakkur_chizgilari

Ramazon faqatgina qalb va jismni maʼlum maʼnoda muayyan faoliyat, ne’mat shakllaridan tiyish emas. Ramazon oʻz ichida siyosiy ma’no va xabar tashib yillik badarlik va hayotning guzaronida sarson odamzodning og’ishgan aqli va ruhini Yaratgan sari yoʻnaltirgan holda uni qayta uygʻoqlikka chaqirishdir. Siyosiylik Ramazon keng maʼnoda odamzodga yetkazmoqchi boʻlgan xabar boʻlib, insonning tor va biqiq doirasidan chiqib, ijtimoiy va jamiyat darajasida fikrlashga undash uning qasdidir. Undagi botiniy xabar shu darajada salmoqli va buyukki, olamda hukmron mafkura va tafakkur shakllari, iqtisodiy dastur va ijtimoiy yoʻnalishlar bir qarashda uning qarshisida oʻz ahamiyatini tamoman yoʻqotadi. Shu vajdan bu oyni har qanday insoniy siyosiy-ijtimoiy faoliyat yoki mafkuraga qarshi chaqiriq, undov oʻlaroq koʻrish kerak.

Kapitalizm va dunyoni oʻz iskanjasiga ola boshlagan tekno-feodalizm sharoitida musulmonni oʻz qadriyatlariga siyosiy tus berib, oʻzini tobora ijtimoiylashtirishgina qutqara oladi. Bunga misol Zakotning ayni oʻzidir. Zakot diniy qadriyat tarkibidagi juda kuchli qurol boʻlib, har qanday iqtisodiy tizimni parchalashga, insoniy mafkuralarni tamoman yerparchin etishga qodirdir. Buning ilohiy hamda insoniy ahamiyatini anglaganimiz hamono, diniy amallarimiz ortida anglov va idrok shakllantirib, eʼtiqodimizni moʻrt kiyimboshdan mustahkam sovut-qalqonga aylantiramiz.

Bugungi oʻzbek musulmoni voqif boʻlib, anglashi lozim boʻlgan haqiqat shundaki, ayni dam jamiyat oʻlaroq global fikrlashni rivojlantirishga muhtojmiz. Buning uchun avvalo diniy qadriyatlarimizni kengroq shkala va masshtabda tushunish, ularga siyosiy va ijtimoiy yoʻsinda amal qilish, u yoki bu mahalliy o'zliklardan tamom yuz burib, umummusulmon oʻzligi sari yurishimiz kerak. Bunda ham boshqa qatlamlar bilan oʻzaro til topishni oʻrganish, ham oʻz ichimizda inoqlik va adolat hukmi ostida yashashga odatlanish talab etiladi.

Jahonda jiddiy va salmoqli evrilishlar hukmini surish bilan ovora. Mazkur sharoitda millat darajasida ijtimoy faollikka urgʻu berib, uni har doimgidan-da oshirish orqaligina boshqalarga oʻz siyosiy xabarimizni yetkaza olishimiz, haqiqiy zamonaviy musulmon qanday boʻlishi kerakligi haqidagi mujdani bera olishimiz mumkin. Shundoq ham qadriyatlar qorishig'i ichida yashaymizki, bu qorishiq baʼzida birimizni dinsiz, birimizni gʻofil, birimizni uyquga choʻmgan, birimizni siyosiy loqayd, birimizni keskin mutaassib koʻyiga solishdan toymayapti.

@Tafakkur_chizgilari

Kapitalizm shunday baloki, qisqa vaqt ichida kishi bilmas, payqamas tarzda jamiyatning eng kichik qon tomirlariga qadar ildiz otishga qodir.

Butun davlat miqyosidagi institutlar va tizimlar kapitalizmni saqlab qolish va mustahkamlash uchun hamkorlikda, ammo ongsiz ravishda harakat qiladi.

