Tafakkur chizgilari

Bugun biz duchor boʻlayotgan xavf ildizi dindan emas, balkim oʻlim toʻshagidagi madaniyatning alomatlaridan biri bo‘lgan tobora kuchayib borayotgan aqliy tanazzuldan kelib chiqmoqda.

Qadimgi Rimda respublika parchalanib, Sezarlar ilohiylashtirilganda, Rim Senati imperatorning shunchaki aks-sadosiga aylanganda, xalqning diqqati bir qator chegara urushlari va maydonlardagi shafqatsiz hamda dabdabali tomoshalarga chalg‘itilgan edi. Ko‘ngilochar tadbirlarning jo‘shqinligi qadimgi Rimning hissiy va aqliy hayotini tamomila zabt etdi. U fuqarolik va siyosiy muloqotni zaharlab tashladi. Ijtimoiy tanqidchilar endi so‘zga chiqadigan minbar topolmay qolishdi. Ularga masxara va g‘azab bilan javob qaytarilardi. Fuqaroning fikrlash huquqi umuman yo‘q edi.

Biz ham bugun bir paytlar mazmunli munoqasha va bahs-munozaralar o‘tkazishimiz, jamiyatimizda vatandosh oʻlaroq ishtirok etishimiz mumkin bo‘lgan jismoniy makonlardan mahrum bo‘ldik. Jamoat markazlari, qishloq maydonlari va shahar yig‘ilishlari, demokratik ishtirokni ta’minlagan jamoat maskanlari o‘rnini xususiy hududlar, savdo markazlari egalladi. Bu joylarga biz iste’molchi sifatida kirishimiz mumkin, ammo vatandosh sifatida kirishimiz taqiqlangan. Jamoat makonlarining xususiylashtirilishi bizni televideniye va internetning yolg‘iz virtual olamiga itarib yubordi. U bizni boshqalardan ajratib qo‘ydi. Bu yakkalangan, jonsizdek tuyuluvchi virtual olamlar g‘alati aralashmalardir. Ular bizga qudratli (garchi nomsiz bo‘lsa-da) hamjamiyatning bir qismi ekanligimiz hissini beradi.

"Reality" teleko‘rsatuvlaridan tortib, ulkan sport tadbirlari va shirinqovoq musiqiy filmlarigacha bo‘lgan sentimental dramalar va beburd tomoshalar ichki hayotimizning gʻovak bo‘shliqlarini to‘ldiradi. Bu tomoshalar umumiy madaniy tajribaga aylandi va muloqot uchun umumiy so‘z boyligini ta’minlaydi. Biz soatlab yolg‘iz holda ekranlar qarshisida o‘tiramiz. Non va tomoshalar bizni maftun etadi va chalg‘itadi. Biz sehrlangan holda o‘tirar ekanmiz, korporatsiyalar asta-sekin demokratik davlatni parchalab tashlamoqda. Bizni johil qoldirmoqda va ovuntirmoqda.

(C) Chris Hedges

@Tafakkur_chizgilari

Islomda "Erkinlik" tushunchasi

“Erkinlik” deb atalgan faoliyat, holat hisoblanmish hurriyatda emas, balki amal hisoblanmish ixtiyorda aks etadi. Ixtiyorda nazarda tutilgan harakat bir qancha muqobil emas, balki ikki muqobil: yaxshi yoki yomon o'rtasida tanlov qilishdir. Ixtiyor so‘zi, “yaxshi” ma’nosini anglatuvchi “xayr” so‘zi bilan bir xil oʻzakka ega boʻlgani va u bilan bog‘langanligi sababli, ixtiyorda ikki muqobildan “yaxshisi”, “yaxshirog'i” yoki “eng yaxshisi”ni tanlash nazarda tutiladi.
Bu nuqta eng muhimi, chunki u erkinlik haqidagi falsafiy savolga mos keladi.

Demak, ikki muqobildan yomonini tanlash ixtiyor deyish mumkin bo'lgan tanlov emas, darhaqiqat bu o'ziga nisbatan qilingan nohaqlik (zulm)dir. Erkinlik insonning haqiqiy va asl tabiati, ya'ni haqqi va fitrati taqozo qilganidek harakat qilishdir, shu bois faqat yaxshilikdan bo'lgan tanlovni amalga oshirishni "erkin tanlov" deb atash mumkin.

Demak, yaxshilikni tanlov qilish erkinlik harakatidir, shuningdek, bu o'z-o'ziga nisbatan qilingan adolat (adl) amalidir. U yaxshilik va yomonlik, fazilat va illat ilmini nazarda tutadi; holbuki, illatni tanlash tanlov emas, chunki u johillik asosida hayvoniy quvvatlarning nuqsonli jihatlariga moyil bo'lgan ruhning vasvasasi mahsulidir.

Shu sabab, bu erkinlikni amalga oshirish emas, boisi erkinlik yovuzlikka undaydigan ruh quvvatlari tizginidan ozod bo'lishni anglatadi.

