#fonetika
davomi
Proteza – so‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, aksariyat sonor r tovushidan oldin o‘ unlisi orttiriladi: ro‘mol–o‘ramol, ro‘za–o‘raza, rayhon–o‘rayhon.
Epenteza – so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i, ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr – fikir, hukm – hukum, nafs–nafis.
Epiteza – so‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng (a) tovushining qo‘shilish hodisasi: disk – diska, bank – banka, blank–blanka .
Prokopa – bunda so‘z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi: yiroq – iroq, yigna – igna, yog‘och – og‘och .
Sinkopa – hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unli tor unli kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatda tushib qoladi: rektor – rektir, plan–pilon, traktor – traktir, avtor – avtir.
Apakopa – so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do‘st – do‘s, xursand – xursan, gazeta – gazit, smena – smen .
Sinerezis – hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq talaffuz etiladi: maorif – mo:rif, saodat – so:dat, qiroat – qiro:t.
Reduksiya – so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bilak, tilak, biroq kabi so'zlarda i unlisi kuchsiz talaffuz qilinadi.
Eliziya –unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasi. Bunda bir necha holat kuzatiladi:
a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi –boroladi, qora ot – qorot;
b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish–borarmish, yozgan ekan – yozgankan, mulla aka–mullaka, ne uchun–nechun kabi:
d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan ko‘rinishi hisoblanadi. Bunday holda so‘zlarning qisqargan shakli hosil bo‘ladi.
Geminatsiya – ikkita bir xil undoshning so‘z tarkibida qavatlanishi: yashamagur–yashshamagur, uchalasi–uchchalasi kabi.
Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )
http://t.me/Onatili_Islom
davomi
Proteza – so‘z boshida bitta unlining orttirilishi proteza hodisasi sanaladi. Odatda, aksariyat sonor r tovushidan oldin o‘ unlisi orttiriladi: ro‘mol–o‘ramol, ro‘za–o‘raza, rayhon–o‘rayhon.
Epenteza – so‘z boshida, o‘rtasida va oxirida ikki undosh qator kelganda, ular orasida i, ba’zan u va a unlisi orttiriladi: fikr – fikir, hukm – hukum, nafs–nafis.
Epiteza – so‘z oxirida bir o‘rinda kelgan ikki undoshdan so‘ng (a) tovushining qo‘shilish hodisasi: disk – diska, bank – banka, blank–blanka .
Prokopa – bunda so‘z boshida ba’zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi: yiroq – iroq, yigna – igna, yog‘och – og‘och .
Sinkopa – hodisasiga binoan so‘z o‘rtasidagi va oxiridagi keng unli tor unli kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatda tushib qoladi: rektor – rektir, plan–pilon, traktor – traktir, avtor – avtir.
Apakopa – so‘z o‘zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do‘st – do‘s, xursand – xursan, gazeta – gazit, smena – smen .
Sinerezis – hodisasiga ko‘ra so‘z o‘rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho‘ziq talaffuz etiladi: maorif – mo:rif, saodat – so:dat, qiroat – qiro:t.
Reduksiya – so‘zning birinchi bo‘g‘inida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bilak, tilak, biroq kabi so'zlarda i unlisi kuchsiz talaffuz qilinadi.
Eliziya –unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so‘zning qo‘shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasi. Bunda bir necha holat kuzatiladi:
a) birinchi so‘z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi – yozoladi, bora oladi –boroladi, qora ot – qorot;
b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so‘zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan – borarkan, borar emish–borarmish, yozgan ekan – yozgankan, mulla aka–mullaka, ne uchun–nechun kabi:
d) Abdusalom so‘zining Absalom, Abdujabbor so‘zining Abjabbor, olib kel so‘zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan ko‘rinishi hisoblanadi. Bunday holda so‘zlarning qisqargan shakli hosil bo‘ladi.
Geminatsiya – ikkita bir xil undoshning so‘z tarkibida qavatlanishi: yashamagur–yashshamagur, uchalasi–uchchalasi kabi.
Manba: HOZIRGI O‘ZBEK TILI (R. R. SAYFULLAYEVA, B. R. MENGLIYEV, L. R. RAUPOVA, M. M. QURBONOVA, M. Q. ABUZALOVA, D. N. YO‘LDOSHEVA )
http://t.me/Onatili_Islom