- Biznes maktablari foydani ko‘paytirish menejerlarning birlamchi maqsadi ekanini uqtiradi.
- Ommaviy axborot vositalari iste’mol madaniyati va moddiy boylikka erishish hikoyalarini ommaga yoyadi.
- Tahlil markazlari erkin bozor siyosatini himoya qiladi.
- Reklamalar uzluksiz iste’mol istagini uyg‘otadi.
- Moliyaviy muassasalar qarzga asoslangan turmush tarzini rag‘batlantiradi.
- Realiti-shoular hashamatli hayot tarzini madh etib, koʻkka koʻtaradi.
- O‘zini o‘zi rivojlantirish (self-help) kitoblari shaxsiy muvaffaqiyatga e’tibor qaratadi.
- Ijtimoiy tarmoqning taʼsirchan shaxslari tun-u kun iste’molchilikni targ‘ib qiladi.
- Kinolarda tadbirkorlar haqiqiy qahramonlar sifatida gavdalantiriladi.
- Iqtisodiyot darsliklari kapitalizmni yagona iqtisodiy tizim oʻlaroq taqdim etadi.
- Kasbga yo‘naltirish maslahatlari yuqori maoshli ishlarga ustuvorlik beradi.

Shu tarzda odamlar oʻzi bilmagan, anglamagan tarzda moddiyat tuzogʻiga ilinadiki, oxir-oqibat hech kim bu qopqondan chiqib keta bilmay qoladi.

@Tafakkur_chizgilari

Ayni zamonda musulmonlar siyosiy birlik, siyosiy uyushish masalalari bilan andarmon boʻlib qolishdi. Siyosiy birlik yondashuvi yaxshi, ammo men sizga bunday iyerarxik-vertikal yondashuv oʻrniga kichikroq, boshqarish osonroq bo‘lgan birinchi qadamni taklif qilaman: ko‘proq tillarni o‘rganish. Boshqa musulmonlarning madaniyati va tiliga singib boring, ularni oʻrganing, ularni kashf eting. Ularning nutqidagi xususiyatlarni o‘zingizga singdiring. Ularning liboslarini ham so‘zma-so‘z, ham majoziy ma’noda kiying. O‘z tilingiz va o‘zingizni anglashingiz rivoji, taraqqiyi uchun yo‘l oching. Bu hamma vaqt butun islom tarixining bir qismi bo‘lib kelgan tabiiy jarayondir. O‘zingizni global musulmon jamoasining vatandoshi oʻlaroq ko‘rish va shu orqali millat, til yoki sinfga asoslangan G‘arbdan kelib chiqqan shaxsiy o‘zliklarni rad etish – bu siz musulmon shaxs sifatida amalga oshirishingiz mumkin boʻlgan, mustamlaka siritmog'idan xalos boʻlishning eng ishonchli va eng oson yoʻlidir.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Dindorlik uchun mistitsizm (tasavvuf) molik ahamiyatga ega. Mistitsizm va oliy kuch bilan uchrashish, yoʻliqish bo‘lmasa, e’tiqod ham bo‘lmaydi. Hatto Foma Akvinskiyning o‘zi o‘z ishining besamar ekanligini tan olgan. U Xudoni aksiomatik tarzda isbotlashga urinish diniy tajribaning mistitsizmini o‘rnini bosa olmasligini e’tirof etgan. Xuddi shunday, Paskal ham aqlning o‘zi kishini e’tiqodga olib kelolmasligini, balki qalbning sakrashi, ilohiy tajribaga qo‘yilgan garovgina e’tiqodni mumkin qilishini ta’kidlagan.