Ixtiyor - bu o'z-o'ziga nisbatan adolat bilan yakun topuvchi fazilatlarga muvofiq ikkita muqobilning eng yaxshisini tanlashning kognitiv harakati va bu erkinlikni amalga oshirishdir. Yaxshilik ezgulik orqali qaror topadi. Islomda barcha fazilatlar, jumladan, donolik, halimlik, jasorat, adolat kabi asosiy fazilatlar va ularning bo'limlari Qur'ondan va Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning ibratli hayotlaridan olinganligi uchun diniy fazilatlar sanaladi.

© Islom metafizikasiga kirish (Prolegomena to the Metaphysics of Islam), Sayyid Naqib al-Attas

@Tafakkur_chizgilari

Qur’on boshqa dinlarning o‘z e’tiqodlariga amal qilish huquqlari haqida qat’iy ta’kidlaydi. U tinch aholiga qilingan hujumlarni Islomga zid deb keskin qoralaydi. Unda har qanday turdagi o‘z joniga qasd qilish harom ekanligi aytilgan. Ko‘plab yangi ateistlar tomonidan Islom bilan tenglashtiriladigan o‘z joniga qasd qilish usuli musulmon dunyosidan kelib chiqmagan.

Aslida, bunday terror dindan emas, balki radikal G‘arb g‘oyalaridan, ayniqsa leninizmdan kelib chiqqan. 1991-yil may oyida Rajiv Gandini o‘ldirish uchun o‘z joniga qasd qilish nimchasini ixtiro qilgan Tamil yo‘lbarslari esa Shri-Lankaning Tamil hududlaridagi hindu oilalari tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan marksistik guruh edi. O‘z joniga qasd qilish – bu sizda artilleriya, samolyotlar yoki raketalar bo‘lmaganda va bosqinchi kuchga maksimal dahshat solmoqchi bo‘lganingizda qo‘llaydigan usul. U XIX asr va XX asr boshlarida dunyoviy anarxistlar tomonidan qo‘llanilgan.

Ular bizga avtomobil bombasining ilk ko‘rinishini qoldirgan: 1920-yil 16-sentyabrda Uoll-stritda portlatilgan portlovchi moddalar ortilgan ot aravasi. Hujumni anarxistlar Sakko va Vanzettining qamoqqa olinishiga norozilik sifatida italiyalik muhojir Mario Buda amalga oshirgan. Natijada 40 kishi halok bo‘lgan va 200 dan ortiq kishi yaralangan.

Keyinchalik o‘z joniga qasd qilish usuli "Hizbulloh", "Al-Qoida" va "Hamas" tomonidan qo‘llanilgan. Ammo Yaqin Sharqda ham o‘z joniga qasd qilish hujumlari faqat musulmonlar tomonidan amalga oshirilmagan. Livanda 1980-yillarda fransuz, amerikalik va isroillik nishonlarga qilingan o‘z joniga qasd qilish hujumlari paytida islomiy fundamentalistlar tomonidan atigi sakkizta shunday hujum amalga oshirilgan xolos. Yigirma yettitasi kommunistlar va sotsialistlarning ishi bo‘lgan. Uchtasi esa nasroniylar tomonidan amalga oshirilgan.

Islom madaniyati va an’analarini o‘rganishdan bosh tortish, musulmonlarni insoniylikdan mahrum qilish, dunyoning buyuk sivilizatsiyalaridan birining intellektual an’analari va madaniyatini butunlay mensimaslik o‘z-o‘zini tahlil qilish va aqliy izlanishdan nafratlanuvchi kishilarga xosdir. Bu murakkablikni tushunish uchun shiorlar va iboralarga yopishib olish emas, balki mehnat va izchil o‘rganish talab etiladi. Ma’rifatparvar va bag‘rikeng sivilizatsiyalar AQSH va Yevropa doirasidan tashqarida ham gullab-yashnagan.

(C) Chris Hedges, mutafakkir yozuvchi, (Why I Don't Believe in Atheists)

@Tafakkur_chizgilari

Isroil AQSHga soʻzsiz boʻysunadi. Koʻpincha aksinchasi deb ham aytiladi. Ya'ni AQSh Isroilning yugurdagi, qoʻgʻirchog'i deb. Ammo soʻnggi kunlardagi sulhdan soʻng Isroil AQShning rahbarlari chizgan chiziqdan sira chiqmasligi, unga yetkazilgan har qanday buyruqqa soʻzsiz itoat etishini amalda koʻrsatdi. Tramp saylovlardan soʻng agar tutqunlarni Hamas ozod etmasa, Falastinni doʻzaxga aylantirishi haqida nutqida aytib oʻtgan edi. Ammo inaugurationdan bir necha kun burun butunlay teskari vaziyat yuz berdi. AQShning boshqa prezidentlari qatori Tramp ham oʻz prezidentligini katta xato bilan boshlashni istamadi. Gʻazoda qirgʻinning davom etishi uning obroʻsiga juda jiddiy taʼsir etgan boʻlardi, eng kamida Amerika fuqarolari oʻrtasida. Shu bois u Netanyahuga sulh tuzish toʻgʻrisida buyruq berdi.

