Соябон остидаги аёл

"АКС"ни нега ўқиш керак?

"Акс" жамиятга жуда катта ва кескин ғоялар ташлаб майдонга чиқади. Ҳали буни англаган англади, англамаган ундан кўп. Аммо кун келиб тарих англайди. "Акс" жамиятнинг энг сўнгги руҳий зўриқиши, портлаш олди қўнғироғи. Бу жамият аниқ портлайди! Бу руҳий зўриқиш узоқ пайт муаллақ туролмайди энди. Ҳозир ҳар жойдан ўз дардини кескин айтиб додлаб, отилиб чиқаётган аёллар ва аёллар муаммоси мана шу руҳий зўриқиш "буми"нинг энг бошланғич отилишлари, портловларидир. Эҳҳе, олдинда бизни қанақа, балки илдизларимиз билан қўпориб ташлайдиган портловлар кутаётган бўлса...

Аниф бошини дорга берган одам каби "бор оссанг мени шу дорингга" деб ичидаги бор дардини - ҳеч қачон айтолмаган кечинмасини айтиб портлаб чиқади! Бу қадар теран сокинликдан ўта аламли дод чиқади. Ўқисангиз биласиз!

У бошини тиккан дор Алишер Файзуллаевнинг "Азизлар ҳақида жумбоқ" ҳикоясидаги акс тиғида аксланади. Жамият ота-оналари шу қадар зўриқишдаги боласини моли эвазига эмас, қони эвазига боқяпти. Ўзининг қони етмай қолса, авлодида кимдир омон қолиши учун энг яроқлиси ва энг қулоқсизини девор ортига омонликка жўнатиб, аёвчан ва бўйинсунган болаларини қурбонликка тортворяпти. Буям жамиятни шокка солаётган қаттиқ парадоксал зўриқиш. Файзуллаев қаҳрамони виждонли бўлган ҳар касни замон машинаси бурдалаб ташлашига, топтаб кетиши, охир-оқибат бу одамлар қуёш кўрмай ўз зиндонида қолишига негадир қаттиқ ишонади. Ишонингки, бу ўша энг сўнгги виждонли одамларнинг йўқ бўлиб кетиш ё портлаш олдидаги энг охирги ларзаси, зўриқиши. Буёғи нима бўлади, тангрига аён.

Гулноз Мўминова кўз олдингизда "эҳ бор эканку ёруғ кунлардан қолган ҳислар" қабилада аввалида табиатнинг гўзал шоири бўлиб гавдаланади-ю, охир-оқибат қулоғини батанг қилган зулмкор шовқиндан тўйиб кетиб воқелик олдида кўзини чирт юмади. Аёл бўлиб туғилма, Шарқда, деб дод солади. Бу гап нозик кўнглингизга тегса, инсон бўлиб туғилма шарқ-у ғарб, ер юзида деб ўқинг. Чунки моҳият умуман ўзгармайди. Бу аёл жинсидаги инсоннинг жамиятнинг энг сўнгги руҳий ларзаси асносидаги қичқириқ ва ҳайқириғи, холос. Аёлдир, эркакдир - барча учун тенг қичқириқ бу.

Шаҳзод Шомансур қаҳрамонлари нима қилади - мана шу руҳий зўриқиш портламаган тақдирдаги қисматларни кўз олдингизга башанг қилиб олиб келади. Унинг ҳамма қаҳрамонлари шу қадар севиб тасвирланган маняклардир - бу манякларга мафтун бўласиз. Ҳикояларининг ҳар биридан чиқиб келаверади. Бунақа серияли манякларни аввал кинода кўриб кўз қотгандию, адабиётда руҳ сезиб, илғаб, тафтиш қилишга ўтмаганди. Мана шу энг сўнгги зўриқишнинг энг сўнгги қаҳрамонлари маняклар бўлади. Даҳшатли, аммо муқаррар башорат!