Bu "Yangi ateizm" harakati yoki ilmiy reduksionizmning boshqa har qanday shaklining nuqsonidir. Mistik uchrashuvni aql bilan yengib bo‘lmaydi. Mantiq orqali Xudoni inkor etib bo‘lmaydi. Bu tajriba juda shaxsiy bo‘lib, uni oddiy ratsional tahlil darajasida cheklash imkonsiz. Dindan mistitsizmni olib tashlash esa uni bo‘m-bo‘sh qobiqqa aylantiradi. Ilohiylik, agar uni umuman bilish mumkin bo‘lsa, yechimini topish kerak bo‘lgan tenglama emas, balki yashab o‘tkaziladigan tajribadir.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Martin Lyuter Vengriyalik Georgning "Turklar marosimlari va urf-odatlari haqida kitob" asariga yozgan so‘zboshisida shunday degan:

"Turklar yoki Muhammad dini marosimlarda biznikidan, hatto ruhoniylar yoxud barcha din peshvolaridan ham ancha dabdabalidir. Ularning taom, kiyim-kechak, turar joy va boshqa barcha narsalardagi, shuningdek, ro‘za, ibodat va xalq yig‘inlaridagi kamtarligi va odmiligi bizda hech qayerda ko‘zga tashlanmaydi – aniqrog‘i, bizning xalqimizni bunday narsalarga ishontirish mutlaqo imkonsiz. Bundan tashqari, qaysi rohibimiz, xoh u kartezian bo‘lsin... xoh benediktchi, ularning diniy vakillari orasidagi ajoyib va hayratlanarli tiyilish va intizom qarshisida uyatga qolmaydi? Bizning diniy vakillarimiz ular oldida soyaga o‘xshaydi, xalqimiz esa ularnikiga nisbatan shubhasiz dunyoviydir. Haqiqiy nasroniylar ham, hatto Iso Masihning o‘zi ham, havoriylar yoxud payg‘ambarlar ham bunday ulug‘vor ko‘rinishni namoyon etishmagan. Aynan shu sababdan ko‘pchilik Masihga bo‘lgan e’tiqodidan osonlikcha voz kechib, Muhammadga ergashadi va unga qattiq bog‘lanib qoladi. Men chin dildan ishonaman: birorta katolik, rohib, ruhoniy yoxud ularga e’tiqodda teng keluvchi kishi turklar orasida uch kun yashasa, o‘z dinida qola olmaydi." (Jon Tolan, "Muhammad orazlari", 105-106-betlar)

@Tafakkur_chizgilari

Sitsiliya deyarli 200 yil davomida Kalbiylar (948-1053) sulolasi boshqaruvidagi musulmon amirligi edi.

Bu davrda orol ilg‘or fan, me’morchilik va qishloq xo‘jaligi bilan tanilgan islom madaniyati markaziga aylandi. Palermo kabi shaharlar ravnaq topdi, olimlar, shoirlar va hunarmandlar jonli madaniy muhit yaratishga hissa qo‘shdilar.

XI asr oxirida normanlar Sitsiliyani zabt etganlarida, bu merosni darhol yo‘q qilmadilar. Aksincha, ular duch kelgan islomiy madaniyatning ko‘p jihatlarini saqlab qolishdi va hatto o‘zlashtirishdi. Rojer II hukmronligi davrida (1130-1154-yillar), Sitsiliya o‘rta asrlar Yevropasidagi eng ko‘p madaniyatli saroylardan biriga aylandiki, bu yerda norman, vizantiya va islom ta’sirlari uyg‘unlashdi. Arab tili ma’muriyatning rasmiy tili bo‘lib qoldi va Al-Idrisiy (Drezes) kabi musulmon olimlar norman saroyi uchun geografiya va fan sohasida ilg‘or asarlar yaratdilar.

Me’morchilikda normanlar islomiy uslublardan keng foydalandilar. Palermo shahridagi Palatin ibodatxonasi arab yozuvlari, muqarnas gumbazlari va ajoyib mozaikalari bilan ajralib turadi. Yana bir qirollik loyihasi bo‘lgan Zisa saroyi bevosita Shimoliy Afrikadagi islomiy saroylardan ilhom olgan.