Bu yerdan chiqadigan xulosa shuki, Amerika prezidenti Isroilga "toʻxtat" desa, Isroil darhol toʻxtatadi. Shu bilan butun urushga yakun yasaladi. Genocide Jo esa urushning davom etishiga qasddan yoʻl qoʻyib berdi. Uni oldini olish uchun hech qanday harakatga qoʻl urmadi. Albatta bu yerda Tramp ishni oʻz manfaati, xalqi orasidagi obroʻ-eʼtiborini yoʻqotmaslik, balki orttirish ilinjida amalga oshirdi. Chunki xalqning Isroilga nisbatan qarashlari soʻnggi bir yarim yillik urush davomida keskin oʻzgardi. Undan boshqa rahbar mansabga kelgan taqdirda ham xalqiga yon bosishga katta ehtimol bilan majbur boʻlardi.

@Tafakkur_chizgilari

Gʻarb va musulmon dunyosini bir biridan fundamental fatovut ajratib turadi. Va bu fundamental tafovut diniy tayanchga ega. Shu nuqtayi nazardan ikki oʻrtadagi har qanday nizo, konflikt diniy asoslarga koʻra yuzaga keladi. Isroil bu Gʻarbning dunyoning markazida qurilgan loyihasi. U arab diyorlarining totuvga erishib, diniy gʻoya atrofida takomillashuvining oldini olish maqsadida tashkil etilgan. Gʻarb boʻylab shu tushunchani falsafiy va diniy jihatdan yaxshi anglab turganlar bugungi vaziyat ular uchun chindan yutqiziq ekanini juda durust idrok etyapti. Va bu yoʻlda Isroilning matonat bilan turib berishi uchun ular katta resurs va mablagʻlarni ajratishdan tap tortmaydi. Ularning musulmon tafakkuriga boʻlgan gʻaraz va adovati hamda raqobatchiligi tor doiradagi holat boʻlib, buni asosan Gʻarbning yuqori elitalarining ajdodlardan meros intellektual faoliyatining bir qismi deyish mumkin. Gʻarbdagi avom, oʻrtamiyona kishilar ayni sabablarga koʻra bunday yovuz va qabih ishlarga aralashmagan, ulardan gʻofil va bexabar qolishi, anglagan oʻrinlarda esa adolat haqqi yoʻlida ularga qarshi chiqishi tabiiy bir hol. Gʻarbning yuqori doiralari mashgʻul boʻlib turgan bunday intellektual oʻyin esa yangi emas, bu uzoq tarixga ega. Dastlabki ildizlarini salb yurishlariga bogʻlash mumkin boʻlgan bunday tor doiradagi faoliyatni koʻpincha butun bir xalqlarni oʻzga xalqlarga qarshi qoʻyish orqali imkonli qilingan. Ya'ni gʻarbdagi avom uchun sharqni yoki musulmon dunyosini yoppasiga yomon koʻrsatish rahbarlik darajasidagi ishlarni idora etuvchilar uchun odatiy hol edi. Hozir ham mazkur faoliyat uchun yuzlab million dollar ajratiladi.

Bu nimani anglatadi? Vaziyat biz tashqaridan koʻrib turgandek sodda va joʻn emas. Gʻazo ahli qoʻllab kelayotgan gʻoyaviy kuchning ahamiyati bu oʻrinda shu darajadaki, bu xuddi yuz minglab askarga qarshi bir necha ming kishi bilan pirovardida gʻalabaga erishish darajasida jang qilishga oʻxshaydi. Shuning uchun ham bu jangning koʻlamini raqamlar bilan baholan, izohlab, taqqoslab boʻlmaydi. Unga qarshi koʻproq diniy va fikriy sabot, matonat, metin ishonch bilangina kurashish mumkin edi. Va bunga haminqadar erishildi. Natijasiga ayni chogʻda shohid boʻlib turibmiz. Bugungi kunda dunyoning aksar oʻlkalari gʻarbga yengilgan hisoblanadi. Gʻarb madaniyati, diniy yoʻli, qadriyat va tarixiy yoʻnalishi, fikrlash va dunyoqarashiga sodiqlik mazkur taslimiyatning bir koʻrinishidir. Bunday taslimiyatni qabul etishni istamaganlar esa doim dushman oʻlaroq koʻrilgan. Gʻarb hozirgi qudratiga faqatgina iqtisodiy kuch-quvvati bilan emas, aqllarni lol etuvchi falsafiy, diniy, fikriy yetukligi ortidan erishdi. Buni inkor qilib boʻlmaydi. Unga qarshi akademik va intellektual saviyada emas balki, hissiyot va idrok, harakat va faoliyat, yashash tarzi va butun hayot yoʻli orqali kurashadiganlarni mana shunday ogʻir qismat va qiyinchilik qarshi oladi. Ushbu yoʻl bugungi musulmon oldiga qoʻyishi kerak boʻlgan eng katta maqsaddir.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil kuchlari va Hamas oʻrtasidagi otashkesim hamda mahbuslarni ozod qilish boʻyicha kelishuvga nihoyat erishildi. Uzoq kutilgan onlar ham keldi. Ammo bungacha shu vaqtgacha misli koʻrilmagan talafot va qirgʻinlarga yoʻl qoʻyildi. Ayni paytda vayronaga aylangan hududni qayta tiklash kamida 1.2 milliard dollar va 15 yil vaqt talab qiladi. Gʻazodagi jami binolarning 70 foiz qismi butunlay vayron boʻlgan. Binolar qoldiqlari, tosh va betonlarning jami hajmi 42 million tonna boʻlib, bularni tozalash uchun juda katta resurs va energiya talab etiladi. 1.8 million kishi boshpanasiz qolgan. Umumiy zarar koʻlami 19 milliard dollarga yaqinlashadi. Oʻtgan vaqt mobaynida hududdagi chorvaning 95 foiz qismi so'yilgan. 137 ta maktab va universitet, 823 ta masjid vayron boʻlgan. Yoʻllarning uchdan ikki qismi yaroqsiz holga kelgan. 46 ming kishi halok boʻlgan. Bundan tashqari bu miqdor yana yarim baravarga oshishi mumkin.

