Репост из: BUYUK TURKIYLAR TARIXI
SARTLAR QANDAY MILLAT?
Yoxud kanalimizda koʻp muhokamaga sabab boʻlgan mavzu boʻyicha haqiqatlar...
Sartlar atamasi tarixiy va madaniy jihatdan koʻp maʼnolarni anglatadi, shuning uchun uni tushunish uchun bir necha mezonlarni koʻrib chiqish lozim.
Sartlar – Markaziy Osiyoda turkiy va eronzabon xalqlar bilan bogʻliq boʻlgan xalqlarning bir guruhi boʻlib, ular asosan shahar madaniyati va savdo bilan shugʻullangan. Ayniqsa, ular Oʻrta Osiyodagi kosmopolit hududlarning aholisini ifodalagan.
Atamaning kelib chiqishi:
"Sart" soʻzining kelib chiqishi aniq emas, ammo uning qadimiy Eron yoki fors tilidan chiqqani taxmin qilinadi. U turkiy tillarda savdogar yoki shahar aholisiga nisbatan ishlatilgan.
Baʼzi manbalarda "Sart" atamasi savdoga ixtisoslashgan xalqlarni yoki shahar madaniyati vakillarini anglatgan.
Etnik jihatdan aralash:
Sartlar koʻp etnik guruhlarning aralashmasidan tashkil topgan boʻlib, ular orasida:
Sugʻdlar (qadimgi eronzabon xalq),
Baqtriyaliklar,
Turkiy qabilalar,
Forsiylar bor.
Shu bois, ularni bir yetakchi etnos bilan chegaralash qiyin. Ular madaniyat, til va iqtisodiy aloqalarda qoʻshni xalqlardan katta taʼsir olgan.
Shahar aholisi sifatidagi rollari:
Sartlar asosan shaharlarda yashagan, shu sababli ular koʻproq savdo, hunarmandchilik va madaniy hayot bilan shugʻullangan. Bu atama qishloq aholisiga emas, shahar va kosmopolit muhit vakillariga nisbatan ishlatilgan.
Sugʻdlar bilan bogʻliqligi
Sartlar sugʻdlarning avlodi boʻlishi mumkinmi?
Sugʻdlarning merosi: Sugʻdlar qadimdan Markaziy Osiyoning shahar madaniyatiga katta hissa qoʻshgan xalq edi. Sugʻd tili va madaniyati hozirgi tojiklar, oʻzbeklar va boshqa xalqlarning madaniy qiymatlariga asos boʻlgan.
Sartlarning shahar aholisi sifatidagi tabiati:
Sugʻdlarning shaharlardagi taʼsiriga koʻra, baʼzi tadqiqotchilar sartlarni sugʻdlar va boshqa mahalliy xalqlarning davomchisi deb hisoblaydi. Savdo va hunarmandchilik sartlarning asosiy kasbi boʻlgani bois, ular sugʻdlarning ijtimoiy va iqtisodiy madaniyatini meros qilib olgan.
Shu bois, sartlar turkiy va eronzabon xalqlarning aralashmasidan iborat boʻlgani uchun ularni sugʻdlarning toʻgʻridan-toʻgʻri avlodi deb atash qiyin, ammo ular sugʻdlar madaniyati va anʼanalarini oʻz ichiga olgan kosmopolit guruhlardan biri boʻlgan.
Sartlar tarixda
Temuriylar va Shayboniylar davrida:
Sartlar koʻproq Oʻrta Osiyoning shaharlarida yashagan, savdo va iqtisodiy aloqalarda faol boʻlgan. Ular Markaziy Osiyoning kosmopolit muhitida asosiy oʻrin tutgan.
Chor Rossiyasi davrida (XIX asr):
Rossiya imperialistlari Markaziy Osiyoni bosib olgandan soʻng, "sart" atamasini shahar va savdo aholisini ifodalash uchun ishlatgan. Ushbu davrda sartlar oʻzbek, tojik va boshqa xalqlar orasidagi ijtimoiy guruh sifatida koʻrilgan.
XX asrdagi oʻzgarishlar:
Sovet davrida "sart" atamasi istisno qilingan va uning oʻrniga etnik aniqlik kiritildi. Masalan:
Sartlarning turkiy tilda soʻzlashuvchi qismi oʻzbeklar sifatida belgilandi.
Eronzabon qismi esa tojiklar deb ataldi.
Hozirgi sartlar bormi?
Hozirda "sart" atamasi qoʻllanmaydi, chunki u zamonaviy etnik quymalarga ajralib ketgan:
Oʻzbeklar: Turkiy tilda soʻzlashuvchi sartlar hozirgi oʻzbek xalqining bir qismi boʻlib shakllangan.
Tojiklar: Sugʻdlarning merosi asosan tojiklarga oʻtib, ularning madaniyati va tilida davom etgan.
Qirgʻizlar: Qirgʻizlarning shahar aholisi ham tarixda sartlar qatoriga qoʻshilgan boʻlishi mumkin.
Sugʻdlar va sartlarning turkiy va fors-tojik xalqlari tarkibiga singib ketishining bir qancha sabablari bor. Bu jarayon tarixiy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy omillar bilan bogʻliq boʻlib, har biri ushbu xalqlarning oʻzgarishi va aralashuviga taʼsir qilgan.