Biroq, bu nisbiy bag‘rikenglik davri uzoqqa cho‘zilmadi. XII asr oxiriga kelib, lotin cherkovi va nasroniy zodagonlar musulmonlar ta’sirini kamaytirish uchun qirollikka bosim o‘tkaza boshladilar. 1160-yillardan 1230-yillargacha bo‘lgan davrda musulmonlarning bir necha qo‘zg‘olonlari qattiq jazo choralariga sabab bo‘ldi. So‘nggi zarba Fridrix II davrida berildi, u 1224-yilda qolgan musulmonlarning aksariyatini Italiyaning janubidagi mustahkamlangan Luchera shahriga surgun qildi.

XIII asr o‘rtalariga kelib, Sitsiliyada islom diniy kuch sifatida amalda yo‘q bo‘lib ketdi. Ammo musulmon aholisi quvib chiqarilgan bo‘lsa-da, islomiy madaniy ta’sirlar saqlanib qoldi: arabcha joy nomlari (masalan, Kaltanissetta yoki Qal’at an-Nisāʾ), qishloq xo‘jaligi usullari (sitrus yetishtirish kabi) va sug‘orish tizimlari asrlar davomida yashab keldi. Sitsiliya me’morchiligi, musiqasi va she’riyatida orolning islomiy o‘tmishi aks-sadosi saqlanib qoldi.

Bugungi kunda Palermoning Palatin kapellasi yoki Ziza saroyiga tashrif buyurganlar Sitsiliya sivilizatsiyalar chorrahasida turgan asrlarni eslatuvchi noyob arab-norman uyg‘unligini ko‘rishlari mumkin.

Qoʻshimcha mutolaa uchun:

📖 Metcalfe, Alex. The Muslims of Medieval Italy
📖 Johns, Jeremy. Arabic Administration in Norman Sicily: The Royal Diwan
📖 Amari, Michele. History of the Muslims in Sicily

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Ser Isaak Nyuton faqatgina fizik bo‘lmagan. U ilohiyot va alkimyo haqida ham ko‘p asarlar yozgan, uning Alloh va Muhammad ﷺ haqidagi qarashlari bizni hayratda qoldiradi.

Nyutonning Yahudo qo‘lyozmalari deb ataluvchi shaxsiy xatlari va yozuvlari to‘plamida, u o‘zini arianchi deb ataydi. Arianchilar Nikeya soborining Isoni Ota Xudo bilan abadiy va teng deb tan olishini rad etganlardir. Ular Iso Xudoga bo‘ysunadi, deb hisoblashgan.

Nyuton shunday yozadi:

📖"Buyuk dindan qaytish majusiylarning emas, balki nasroniylarning haqiqatdan yuz o‘girishidir." (Yahuda qo‘lyozmasi 1.1)

📖"Arianchilik eng birinchi va qadimgi an’ana edi. Muqaddas Bitiklarda ’Xudo‘ so‘zi hech qachon uch shaxsning uchovi birdan degan ma’noni anglatmaydi." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.3)

📖"Masih Injilni va’z qilish va insoniyatni qutqarish uchun yuborilgan, oliy Xudo sifatida sig‘inish uchun emas." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.5)

Nyuton, shuningdek, paygʻambarimiz Muhammad ﷺ haqida shunday yozadi:

📖"Muhammad arablarning dinini isloh qildi va ularni butparastlikdan yagona Xudoga ibodat qilishga o‘tkazdi." (Yahuda qo‘lyozmasi 15.5)

(C)

@Tafakkur_chizgilari

…қай бирингиз Мир Алишер Навоий ҳақидаги тарихий манбаларни астойдил ўргангансиз? Ҳазратнинг ўз даромадлари ҳисобидан Ҳиротда «Ихлосия», «Шифоия», «Низомия» мадрасаларини, «Халосия» хонақоҳини ва яна бир қанча масжидларни; Марвда «Хисравия» мадрасасини қурдирганларини; Фаридуддин Аттор қабрига мақбара ўрнаттирганларини биласизми? 9та ҳаммом, 20та ҳовуз, 90та работ барпо эттирганларини-чи? Қурдирган тўғонларининг аниқ ҳисоби йўқлигини, халқ учун нақ 300та иншоот қурдириб берганларини-чи? Ҳаммаси ўз ҳисобларидан қурилди – эҳсон йиғилмади, ғазнадан ўмарилмади, пиар қилинмади.

