✿𝙱𝚒𝚝𝚒𝚔𝚕𝚊𝚛✿

​​#tavsiya

“Alpomish” xalq dostoni
Aytuvchi: Fozil Yo’ldosh o’g’li

Xalq og’zaki ijodining har bir manbasi shu xalqning ma’naviy boyligi hisoblanadi. Fitrat o’zining “Adabiyot qoidalari” da folklor atamasining o’rnida “el adabiyoti” nomini qo’llaydi. Dostonlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlarning barchasi shu elning ma’naviy dunyosi qandayligi, ularning intellekti qay darajada ekani bilan baholanadi. El adabiyoti deyilishining sababi ham elning dastlabki adabiyoti ekani bilan bog’liq. Ma'lumki, har qanday adabiy janr: lirik, epik va dramatik asarlar el adabiyotidan suv ichadi, undan oziqlanadi, undagi obraz va motivlarni olib kiradi yoki rivojlantiradi. “Alpomish” eposi ham xuddi shunday. Uni o’qib, undagi g’oyani yaxshiroq tushunsangiz, Abdulla Qodiriy o’zining debyut romani “O’tkan kunlar” da folklordan ozuqa olgani anglashiladi. Bu mavzuga keyinchalik to’xtalamiz hali.

“Alpomish” dostonida “alplik tizimi” borki, aynan shu tizim uning asosiy g’oyasini siz-u bizga yaxshiroq anglatadi. Bu haqida Shomirza Turdimov shunday deydi: “Odatda, alp xalqning quvvati mudrayotgan, omma inert (sust) holatga tushgan bir davrda uni kuchga endiruvchi o’ziga xos “uyg’otuvchi” sifatida paydo bo’ladi. Bu davrda sust avlod ichida passionar (bunyodkor) avlod tug’iladi. Alp passionar avlod vakiligina emas, darg’asi — yo’lboshchisi hisoblanadi. Hamisha passionar (faol) avlod inert (sust) ommaning “halovat”ini buzadi”.

Bundan ko’rinadiki, siyosiy, ijtimoiy yoinki ma’naviy jihatdan el tanazzulga yuz tutayotgan onda Alp tug’iladi. Alpning vazifalaridan biri ham elni farovonlikka olib chiqish. Doston avvalida Boybo’ri va Boysarini el oldida oyoqosti qilishadi, sababi ularning farzandsizligi. Aynan farzandsizlik motivi ularni harakatga keltiradi. Yurtning shohi va boyini el oldida obro’sizlantirish bu til uchida aytiladigan gap emas. Alpomish va oy Barchinning tug’ilishi yuqoridagi singari holatlarga chek qo’yilajagini anglatadi. Buni aka-uka Boybo’ri va Boysarining farzandlik bo’lgani hamda Alpomishning bobosi Alpinbiydan qolgan o’n to’rt botmonli yoyini dast ko’tarib, Asqar tog’ining katta cho’qillarini yulib o’tgani bilan izohlash mumkin.

Dostondagi “zakot” motivi esa bu etnosning harakatga kelishiga turtki bo’ladi. (Elimiz “Pul aka-ukaning ham orasini buzadi”, deb shunga aytgandir ehtimol.) Doston voqealari rivojida Alpomishni sust harakat qilishini ko’rishimiz mumkin. Unga yordamchi obrazlar: oy Barchin, Qorajon, Boychibor, Qultoylarni yordam berayotganini ko’ramiz. Buning asosiy sababi ham alpning bir o’zi sust etnosni harakatga keltirolmasligi, albatta, unga yordamchi va ko’makchi obrazlar yordamga kelishi bilan o’lchanadi. Dostonning birinchi qismida oy Barchin, Qorajon, Boychiborning, ikkinchi qismda esa Qultoy, Boychibor, Tovka oyim va Kayqubodlarnining faol yordami va harakati ko’rinadi.

Dostonda e’tibor tortadigan bir obraz bor. U — Yortiboy. Shu obraz orqali elning kayfiyati, davlat boshqaruvi unda aks etadi. Yarim-yorti deymiz. Yorti bu yarimning ham yarmi, ya’ni 0,25 demakdir. Barchinga Surxayil kampir sovchi bo’lgach, Boysari bu masalani xalq bilan kengashadi. Ommaning hech biridan sas-sado chiqmaydi, faqatgina Yortiboydan bo’lak. Uning so’zi esa qizingni qalmoqlarga beraver, qabilida bo’ladi. Bundan ko’rinadiki, xalq bir kuchga birlashmagan, unga buning ahaniyati yo’q. Davlat boshqaruvi esa Yortiboylar qo’lida. Bu obrazni Boysarining boshqa qarorlarida ham o’z o’rni ko’rinadi.

Keyingi o’qiydiganimiz “Go’ro’g’lining tug’ilishi” eposi bo’ladi. Undan so’ng tizginlangan ayrim fikrlarni ham qoralab qo’yaman.

(c) Mirahmedova

@Mirahmedovas_blog