@Tafakkur_chizgilari

Muhammad (s.a.v.)ni nima uchun barcha e’tiqodlar tomonidan Allohning payg‘ambari sifatida qabul qilinishi va tan olinishi kerakligi xususida

Siz shuni tushunishingiz kerakki, Alloh taolo odamlarning fitriy mayllarini turlicha qilishining yagona sababi ularni kelishtirishdir, biroq U ularning farovonligiga zid ravishda ularni kelishtirishni istamadi. Agar odamlar o‘zlariga yoqqan va yoqmagan ishlarda turfa xohish-istaklarga va majburlashlarga duchor bo‘lmaganida edi, ularning har biri savdogar va hunarmand bo‘lishni yoxud qirollik va hukmronlik yoʻlini tanlashi mumkin edi.

Bu esa odamlarning yashashiga imkon bermasdi va ularning farovonligi uchun halokatli bo‘lar, falokat va vayronagarchilikka olib kelardi. Basharti ular turli rag‘batlarga bo‘ysunmasa va undovlarga ergashmasa, ular qon olishdan, hayvonlarni davolashdan, qassoblik va teri oshlashdan butunlay qochgan bo‘lardilar.

Odamlarning barcha toifalarida o‘z kasblari haqida yuqori fikrda bo‘lish uchun asos mavjud. Ana shu narsa ularga o‘z ishlarini yengilroq qiladi. Masalan, agar to‘quvchi o‘z hamkasbining biror ishni beo‘xshov bajarganini, texnikasi noʻnoqligini yoki qo‘polligini ko‘rsa, unga: "Sen ahmoq qon oluvchisan" deydi, agar qon oluvchi o‘z hamkasbining biron ishni beo‘xshov bajarganini ko‘rsa, unga: "Sen beso‘naqay toʻquvchisan!" deydi. Shuning uchun ham ular o‘z farzandlariga faqat o‘z kasblari: to‘quvchilik, qon olish, hayvonlarni davolash va qassoblik qilishga ruxsat beradilar.

Agar Parvardigor farqlilikni kelishuv va do‘stlik sababiga aylantirmoqchi bo‘lmaganda edi, U birovni past bo‘yli, birovni novcha, birovni chiroyli, birovni xunuk, birovni boy, birovni kambag‘al, birovni aqlli, birovni aqli past, birovni ziyrak, birovni esa ahmoq qilib yaratmagan bo‘lardi. U ularni sinash uchun turlicha qildi, zero, ular bo‘ysunish va itoat etish orqali haqiqiy baxtga yuzlashadilar. Shu bois, U zot ularni jamlash uchun ajratib qo‘ydi va ularni itoatda birlashtirish orqali oxiratdagi mukofotda jam etmoqchi bo‘ldi.

Oliy zotga barcha hamd-u sanolar bo‘lsin! Uning sinovlari qandayin ezgu va o‘rinli, Uning yaratig'i qandayin buyuk, Uning boshqaruvi qandayin mukammal! Agar hamma to‘quvchilik ishidan qochganda, biz yalang‘och yurgan bo‘lardik, agar hamma qurilish mehnatidan qochganda, ochiq dalalarda yashardik, agar hamma dehqonchilikdan qochganda, oziq-ovqat yo‘q bo‘lib ketardi va hayot oʻz barqarorligini yoʻqotardi. Shu bois, U zot ularni qiynamay bo‘ysundirdi va ularni qiziqtirmay xohish-istak bilan gʻarq qildi.