Тарихчи Хондамирнинг «Хулосат ул-ахбор» деган асари бор, ўқиб кўринг, Навоий ҳазратларининг зилзиладан шикастланган Ҳиротни қайта тиклаш ишларига ўз ҳисобларидан қанча маблағ сарфлаганларидан, қанча масжидни, қанча минора ва работларни таъмирлаб берганларидан хабардор бўласиз.

Навоий ҳазратларининг халққа жабр бўлмасин дея, бутун бошли Ҳирот аҳлига солинган солиқни бир неча бор ўз ҳисобларидан тўлаб берганларига бир эмас, бир нечта тарихчилар ўз асарлари орқали гувоҳлик беришади.

Манбаларга кўра, мадрасаларнинг нақ 12 минг нафар талабаси тўлиқ Навоий ҳазратнинг таъминотларида бўлган, яъни у зот бу талабаларнинг мавсумий кийим-кечагидан тортиб, ўқув қуролларию озиқ-овқатига қадар ўз зиммаларига олганлар ва яна уларга стипендия ҳам жорий қилганлар. Навоийга қарашли мадрасалардагина талабаларни дарсдан қолдириб, жамоат ишларига жалб қилиш, масалан, мадраса кўчасини тозалаш каби ишларга жалб қилиш маън этилган бўлиб, барча ишларга ҳазрат ҳисобларидан мардикор ёлланган. Бу мадрасаларнинг ўқув хоналарию ётоқхона жиҳозлари, ҳатто шамга қадар Навоийнинг ҳисобидан бўлган.

«Макорим ул-ахлоқ»да Хондамир ҳазрат Навоийнинг ўзларига қарашли мадраса мударрисларига маошдан ташқари катта ёрдамлар кўрсатганларини, уларга от-уловлар олиб берганларини, ҳатто отларини ем-хашак билан таъминлаганларини, уйи йўқ мударрисларга ҳовлилар инъом қилганларини ёзади. Ҳар ойда бу мадрасаларга ун, нон, ширинлик, чой ва бошқа озиқ-овқатлардан ташқари, (ҳозирги ҳисобда) 3 тонна гўшт ҳадя этганларини айтади.

Яна шу тарихчимизнинг ёзишича, Алишербек ҳазратлари ҳар йил бошида минг нафар камбағалга бошдан оёқ сарпо ҳадя этишни одатга айлантирганлар.

Бошқа манбаларда қайд этилишича, ҳазрат Навоий Халосия хонақоҳида ҳар куни мингдан ортиқ фақирлар учун овқат пиширтириб тарқаттирар эканлар.

Яна у зот ҳар йили муҳтож-мискинларга икки мингта пўстин, яна шунча чакмон, дўппию салла, кўйлак-лозим, пойабзаллар улашишни канда қилмаганлар.

Машҳад шаҳридаги Имом Ризо боғида эса Дор-ул-ҳуффо номли иморат барпо қилдириб, у ерда ҳам ҳар куни камбағаллар, муҳтожлар, касалмандлар, етим-есирларга уч маҳал овқат тарқаттирган эканлар. Маълумотларга кўра, Дор-ул-ҳуффода ҳар куни мингга яқин фақирнинг қорни тўяр экан.

Навоий ҳазратларининг саховатлари шу билан тугамайди. У зотнинг ўзлари қурдирган иншоотларда ишлаган усталарни; ўзларига қарашли ерларда, дўконларда, боғларда ишлаган одамларни қандай рағбатлантирганларини, мукофотлаганларини ёзаман десангиз, бир китоб бўлади. Тасаввур учун тарихчиларнинг биттагина таърифи кифоя: «Мир Алишер ҳазратлари у ишчиларни шу қадар иззатлар эдиларки, бундай иззатга давлат арбоблари ҳам мушарраф бўлмаган...»

