O'zbek tili va adabiyoti

Assalomu alaykum

#kerakli

Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda taxminan 5621ta til va sheva mavjud bo‘lib, hozirgacha ulardan 500 tasigina o‘rganilgan, xolos. Har uch tildan bittasining yozuvi bo‘lmay, ularning aksariyati faqat og‘zaki nutq shakliga ega. Dunyo tillaridan faqat 40tasigina og‘zaki va yozma jihatdan mukammal shakllangan deb hisoblanadi. Faxrlansak arziydiki, o‘sha 40ta tilning orasida o‘zbek tili ham bor.

Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )

http://t.me/Onatili_Islom

#grafika

GRAFIKA. Grafika grekcha graphikos so‘zidan olingan bo‘lib, tilshunoslikda «yozuv» degan ma’noni anglatadi. Grafika tilning fonetik-fonologik, leksik-semantik va morfologik birliklarini yozuvda ifodalash uchun shakllantirilgan optik-grafik belgilar tizimidir.
Tilshunoslikda yozuvning piktografik, ideografik va fonografik kabi turlari o‘rganilgan.
Piktografik yozuv-(lot. pictus — chizilgan, tasvirlangan va ...grafiya) — yozuvning rivojlanish bosqichlaridan, fo-netik yozuvdan oldingi yozuv turi: muayyan axborot mazmunini biron-bir rasm yoki qatʼiy ketma-ket kelgan rasmlarda aks ettirish usuli.
Piktogrammalar tipologik jixatdan 2 ga: tasvirlanayotgan tushuncha yoki predmetlar bilan oʻxshash boʻlgan (mas, quyosh belgisi "quyosh", "kunduz" va "kun" tushunchalarini anglatadi) va ramziy, shartli (genetik jihatdan 1-turdagi piktogrammalardan kelib chiqqan, lekin obʼyekt bilan oʻxshashligi yoʻqolgan) piktogrammalarga ajraladi. Piktografik axborot birgina murakkab belgidan yoki bir necha sodda piktogrammalarning qatʼiy ketma-ketligidan iborat boʻlishi mumkin. P. keyinchalik iyeroglifik hamda fonetik yozuvlarning kelib chiqishiga asos boʻlgan.
Ideografik yozuv- [yun. idea - ideya (gʻoya), obraz va grapho — yozaman] — belgilar (ideogrammalar) butun bir soʻzni yoki tushunchani bildiradigan yozuv turi. Qadimgi yozuv sistemalaridan Misr yozuvi, Xitoy yozuvi va boshqalar. Ayrim yozuvlar ideografik yoʻsinda boʻlgan. Ideografik yozuv juda murakkab; koʻpgina xalqlarda nisbatan soddaroq yozuvlar — boʻgʻinli yozuv va harfli yozuv taraqqiy etgan.
Fonografik yozuv- fonografiya (fono... — ... grafiya) — tilning fonetik tuzilishini, tovush tarkibini aniqroq, toʻlikroq aks ettiruvchi yozuv turi; yozuv tarixida piktografik (rasmli) va ideografik (soʻz—tushuncha) yozuvlardan keyingi bosqichdagi yozuv. Ushbu yozuv belgilari (fonofammalar) soʻzning tovush elementlarini, yaʼni boʻgʻin va tovushlar (fonemalar)ni ifodalaydi; shunga karab fonografiyaning 2 turi — sillabik (boʻgʻinli) yozuv (qarang) va harf—tovush yozuvi (qarang) farkdanadi. Sillabik yozuv namunasi sifatida hind yozuvi — devanagarini, harf—tovush yozuvi namunasi sifatida esa kirillitsa asosidagi hozirgi oʻzbek yozuvini koʻrsatish mumkin.
Grafemalar o‘zlarining tildagi muqobiliga (kodlashtirilgan shakliga) va yozuvdagi vazifalariga ko‘ra quyidagi tiplarga bo'linadi:
1) Fonografema- tovush tilidagi fonemalarni ifodalaydi: a, o, u; d, s, h, m kabi.
2) Prosodemografemalar tovush tilining ritmik-intonatsion vositalari(urg‘u, ohang, melodika, pauza kabilar)ni yozuvda ifodalash uchun xizmat qiladi. O‘zbek tilidagi urg‘u, 10ta tinish belgisi shu siraga kiradi.
3) Logografemalar– tushunchalarni yoki tushuncha nomi bo‘lgan so‘zlarni yozuvda ifodalaydigan grafemalar (raqamlar, simvollar): 7, 9, 15, 21; XIV, XX; XL (60), L (50), D (500) kabi.
4) Morfografemalar- so‘z tarkibidagi ma’noli qismlar(morfemalar)ni ifodalovchi belgilar. Masalan, -(chiziqcha); matematik simvollar +(qo‘shuv); astronomik belgi yoki yo‘l belgilari va h.