1. Markaziy Osiyoning kosmopolit tabiati
Yoxud kanalimizda koʻp muhokamaga sabab boʻlgan mavzu boʻyicha haqiqatlar...
Sartlar atamasi tarixiy va madaniy jihatdan koʻp maʼnolarni anglatadi, shuning uchun uni tushunish uchun bir necha mezonlarni koʻrib chiqish lozim.
Sartlar – Markaziy Osiyoda turkiy va eronzabon xalqlar bilan bogʻliq boʻlgan xalqlarning bir guruhi boʻlib, ular asosan shahar madaniyati va savdo bilan shugʻullangan. Ayniqsa, ular Oʻrta Osiyodagi kosmopolit hududlarning aholisini ifodalagan.
Atamaning kelib chiqishi:
"Sart" soʻzining kelib chiqishi aniq emas, ammo uning qadimiy Eron yoki fors tilidan chiqqani taxmin qilinadi. U turkiy tillarda savdogar yoki shahar aholisiga nisbatan ishlatilgan.
Baʼzi manbalarda "Sart" atamasi savdoga ixtisoslashgan xalqlarni yoki shahar madaniyati vakillarini anglatgan.
Etnik jihatdan aralash:
Sartlar koʻp etnik guruhlarning aralashmasidan tashkil topgan boʻlib, ular orasida:
Sugʻdlar (qadimgi eronzabon xalq),
Baqtriyaliklar,
Turkiy qabilalar,
Forsiylar bor.
Shu bois, ularni bir yetakchi etnos bilan chegaralash qiyin. Ular madaniyat, til va iqtisodiy aloqalarda qoʻshni xalqlardan katta taʼsir olgan.
Shahar aholisi sifatidagi rollari:
Sartlar asosan shaharlarda yashagan, shu sababli ular koʻproq savdo, hunarmandchilik va madaniy hayot bilan shugʻullangan. Bu atama qishloq aholisiga emas, shahar va kosmopolit muhit vakillariga nisbatan ishlatilgan.
Sugʻdlar bilan bogʻliqligi
Sartlar sugʻdlarning avlodi boʻlishi mumkinmi?
Sugʻdlarning merosi: Sugʻdlar qadimdan Markaziy Osiyoning shahar madaniyatiga katta hissa qoʻshgan xalq edi. Sugʻd tili va madaniyati hozirgi tojiklar, oʻzbeklar va boshqa xalqlarning madaniy qiymatlariga asos boʻlgan.
Sartlarning shahar aholisi sifatidagi tabiati:
Sugʻdlarning shaharlardagi taʼsiriga koʻra, baʼzi tadqiqotchilar sartlarni sugʻdlar va boshqa mahalliy xalqlarning davomchisi deb hisoblaydi. Savdo va hunarmandchilik sartlarning asosiy kasbi boʻlgani bois, ular sugʻdlarning ijtimoiy va iqtisodiy madaniyatini meros qilib olgan.
Shu bois, sartlar turkiy va eronzabon xalqlarning aralashmasidan iborat boʻlgani uchun ularni sugʻdlarning toʻgʻridan-toʻgʻri avlodi deb atash qiyin, ammo ular sugʻdlar madaniyati va anʼanalarini oʻz ichiga olgan kosmopolit guruhlardan biri boʻlgan.
Sartlar tarixda
Temuriylar va Shayboniylar davrida:
Sartlar koʻproq Oʻrta Osiyoning shaharlarida yashagan, savdo va iqtisodiy aloqalarda faol boʻlgan. Ular Markaziy Osiyoning kosmopolit muhitida asosiy oʻrin tutgan.
Chor Rossiyasi davrida (XIX asr):
Rossiya imperialistlari Markaziy Osiyoni bosib olgandan soʻng, "sart" atamasini shahar va savdo aholisini ifodalash uchun ishlatgan. Ushbu davrda sartlar oʻzbek, tojik va boshqa xalqlar orasidagi ijtimoiy guruh sifatida koʻrilgan.
XX asrdagi oʻzgarishlar:
Sovet davrida "sart" atamasi istisno qilingan va uning oʻrniga etnik aniqlik kiritildi. Masalan:
Sartlarning turkiy tilda soʻzlashuvchi qismi oʻzbeklar sifatida belgilandi.
Eronzabon qismi esa tojiklar deb ataldi.
Hozirgi sartlar bormi?
Hozirda "sart" atamasi qoʻllanmaydi, chunki u zamonaviy etnik quymalarga ajralib ketgan:
Oʻzbeklar: Turkiy tilda soʻzlashuvchi sartlar hozirgi oʻzbek xalqining bir qismi boʻlib shakllangan.
Tojiklar: Sugʻdlarning merosi asosan tojiklarga oʻtib, ularning madaniyati va tilida davom etgan.
Qirgʻizlar: Qirgʻizlarning shahar aholisi ham tarixda sartlar qatoriga qoʻshilgan boʻlishi mumkin.
Sugʻdlar va sartlarning turkiy va fors-tojik xalqlari tarkibiga singib ketishining bir qancha sabablari bor. Bu jarayon tarixiy, madaniy, siyosiy va iqtisodiy omillar bilan bogʻliq boʻlib, har biri ushbu xalqlarning oʻzgarishi va aralashuviga taʼsir qilgan.
1. Markaziy Osiyoning kosmopolit tabiati