Дилфуза Комил

@Tafakkur_chizgilari

Bizdagi va butun dunyodagi oʻzini boshqalardan aqlda, tafakkurda ustun hisoblovchi, oʻzgalarga yuqoridan nazar solib, ularni ilmda johillikda ayblovchi, dindagi g'ayb va moʻjizalarni toʻla-toʻkis inkor qilib yuboradigan agnost va deist qatlamning farosatsizligi va aqlsizligi haqida Islomning ikki buyuk darg'asi ibn Sino va ar-Roziydan eshiting:

(Ibn Sino) Maslahat: Ehtiyot bo‘lingki, aql-zakovatingiz va oddiy odamlardan ajralib turish istagi sizni eshitgan har narsangizni shoshma-shosharlik bilan rad etishga undamasin. Bunday munosabat beparvolik va aqlsizlikdir. Hali o‘zingizga aniq bo‘lmagan narsani inkor qilish, ochiq-oydin dalili bo‘lmagan narsani qabul qilishdan kam aqlsizlik emas. Aksincha, hatto qulog‘ingizga yetib kelgan narsadan bezovta bo‘lsangiz ham, uning imkonsizligi isbotlanmaguncha, hukm qilishga shoshilmaslik tamoyiliga amal qilishingiz lozim. To‘g‘ri yondashuv shuki, agar dalillar boshqacha yo‘l tutishga majbur qilmasa, bunday masalalarni imkoniyat doirasida qoldirish kerak. Shuni bilingki, tabiat mo‘jizalarga to‘la, yuqori faol kuchlar va quyi passiv kuchlar birlashib, hayratlanarli natijalar keltirib chiqarishi mumkin.

Faxriddin ar-Roziy Sharhi: Yuzaki faylasuflar va ilmlar mohiyatini tushunmaganlar uchun mo‘jizalarni, g‘ayritabiiy hodisalarni hamda tanish urf-odatlar va o‘rnatilgan qoliplarga zid bo‘lgan har qanday narsani inkor etish odatiy holga aylangan. Ularning bunday qilishdan maqsadi oddiy xalqdan ajralib turish va aytilayotgan barcha narsalarga aldanib qolmaslikdir. Shayx (Ibn Sino) ularning yondashuvini qoralab, mulohazalarini rad etib, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani inkor etishdagi fahmsizlik, isbot bilan tasdiqlanmagan narsani qabul qilishdagi fahmsizlikdan kam emasligini ko‘rsatib, haq edi.

Buning sababi shundaki, dalil-isbotlarsiz, tasdiq yoki inkor bo‘lishidan qat’i nazar, hali imkoniyat doirasidagi masala bo‘yicha qat’iy hukm chiqarish ahmoqlikdir. Oddiy odamlar dalilsiz tasdiqlaydigan ahmoqlar bo‘lsa, bu faylasuflar dalilsiz inkor etadigan ovsarlardir. Aslida, ahmoqlikning birinchi turi ikkinchisiga qaraganda xavfsizroqdir, zero, u payg‘ambarlarga va ilohiy qonunlarga bo‘ysunishga olib keladi. Bu esa, o‘z navbatida, sakkizinchi mulohazada tushuntirilganidek, bu dunyoda tartibni va ma’lum darajada oxiratda baxt-saodatni kafolatlaydi.

Ikkinchi turdagi ahmoqlik esa bu dunyoda buzuqlik, axloqsizlik, yovuzlik, oxiratda esa baxtsizlikka sabab boʻladi. Shunday qilib, birinchi turdagi ahmoq – johil, ammo xavfsiz odam, ikkinchi turdagisi esa la’nati shaytonga o‘xshaydi.

Haqiqiy tadqiqotchi esa, agar u inkor yoki tasdiq uchun dalil topsa, unga amal qiladi; aks holda, u hukmni to‘xtatib turadi va masalani ehtimollik doirasida qoldiradi, uning haqiqatini ham, imkonsizligini ham tasdiqlamaydi.