http://t.me/Onatili_Islom

#fonetika

davomi

Proteza – so‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, aksariyat sonor r tovushidan oldin o‘ unlisi orttiriladi: ro‘mol–o‘ramol, ro‘za–o‘raza, rayhon–o‘rayhon.
Epenteza – so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i, ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr – fikir, hukm – hukum, nafs–nafis.
Epiteza – so‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng (a) tovushining qo‘shilish hodisasi: disk – diska, bank – banka, blank–blanka .
Prokopa – bunda so‘z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi: yiroq – iroq, yigna – igna, yog‘och – og‘och .
Sinkopa – hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unli tor unli kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatda tushib qoladi: rektor – rektir, plan–pilon, traktor – traktir, avtor – avtir.
Apakopa – so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do‘st – do‘s, xursand – xursan, gazeta – gazit, smena – smen .
Sinerezis – hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq talaffuz etiladi: maorif – mo:rif, saodat – so:dat, qiroat – qiro:t.
Reduksiya – so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bilak, tilak, biroq kabi so'zlarda i unlisi kuchsiz talaffuz qilinadi.
Eliziya –unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasi. Bunda bir necha holat kuzatiladi:
a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi –boroladi, qora ot – qorot;
b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish–borarmish, yozgan ekan – yozgankan, mulla aka–mullaka, ne uchun–nechun kabi:
d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan ko‘rinishi hisoblanadi. Bunday holda so‘zlarning qisqargan shakli hosil bo‘ladi.
Geminatsiya – ikkita bir xil undoshning so‘z tarkibida qavatlanishi: yashamagur–yashshamagur, uchalasi–uchchalasi kabi.

Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )

http://t.me/Onatili_Islom

#fonetika

Singarmonizm. Unli va undoshning o‘zgarishi farqlanadi. Odatda, unlining nutq jarayonida o‘zaro moslashishi, uyg‘unlashuvi singarmonizm deyiladi. Singarmonizm hodisasi qisman undoshlarga ham xos. Masalan, qalam so‘zidagi q chuqur til orqa undoshi, q undoshi ta’sirida birinchi bo‘g‘indagi a unlisi ham til orqa tarzida talaffuz etiladi va keyingi bo‘g‘indagi a tovushi ham til orqa unlisi sifatida namoyon bo‘lib, oldingi bo‘g‘in unlisi talaffuziga moslashadi.
Assimilyatsiya. Nutq tovushi qator kelganda ba’zan bir-biriga ta’sir qilib, biri ikkinchisini o‘ziga moslashtiradi. Bunday hodisa assimilyatsiya deyiladi. Assimilyatsiya ikki xil bo‘ladi: progressiv va regressiv assimilyatsiya. Agar oldingi tovush keyingi tovushni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, progressiv assimilyatsiya yuz beradi: ket+di – ketti, ayt+di–aytti, ot+dan–ottan, yurak+ga–yurakka, ek+gan–ekkan, qishloq+gacha–qishloqqacha.
Keyingi tovush oldingi tovushga ta’sir qilib, uni o‘ziga o‘xshatsa, moslashtirsa, regressiv assimilyatsiya yuz beradi: yigit+cha–yigichcha, bir+ta –bitta, uch+so‘m–usso‘m.
Regressiv assimilyatsiya, odatda, progressiv assimilyatsiyaga nisbatan nutqda kamroq uchraydi.
Dissimilyatsiya. Og‘zaki nutqda tovushlar doimo bir-biriga o‘xshayvermasdan, ba’zan uning aksi bo‘ladi. Ayrim paytda talaffuzda ikki o‘xshash tovush bir joyda yoki bir so‘zda kelgan vaqtda biri noo‘xshash tovushga ham aylanib qolishi kuzatiladi. Dissimilyatsiya hodisasi ham progressiv va regressiv bo‘ladi.
Keyingi tovush noo‘xshash tovushga aylansa, progressiv dissimilyatsiya: zarar–zaral, zarur–zaril, birorta–bironta, muyassar–muyastar, kissa–kista kabi. Oldingi tovush o‘zgarsa, regressiv dissimilyatsiya yuz beradi: koridor–kalidor, ittifoq–intifoq, maqtanmoq–maxtanmoq kabi yuz beradi.
Metateza – og‘zaki nutqda ba’zan yonma-yon kelgan undosh tovushlarning o‘rni almashish hodisasi: r-y: daryo–dayro; m-g‘: yomg‘ir–yog‘mir; b-r: tebratmoq–terbatmoq; m-l: yamlamoq-yalmamoq; h-v: ahvol–avhol; p-r: tuproq–turpoq; r-g: o‘rganmoq–o‘granmoq; g‘-r: to‘g‘ramoq–to‘rg‘amoq; n-m: aylanmoq–aynalmoq va boshqalar.

Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )

http://t.me/Onatili_Islom

#fonetika

Fonetik jarayonlar.

Fonema nutqda voqelanar ekan, uning varianti nutqiy sharoit (yonma-yon kelgan tovushlar yoki qo‘shimchalar ta’siriga uchrashi) tufayli turlicha namoyon bo‘ladi. Natijada, tovush o‘z mohiyatida bo‘lmagan xossalarga ega bo‘ladi. Ayrim tovush yondosh tovushga moslashadi, ayrimida o‘zgarish kuchayib, boshqa tovushga almashib ketadi. Nutqda sodir bo‘ladigan o‘zgarish tovushning kombinator-pozitsion o‘zgarishi deyiladi.
Quyida uning turlari haqida so‘z boradi⬇️

http://t.me/Onatili_Islom

#kerakli

Paradigma
Umumiy belgisi asosida birlashgan va bir-birini taqozo etadigan, ammo har biri o‘ziga xos belgisi bilan boshqasiga qarama-qarshi turuvchi lisoniy birliklar tizimi paradigma deyiladi (paradigma grekcha paradeigma – misol, namuna degan ma’noni bildiradi). Paradigmani tashkil etuvchi birlik paradigma a’zosi deb yuritiladi. Paradigmada kamida ikki va undan ortiq a’zo bo‘lib, ular, asosan, bir lisoniy sathga mansub bo‘ladi. Bir paradigma a’zolari orasidagi o‘zaro munosabat paradigmatik munosabat deyiladi.
Masalan, unli fonemalar paradigmasi-barchasi uchun umumiy belgi unlilik, lekin ichida har bir unli bir-biridan farq qiladi.

Sintagmatika
Ular so‘zi ism so‘zi bilan, u olmoshi -lar qo‘shimchasi bilan ketma-ket, zanjirsimon aloqada. Yoki ism so‘zi uchta tovushning ketma-ketligidan iborat. Bunday chiziqsimon, liniyaviy ketma-ketlik aloqasi sintagmatik aloqa deyiladi. Sintagmatik aloqa lisonda ham, nutqda ham mavjud. Masalan, kitob leksemasi beshta tovushning birikuvidan iborat nomemaga ega bo‘lib, u lisoniy birlik sanaladi. Shuningdek, yasama so‘z (suvchi, ertapishar), so‘z birikmasi (kitobni o‘qimoq)da ham birikuvchi a’zolar sintagmatik aloqada bo‘ladi.
Sintagmatik aloqani sintaktik aloqadan farqlash lozim. Sintagmatik aloqa barcha til birliklariga xos ketma-ket bog‘lanish bo‘lsa, sintaktik aloqa nutqdagi so‘z va gaplarning hokim-tobelik munosabati.

Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )

http://t.me/Onatili_Islom

#fonetika

Fonologiya.
Fonologiya (gr. phone – tovush, logos – ta’limot) termini tilshunoslikda XIX asr oxirida nutq tovushining fiziologik-akustik (fizik) tomonidan funksional (lingvistik) tomonini farqlash ehtiyoji bilan paydo bo‘ldi. Fonologiya til tovush qurilishining struktur va funksional qonuniyatini o‘rganuvchi soha, semiotik (ishoraviy) tizim sifatida nutqni akustik-artikulyatsion aspektda o‘rganadigan fonetikadan farqlanadi.
Fonetikaning birligi bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi bo‘lsa, fonologiyaning birligi – so‘zlovchilarning ana shu bevosita kuzatishda berilgan nutq tovushi asosida yotgan tovush tipi haqidagi ijtimoiy tasavvuri (fonema). Har bir fonema kishi ongida umumiy farqlovchi xususiyati asosida vujudga kelgan maxsus «akustik portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yashaydi. Bu farqlovchi belgi tovushning artikulyatsion va akustik belgisi asosida vujudga keladi hamda barqarorlashadi.
Boshqa lisoniy birlik kabi fonema ham paradigmatik va sintagmatik munosabatda yashaydi. Bu fonologik paradigmatika va fonologik sintagmatika deyiladi.

Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )

http://t.me/Onatili_Islom

#fonetika

Fonetika va uning birligi.
Fonetika deganda tilshunoslikning eng quyi sathi ham, shu sathni o‘rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika (gr.phonetikos – tovushga, ovozga xos) tilshunoslikning boshqa sohalaridan farqli o‘laroq, nafaqat o‘rganish manbayining funksional tomonini, balki nutq tovushini hosil qiluvchi talaffuz apparatini, shuningdek, ularning akustik xossasini va til egalari tomonidan qabul qilinish jihatlarini ham tekshiradi. Fonetikada tilshunoslikning boshqa fan sohalari, adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqasi yanada yaqqol namoyon bo‘ladi. Bu fanlardan farqli o‘laroq, fonetika tovushga so‘z, qo‘shimcha va gapga moddiy qiyofa beruvchi til tizimi unsuri sifatida qaraydi.
Fonetika nutqdagi tovush o‘zgarishlari va almashinishini, urg‘u va uning turini ham o‘rganadi.
Fonetikaning turlari:
-umumiy fonetika;
-xususiy fonetika;
-qiyosiy fonetika.

Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )

http://t.me/Onatili_Islom

#fonetika

Fonetika va fonologiyaning o‘rganish manbayi, predmeti, maqsad va vazifalari.

Lisoniy sath sirasida fonologiya (va uning nutqiy voqeligi fonetika) eng kichik tashkil etuvchi va boshqa sathlar birliklari uchun moddiy asos bo‘luvchi birlikni beradigan sath sifatida ajralib turadi.
Insonning nutq faoliyati sezgi a’zolari asosida his qilinuvchi nutq birliklari – tovush yoki tovushlar tizimi vositasida ro‘yobga chiqadi. Nutq tovushi o‘zida uch jihatni birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Ular quyidagilar:
a) talaffuz a’zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv sistemasi mahsuli (fiziologik jihat);
b) tabiatdagi har qanday tovush kabi akustik tabiatga ega (fizik, akustik jihat);
d) kishilarning axborot uzatish, kommunikatsiya vositasi (funksional, sotsial jihat).

Fonetika nutqiy variant (xususiylik)ni, fonologiya esa lisoniy invariant (umumiylik)ni tadqiq qiladi.

Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )

http://t.me/Onatili_Islom