Рахшона Аҳмедова қаҳрамони нима қилади - у ҳалиям умид, бир ёруғлик кутади бу шовқинзорда. Менимча, у биз кўниккан маънода ёруғлик кутмайди. Чунки қаҳрамон бир япон ёзувчисининг эссесида чироқлар ва ёруғлик ичимиздаги эзгуликни қувиб чиқарди дегани каби, бутун олам қоронғуликка чўксаю, ичда ёруғлик бошланса, деб кутади. Лекин аср чироқлар асри, чинакам қоронғуликка қайта олармиканмиз, худо билади? Унинг қаҳрамони фақат дуо қилади. Ва шу пичирланган дуолар илинж билан тўплам китобларига мантиқий хулоса ясайди. Зеро, ишонганимиздек, ҳар нарсанинг якунида дуо бор. Ожиз таскин ва катта умид! Оқлансин илоё!

Хўп, "Шакл", у нима қилади - у ёш юрак бўлиб зўриқади замон зайлида, эҳтимол ёш юрак энг кўп отилмоқчи бўлиб, отилишга шай бўлиб зўриқади демоқчи бўлар, эҳтимол, ҳазир туринг ёшлар, демоқчидир у. Хуллас, олиб ўқинг!

Тилланисо

#review
#longread
#roman

Ayolni bag‘riga oladigan yoriltoshlar yorilmay qo‘ygan bo‘lsa, nima qilsin?

Raxshona Ahmedova "Tongotar"

Ba‘zi me‘zonlarim bor edi: Nashrdan endigina chiqqan yangi kitoblarni olmasdim, o‘qimasdim, qiziqmasdim. Sababi ularning shov-shuvi negadir bo‘g‘ib yuborardi. Qayoqqa qarama, o‘sha kitob haqida yozishadi... Qisqasi, yoqmasdi.

Bu ahmoqona me‘zonimni birinchi bo‘lib "Izlam", undan keyin "Aks" buza oldi. Shunda ham aynan Raxshona Ahmedovaning kitobiga unchalik qiziqish uyg‘onmagandi. Anchadan beri o‘zbek adabiyotidan nimadir o‘qigim kelib yurgani, asar muqovasidagi "Ayol qismati onadan qizga meros o‘tadigan toshga o‘xshaydi. Bo‘yningga osilgan, yechib bo‘lmaydigan tosh" jumlalari va qisman muqovasi sabab sotib oldim.

Roman mutolaasi davomida "Nahotki ayolni shu qadar xo‘rlash mumkin? Bir inson boshqa bir insonga shu qadar shafqatsizlarcha munosabatda bo‘lishi mumkinmi?", – degan savollar eng ko‘p qiynadi. Bo‘lmasa, asardagi voqealar umuman begona emas, hammasi o‘zimiz ko‘rib, bilib, eshitib yurganimiz – o‘zbek ayollarining hayoti. O‘sha oilam, ro‘zg‘orim, bola-chaqam, erim deb butun umr ro‘shnolik ko‘rmay o‘tib ketadigan sabrli o‘zbek ayoli. Butun boshli azobni yagona aybi – faqat ayol bo‘lib tug‘ilgani uchungina bo‘yniga olgan ayol. Axir, bunda ham u aybdor emasdi-ku...

Fotima, Farog‘at, Munira, Farida kabi kitobdagi o‘nlab ayollar siymosida onamni, buvimni, yangamni, dugonamni, o‘zimni ko‘rdim. Ayollarning har biridan hech yo‘q bir jihat olinsa-yu, bari birlashtirilsa, asl ayol tasviri gavdalanadi, aslida. Yagona farq, o‘sha jihatlarning kimdadir ko‘proq, kimgadir kamroq bo‘lishiga borib taqaladi. Ha, menimcha, shunday.

Asarning bir joyi bor, naq miyani portlatib yuboradigan: "Nimaga ayol azoblanaveradi? Chunki ayolni, hatto, Xudo ham yaxshi ko‘rmaydi". Shu jumlalarni o‘qiganimdan beri o‘ylayman. Rostdan ham shunaqadir, ehtimol. Romanni esa aynan shu dialog butunicha ochib bergan, nazarimda.

Kitobda nafaqat ayol, balki bolalik, do‘stlik, muhabbat, yolg‘izlik, haqiqat, adolat, olam, odam, jamiyat va undagi turli nayranglar haqida ham gap boradi.

Umuman olganda, Raxshona Ahmedova ham, "Tongotar" ham men uchun rostakamiga kashfiyot bo‘ldi, deb ayta olaman. Ayolni esa faqat va faqat sevish kerak.

Ozoda

@HamKitob