(C) Imom Faxriddin ar-Roziy, Sharh al-Ishorot va at-Tanbihot

@Tafakkur_chizgilari

Aslida, Islom bizni barcha foydali bilimlarni faol o‘rganishga undaydi.

Musulmonlar oltin davrida bu tabiiy hol edi. Al-Xorazmiy murakkab Islomiy meros masalalarini hal qilish uchun algebrani kashf etdi. Ibn Sino tibbiyot bilan shug‘ullandi, chunki Payg‘ambarimiz (s.a.v.) har qanday kasallikning davosi borligini o‘rgatganlar. Ibn Xaldun tarixni o‘rgandi, chunki Qur’on bizni tarixdan saboq olishga chaqiradi. Bularning barchasi bir-biri bilan uzviy bog‘liq edi. Biz fanlarni diniy va dunyoviy deb ajratmaydigan ta’lim tizimiga qaytishimiz kerak. Eng muhimi, foydali bilim olishdir.

5. U oliy maqsadga xizmat qilardi

Musulmonlar oltin davrida ta’lim asosan boylik, shuhrat va mavqega intilishga qaratilmagan. Madrasa tizimining birlamchi maqsadi Allohga xizmat qiladigan va Uning yaratganlariga g‘amxo‘rlik qiladigan shaxslarni tarbiyalash edi.

Ta’lim o‘zi uchun emas, jamiyat uchun edi. U nafs uchun emas, Alloh uchun edi. Va u faqat cho‘ntaklarni to‘ldirish uchun emas, balki dunyoni yaxshilash uchun edi. Shuning uchun ham Musulmonlar oltin davrida bepul sog‘liqni saqlash (hatto hayvonlar uchun ham), bepul ta’lim, xayriya ishlariga bag‘ishlangan butun tizimlar va umuman olganda, oddiy odamlar uchun baxtliroq hayot mavjud edi.

Faqat moddiy muvaffaqiyatga yo‘naltirilgan ta’lim tizimi mag‘lubiyatga mahkum. Bunday tizim xudbinlar va o‘zini sevuvchilarni yetishtiradi. U bizni eng muhim narsadan chalgʻitadi: Yaratuvchini Uning yaratganlariga g‘amxo‘rlik qilish orqali mamnun etishdan.

@Tafakkur_chizgilari

Musulmonlar yuksalgan davrda ta’lim yaxshiroq boʻlganining besh sababi

Biz zamonaviy taʼlimning tanqidchisimiz. Bir asr muqaddam tajribaviy usulda boshlangan hozirgi tizim allaqachon eskirgani sir emas.
Oʻrta asr islom diyorlarida esa ta'lim yuzlab yillar davomida muvaffaqiyatli davom etgan.

ESLATMA: Madrasa (ushbu maqolada) matematikadan tortib, fangacha va diniy ta’limgacha bo‘lgan barcha fanlarni qamrab olgan qadimgi maktab tizimiga ishora qilish uchun ishlatilmoqda. U faqat diniy ta’limga e’tibor qaratadigan zamonaviy dunyoviy versiyani koʻzda tutmaydi.

Oldinga intilar va hozirgi tizimimizni isloh qilishga harakat qilar ekanmiz, o‘tmishda samarali bo‘lgan tizimlardan muhim saboqlar olishimiz mumkin. Quyida qadimiy ta’lim tizimidan olinishi va zamonamizga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan beshta saboq.

1. U alohida qobiliyatlarga e’tibor qaratgan

Musulmonlar yuksalgan davrda madrasa tizimi ta’limga yagona yondashuv qo‘llamagan. Yetti yoshdan boshlab o‘quvchilar qobiliyatlariga qarab toifalarga ajratilgan va shunga mos ravishda ta’lim berilgan. Natijada o‘quvchilarga hayotda foydalanmaydigan narsalarni o‘rgatishga vaqt sarflanmagan.