Agar odamlarning tabiati va rag‘batlari bir xil bo‘lganda, ular faqat eng jozibali narsalarni, eng mo‘tadil mintaqalarni va eng markaziy shaharlarni tanlashgan bo‘lardilar. Agar shunday qarorga kelishsa, markaziy joylarni egallash uchun jang qilishar va baland yerlar uchun talashishardi; hech bir mintaqa ularning hammasini sig‘dira olmagan va hech qanday tinchlik shartnomasiga rioya qilinmagan bo‘lardi. Shuning uchun ular Allohning bo‘ysundirishi tufayli juda mamnun bo‘ldilar.

Bundan boshqacha bo‘lishi mumkinmi? Agar o‘rmon aholisini sahrolarga, tekislik aholisini tog‘larga, tog‘liklarni okeanga va chodir aholisini g‘isht uylarga ko‘chirsangiz, ularning qalbini tashvish qamrab olardi va ularni haddan tashqari raqobat yutib yuborardi.

(C) Al-Johiz, "Paygʻambarlik dalillari" asaridan

@Tafakkur_chizgilari

Gʻazodagi fojia qasddan amalga oshirildi. Los-Anjelesdagi yongʻinlar esa qasddan amalga oshirilgan ishning bevosita oqibatidir. Ikkisi bir biriga juda bogʻliq. Birini ikkinchisiga bogʻlamaslik kerak deyish esa voqelikni toʻla idrok etmaslik deganidir. Aslida ikkisining ham sababchisi bitta: AQShning cheksiz kuch-qudratga ega boʻlgan militarizmi va uning atrofidagi byurokratiya. Oʻzbekistondagi adolat bilan bogʻliq muammolarga xalq ham aybdor boʻlgani (chunki u siyosat bilan shugʻullanmayapti, oʻz haqqini talab qila bilmayapti) singari, AQSHning oddiy fuqarosi qaysidir maʼnoda bugungi kunda ham Gʻazodagi holat uchun, ham Los-Angelesdagi yongʻinlar uchun bilvosita aybdor. Chunki ular ham propaganda va manipulyatsiyaga osongina qurbon boʻlishdi. Yetarlicha siyosiy-huquqiy faollik koʻrsatishmadi. Voqelikdan gʻofil qolishdi. Shu bois bu voqealarga achinish barobarida asl sababchilar bilan bir qatorda oddiy aholini ham aybsitish ayb emas. Biroq bu bilan qudratli yirtqichlarni diqqatdan qochirmaslik kerak.

@Tafakkur_chizgilari

Bo‘shliq o‘z-o‘zidan nolga asoslangan energiya olamini harakatga keltirish uchun qandaydir ijobiy zaryadlangan bo‘lishi kerak.

Bo‘shliqda qandaydir nomutanosiblik, qandaydir nomuvofiqlik, hatto narsa deb ta’riflab boʻlmaydigan qandaydir "u" mavjud. Qanday qilib to‘satdan mutlaq yo‘qlik kvant mexanikasi qonunlariga bo‘ysuna boshlaydi?

Diniy marosimlar ushbu Zotga nisbatan ehtirom ifodasi; voqelikning bu ta’riflab bo‘lmas manbasiga yoki kelib chiqishi yoki mohiyatiga qaytish istagi. Din so‘zining o‘zagi "religio" bo‘lib, u qayta bog‘lash yoki bir-biriga bog‘lash degan ma’noni anglatadi, ya’ni u insonlarni o‘zlarining sir bo‘lgan mohiyati bilan bog‘laydi. Bu hayrat tuyg‘usini ateistlar mutlaqo inkor eta olmaydilar, bartaraf eta olmaydilar. Barcha buyuk olimlar kabi Dokins ham "hayrat"ga tushadi.

(C)

@Tafakkur_chizgilari

Buyuk sir

Ateizmdan qo‘rqish yoki unga taqiq qoʻyishning hojati yo‘q. Chunki unda hech qanday kuchning oʻzi yo‘q. To‘g‘ri yondashilsa, uning hech qanday jiddiy mohiyatga ega emasligi ayon boʻladi. Har bir sinchkov aql egasi (ayrim odamlarda ma’lum darajada tabiiy psixologik xususiyat oʻlaroq mavjud) odatda hayotining eng dastlabki bosqichlarida ateizmga moyillik bildirishi mumkin, ammo koʻp oʻtmay u uning jiddiy asosi yo‘qligini anglaydi, zero, dindagi asosiy tushunchalar uning ongida asta-sekin qayta ta’riflanadi va u uchun ateizmni qabul qilish deyarli imkonsiz bo‘lib qoladi.

Biroq, ba’zilar jiddiy diniy izlanishlar, din va fan falsafasi bilan yetarlicha mashgʻul boʻlmagani (bu borada koʻp oʻqimagani) sababli unga yopishib olishadi. Ateistlar odatda diniy mavzularni to‘g‘ri yoki umuman tushunmaydigan ayrim dindorlar bilan bir xil darajada/saviyada bo‘ladi. Masalan, ikkala toifa ham Xudoni go‘yoki binokl orqali topish mumkin bo‘lgan qandaydir ulkan kosmik politsiyachi deb tushunadi. Yoinki diniy marosimlarni ma’nosiz va ongsiz takrorlanadigan mexanik harakatlar deb hisoblaydi.

Haqiqatan, ateizmga pozitsiya oʻlaroq muxlis boʻlish mumkin emas. Agarda Xudoni Zohir va Botin nuqtayi nazaridan ta’riflasak, ateizm o‘z-o‘zidan yo‘qqa chiqadi. Gap shundaki, voqelikning ikki jihati mavjud va ikkisi ham inkor etib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Bulardan biri zohiriy qism, ya’ni barchamiz ishtirok etadigan hozirgi voqelik bo‘lib, uni hech bir teist yoki ateist inkor eta olmaydi. Bu zohiriy jihatni hamma idrok etadi.

Shunday ekan, bu Xudomi? Biz hammamiz unda ishtirok etadigan bu zohiriy haqiqat dinlar Xudo deb ataydigan narsami? Aslo, bu to‘liq/mutlaq tasvir emas. Ateistlar bu voqelik mavjudligini tan olishadi. Bu biz uchun mavjud bo‘lgan borliqdir. Xo‘sh, din taklif qilayotgan qo‘shimcha jihat nima? Ateist nimani e’tibordan chetda qoldirmoqda? Ateist ushbu voqelikning "botin", ya’ni yashirin tomonini nazardan qochiradi. Biroq bu yashirin tomon ko‘r-ko‘rona ishonch yoxud odamlarga taklif qilinayotgan va keyin majburlanadigan bo‘shliqlar xudosi emas, balki ilgari qayd etilgan mavjud borliqning mohiyatiga, kelib chiqishiga yoki manbasiga ishora qiladi. Va bu mavjud voqelikning mohiyati yoki kelib chiqishi sir (yoki "g‘ayb")dir.

Boshqacha aytganda, barchamiz yashaydigan bu voqelik mavjud. Savol shundaki, uning mohiyati nimada, umuman har qanday narsaning mohiyati nimada? Bu savol ustida mushohada yuritsak, u shunchaki tafakkurimizdan chetda qolganini tushunamiz. Haqiqatni moddadan zarrachalarga, energiyaga, fizika qonunlariga qadar qisqartirishga harakat qilganimizda esa, oxir-oqibat sirning boshi berk ko‘chasiga kirib qolamiz.

Voqelikning mohiyati tilimizdan, tafakkurimizdan, fanimizdan, dinimizdan va falsafamizdan chetga chiqadi. Zohir/hozirgi voqelik mohiyatining bu chetga chiqishi din "transsendentlik" (Az-Zot) deb ataydigan narsadir. Bu mavhum taklif emas. Buning uchun hech qanday isbot-dalilning keragi yo‘q. Zohir va botin deb qaralsa, uni rad etish shunchaki imkonsiz.

Ushbu yashirin jihat, manba, kelib chiqish, mohiyat (biz uni turli nomlar bilan atashimiz mumkin) oliy darajadagi sirdir. Aynan shunga qarab din diniy qo‘rquv va hayratni yuzaga chiqaradi. "Taqvo" so‘zining ma’nolaridan biri Allohga nisbatan qo‘rquv, hayrat yoki taajjubni anglatadi. Ibn Arabiy hayratlanish yoki "hayrat"ni bilimning eng yuqori darajasi deb ta’riflagan.

Ateistlar faqat bitta savolni ko‘rib chiqishlari kerak: ushbu bizga "berilgan" voqelik nima? Bu borliq. Hayot yoki biologiya uchun mo‘ljallanmagan. Yo‘q. Dizayn dalillaridan foydalanish shart emas. U faqat mavjudlikning o‘zi haqida. Shunchaki oʻz-o'zidan mavjud. Nima uchun bu vujud/mavjud? Nega yo‘qlik emas? Bu vujudga kelgan mavjudlik qandayin ajabtovur narsa? Bu qanday mo‘jiza?

Zamonaviy fiziklar mavjudlik yoki vujud yoki voqelik deb ataladigan mazkur hayratlanarli narsani mutlaq yo‘qlik o‘rniga tushuntirishga harakat qilishadi. Ular buni tushuntirganda, "berilgan" muammosini chetlab o‘ta olmaydilar. Ya’ni biror narsani oldindan taxmin qilishga to‘g‘ri keladi.

@Tafakkur_chizgilari

Bizda (musulmonlarda) tarix yo‘q

Musulmon tarixi hali yozilgan emas, biz biladigan tarixni biz uchun Yevropa yozib bergan. Bizning tariximiz mavjud emas. Biz, masalan, vaqtida shariat qonunlariga amal qilgan bo‘lsak-da, uning tarixini yozmaganmiz. XIX-XX asrlarda Yevropa keladi va shariat tarixini yozadi, soʻng buni mustamlakalariga olib boradi, va biz uni standart bilim sifatida qabul qilib, takror-takror foydalanaveramiz. Aslida bu tarix mustamlakachilik tarixi bo‘lib, mutlaqo mafkuraviy va musulmonlar uchun foydalanish nuqtai nazaridan zararlidir. Eng hayratlanarlisi shuki, ko‘pchilik musulmonlar buni ilohiy haqiqat deb ishonadi.