O‘ylab ko‘ring: nima uchun til mutaxassisi o‘rta maktab matematikasini o‘rganishi kerak? Yoki matematika bilimdoni grammatikani chuqur o‘rganishi kerak? Nima uchun tarix ixlosmandi testdan o‘tish uchun ilmiy ma’lumotlarni yodlashi kerak? Yoki bo‘lajak olim turli urushlarning sanasi va nomlarini yod olishi shart?

Agar o‘quvchi o‘z qobiliyatlarini erta aniqlay olsa, u fanlarni shunga mos ravishda tanlashi mumkin. Bu esa ushbu qadimiy tizimning ikkinchi afzalligiga olib kelgan.

2. Talabalar ertaroq bitirishgan

Erta boshlash tufayli 13 yillik umumiy ta’lim dasturini o‘tab, nimaga ixtisoslashishni hal qilishga vaqt behuda ketmagan. Natijada, yuksalish davrida ko‘plab buyuk olimlar va shifokorlar maktabni bitirib, juda barvaqt yoshdayoq o‘z kasblarini boshlashgan.

Ibn Battuta 21 yoshida qozilik lavozimini egallagan. Ibn Sino esa 18 yoshida bemorlarni davolay boshlagan. Hatto Ibn Xaldun 17 yoshida islom ilmlari bo‘yicha oliy ma’lumotli bo‘lgan!

Bu faktlar qobiliyatlarga e’tibor qaratadigan tizimning afzalligini ko‘rsatadi. Ushbu shaxslarning har biri keyinchalik o‘z sohalarining afsonasiga aylanib, hayotlarini o‘z sohalarini o‘zlashtirish va rivojlantirishga bag‘ishlagan.

Tasavvur qiling, bugun odamlar yoshlikda o‘z qobiliyatlarini aniqlab, ertaroq o‘qishni tugatib, yoshlikdanoq o‘z meroslarini yaratishni boshlashlari mumkin. Odatda bekorga sarflanadigan umrning salmoqli qismi bunday tizim bilan hayotning eng samarali davriga aylanishi mumkin.

3. Ko‘plab ta’lim tizimlari mavjud edi

Yagona ta’lim tizimi hammaga foyda keltirmaydi. Odamlar turli yo‘llar bilan o‘rganishadi, shuning uchun turli tizimlarni taklif qilish kerak. Shunda har bir o‘quvchi o‘z o‘qish uslubiga eng mos keladigan tarzda ta’lim olishi mumkin.

Buni biz Musulmon oltin davrining dastlabki davrlarida ko‘ramiz. Ba’zi buyuk olimlar madrasa tizimidan o‘tgan, boshqalari esa uyda kitob o‘rganishgan. Ba’zilar o‘z laboratoriyalarida tajriba o‘tkazishgan, boshqalari ustozlar poyida oʻtirib, ulardan saboq olishgan. Ba’zilar esa bularning barchasini hayotlarining turli bosqichlarida qo‘llashgan.

Xullas, ta’lim yana dolzarb bo‘lishi uchun bitta tizim hammaga mos keladi degan fikrdan voz kechishimiz kerak. Bizga ko‘proq xilma-xillik zarur. Agar kimdir g‘oyat kitobxon bo‘lsa, uyda qolib, iloji boricha ko‘proq kitob o‘qishiga imkon berilsin. Agar kimdir tajriba orqali yaxshiroq o‘rgansa, uni maktabdan tashqarida tajriba o‘tkazish uchun laboratoriya berilsin. (Eynshteynning ota-onasi ham shunday qilgan)

4. Ular fanlarni islomiy va dunyoviy fanlarga ajratmaganlar

Zamonaviy dunyoda maktab va madrasaning ajralishi mustamlakachilik asorati bo‘lib, musulmonlar ongiga jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Musulmonlarning butun avlodlari matematika, fan va tilning Islomga hech qanday aloqasi yo‘q, degan fikrda ulg‘aydi. Ular Islomni faqat ikkinchi darajali, "dunyoviy fanlar" esa asosiy vazifa deb o‘ylashadi.

@Tafakkur_chizgilari