(C) Voil Hallaq, Kolumbiya universiteti professori

@Tafakkur_chizgilari

Baraka tushunchasi bugungi zamonaviy isteʼmolchi madaniyati tutuviga teskari proporsionaldir. Barakaning mohiyati koʻp topish, qoʻlga kiritishda emas, balki topilganini muvofiq sarflashdadir. Hozirgi jamiyat xarid va sarfga shu qadar ruju qoʻydiki, har qancha pul topmasin, uning ehtiyoj va istaklari shunga monand ortib boraveradi.
Bunday jamiyat xususiyatlarini bir olim shunday ifodalaydi:

"Bunday jamiyat allaqachon yashirin ateistik xususiyatga ega bo‘lib, asta-sekin, ammo muqarrar ravishda transsendent (ilohiy) qadriyatlarni yo‘q qilishga harakat qiladi. U oliy ezguliklarning bizni dunyoviy maqsadlardan chalg‘itishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bizning muqaddas bitikimiz – reklama, taqvodorligimiz – xarid qilish, eng oliy e’tiqodimiz esa – shaxsiy tanlovdir. Xudo va ruh ko‘pincha bozor tayanadigan sof iste’molchilik ishtiyoqlariga to‘sqinlik qiladi va bizni ijtimoiy olamning markazidagi yagona haqiqiy qadriyat bo‘lmish narx yorlig‘i bilan keskin raqobat qiluvchi qadriyatlar bilan yuzma-yuz qo‘yadi.

(C) David Bentley Hart, "Xudo tajribasi"

@Tafakkur_chizgilari

Xudo na klassik teizmdagidek dunyodan butunlay ajralgan (ya’ni, unga aloqasiz), na panteizmdagidek dunyo bilan to‘liq birlashgan. Aksincha, Xudo: (a) dunyoni qamrab oluvchi, ya’ni U butun dunyoga g‘amxo‘rlik qiladi va dunyodagi barcha hislar, ayniqsa azob-uqubatlar, Xudo tomonidan his etib turiladi; va (b) transsendent, ya’ni Xudo o‘zining mehr-u muhabbati tufayli boshqa har qanday mavjudotdan ustun turadi. Shuning uchun, biz Xudo haqidagi quyidagi tushunchalarni rad etishimiz lozim: harakatlanayotgan dunyoni bilmaydigan harakatsiz harakatlantiruvchi (Aristotel); harakatlanayotgan dunyoni nomuvofiq ravishda biladigan harakatsiz harakatlantiruvchi (klassik teizm); yoki harakatsiz yoxud hech bo‘lmaganda doimiy bo‘lmagan dunyoni biladigan harakatsiz harakatlantiruvchi (stoiklar, Spinoza, panteizm)

(C) Dombrovskiy, jarayon mistikasi

@Tafakkur_chizgilari

O‘rtacha g‘arblik – demokrat, fashist kapitalist, kommunist, oddiy ishchi yoki ziyoli - faqat bitta ijobiy "din"ni tan oladi: bu ham boʻlsa moddiy taraqqiyotga sig‘inishdir. Uning e’tiqodiga ko‘ra, hayotning yagona maqsadi shu hayotni doimiy ravishda osonlashtirish yoxud zamonaviy ibora bilan aytganda, "tabiatdan mustaqil" qilishdir. Bu "din"ning ibodatxonalari ulkan zavodlar, kinoteatrlar, kimyo laboratoriyalari, raqs zallari va gidroelekrostansiyalardir. Uning ruhoniylari esa bankirlar, muhandislar, kino yulduzlari, sanoat magnatlar va rekordchi sportchilardir. Hokimiyat va huzur-halovatga bunday intilishning muqarrar oqibati – tish-tirnog‘igacha qurollangan va manfaatlari to‘qnashgan har qanday joyda va vaqtda bir-birini yo‘q qilishga-da tayyor bo‘lgan dushman guruhlarning paydo bo‘lishidir. Madaniy jihatdan esa, bu axloqi faqat amaliy foyda bilan chegaralangan, ezgulik va yovuzlikning oliy mezoni sifatida moddiy muvaffaqiyatnigina ko‘radigan inson turining shakllanishiga olib keladi.

(C) Muhammad Asad, "Islom chorrahalarda"

@Tafakkur_chizgilari

Zamonamizning eng katta muammosi sekulyarizatsiyaning falsafiy dastur oʻlaroq ijtimoiy ongga pinhona kirib borishidir. U o‘zining asosiy tamoyillarini hokimiyat va ta’sirga sohib bo‘lgan, ongli va yo ongsiz ravishda shahar aholisining ta’sirchan zehniga jozibali bo‘lgan, oqibati sekulyar so‘zlar bilan fikrlarini ifodalovchi nufuzdor odamlarning siyosiy, ijtimoiy, madaniy va hatto diniy tafakkuriga singdiradi. Sekulyar va moddiyatchilik qadriyatlar tizimi dastlab onglarda namoyon boʻladi, so‘ngra til ramzlariga aylanadi va keyinchalik shaharlardagi tashqi olamda boʻy koʻrsatadi. Bu yerda intellektual tartibsizlik zamonaviylikning o‘zgaruvchan shiorlariga taqlid qiladi, qadriyatlar tizimimizni aks ettiruvchi asosiy atamalarning ma’nolarida o‘zgarishlar va o‘zgartirishlarni keltirib chiqaradi.

Voqelik va haqiqatni aks ettiruvchi, shaffofligi bizning tajribamiz va ongimizga tanish bo‘lgan ma’nolar endi chalkash onglarda xira tortib, unutila boshladi. Bu onglar to‘g‘ri va noto‘g‘ri, haq va botil o‘rtasidagi farqni ajrata olmay, noaniqlik doirasiga tushib qolgan. Fikr tilda ifodalangan ramziy shakllar ila namoyon bo‘ladi va yuqoridagidek chalkash va noayon fikr noto‘g‘ri tilda ifodalanadi. Agar bunday tilga keng tarqalishga yo‘l qo‘yilsa, u oxir-oqibat Islomning dunyoqarashini aks ettiruvchi asosiy atamalarida semantik o‘zgarishlarga olib keladi. Shu sababli, musulmonlar ichidagi olimlar va donishmandlar, hokimiyat sohiblari, Islom va uning dunyoqarashi yaxlitligiga bo‘lgan tahdidlar haqida haqiqiy bilimga ega bo‘lgan mutaxassislar bilan maslahatlashishlari lozim. Bu e’tiqod va amaliyotdagi ijtimoiy og‘ishlarning oldini olish uchun gʻoyat zarurdir.

- Sayyid Naqiyb al-Attas, "Islom metafizikasiga kirish"

@Tafakkur_chizgilari

Har qanday inqilob, oʻzgarish, siljish adolatsizlik uzra sodir boʻlgan. Eng buyuk din, Islomning paydo boʻlib yoyilishi ham, keyingi ijtimoiy evrilishlar ham, Gʻarbning taraqqiyotda ilgarilashi ham, Marks kabilarning tenglikka qaratilgan inqilobiy gʻoyalari ham aslan adolatsizlikka qarshilik oʻlaroq vujudga kelgan. Toki adolat va unga ters zulm tushunchasi bor ekan, insoniyat doim u uchun va uning ziddiga qarshi kurash olib borishda davom etadi. Va bu kurash inson fitratida bitilmish oliy va ulugʻvor insoniy xatti-harakatdir. Bu kurashni ongli, oʻzini anglashga mudom intilgan, nafsiga qarshi kurashni hayot tarzi va amaliga aylantirgan kishi nainki qoʻllab, dastaklaydi, balki unga aralashib, uning bir qismiga aylanadi ham. Bunday saʼy-harakatlar, intilishlar hamisha insonlarning oʻzi oʻrtasida, oʻzaro sodir boʻladi. Mana shunda insonning kimligi, chinakam qat'iyati sinaladi. Adolatsizlik va zugʻumga koʻp hollarda ongsiz, beidrok ravishda yoʻl qoʻyiladi. Adolatga talpinadiganlar esa shu vajdan jamiyat boʻylab onglilik uchun harakat qiladiganlardir. Ongli inson sifatida har kim bugun oʻzi uchun — chunki jamiyat uning oʻzidan iborat — oʻzlik bu butun insoniyatga daxldor soʻz — adolat istab harakat qilmas ekan, adolatli jamiyat xomxayollariga oʻralashib, oʻzini bunday saroblar bilan ovutib oʻtirmasa ham boʻladi.

@Tafakkur_chizgilari

Isroil gʻarblashgan jamiyatdir. Gʻarblashgan jamiyatning oʻziga xos xususiyati nimaligini bilasizmi? Bunda odamlar oʻlishni istashmaydi. Ular qandaydir sabab bilan oʻlishni xohlamaydilar. Agar ularga xandaqda oʻlish yoki diskotekada raqs tushish tanlovi berilsa, hech ikkilanmay ikkinchisini tanlaydilar. Shunday ekan Isroil ortiq kurashuvchi kuch emas. U ortiq armiya emas. U shunchaki masofadan turib boshqarish vositasiga ega oʻldirish mashinasidir. Ular urushib charchaganlari yoʻq, ular hamma ishni kompyuter orqali amalga oshirmoqdalar. Bularning bari kompyuter oʻyinidan boshqa narsa emas.

(C) Norman Finkelshteyn

@Tafakkur_chizgilari