BUYUK TURKIYLAR TARIXI

Markaziy Osiyo qadimdan savdo yoʻllari tutashgan hudud boʻlib, turli etnoslar, madaniyatlar va dinlar oʻzaro taʼsirda boʻlgan. Ipak yoʻlidagi shaharlar, ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Xiva va Turfan kosmopolit markazlarga aylanib, turkiy, eronzabon va boshqa xalqlarni oʻzaro aralashtirgan.
Sugʻdlar va sartlar kabi xalqlar, savdogarlik va shahar madaniyatining ajralmas qismi boʻlgani uchun, ularning madaniyati va tili qoʻshni xalqlar bilan moslashgan.
Bu hududdagi etnik aralashuv sugʻdlar va sartlarning yirik etnoslar, xususan, turkiy va tojik xalqlar tarkibiga singib ketishiga sabab boʻlgan.
2. Siyosiy oʻzgarishlar va boshqaruv tartibi
Turkiy qavmlar bosqini:
VI asrdan boshlab Markaziy Osiyoga turkiy qabilalarning katta guruhlari kirib kela boshladi. Ular juda koʻp holatlarda siyosiy va harbiy ustunlikka erishgan. Bu jarayonda:
Turkiy qabilalar sugʻdlar va sartlar hududlariga joylashib, ularning hayotiga taʼsir oʻtkazgan.
Turkiy xalqlar siyosiy hokimiyatni qoʻlga olganidan soʻng, ularning tili va madaniyati shahar aholisiga taʼsir koʻrsatgan.
Arablar yurishi va islomlashuv:
VIII asrda arablar Markaziy Osiyoni bosib olganidan keyin, islom dini asosiy madaniy va diniy tizimga aylandi. Bu jarayonda:
Islom dini savdo va taʼlim sohalarida birlashtiruvchi omil boʻlgan.
Arab alifbosi va islomiy madaniyat mahalliy tillarga taʼsir qilib, sugʻd tilining yoʻqolishiga yordam bergan.
3. Til va madaniyatning moslashuvchanligi
Sugʻd tilining yoʻqolishi:
Sugʻd tili asosan VII–VIII asrlargacha hududning asosiy tillaridan biri boʻlib turgan. Keyinchalik:
Turkiy tillar shaharlarda keng tarqaldi, chunki ularni qoʻshni qabilalar va hukmdor elitalar yoydi.
Fors tili (keyinchalik tojik tili) madaniy va ilmiy sohalarda ustunlik qildi. Sugʻd tili esa bu jarayonda asta-sekin yoʻqolib, mahalliy xalqlarning aralash tillariga aylandi.
Sartlar tili va madaniyati:
Sartlar aralash tillarda soʻzlashgan (turkiy va fors tillari aralashmasi), shuning uchun ular turkiy yoki tojik xalqlari orasiga moslashishi oson boʻlgan. Ular tashqi taʼsirlarga tez moslashuvchan boʻlgan kosmopolit xalq sifatida tanilgan.
4. Shahar va qishloq oʻrtasidagi madaniy taʼsir
Shahar aholisi (sugʻdlar va sartlar) savdo va hunarmandchilik bilan shugʻullangan boʻlsa, qishloq aholisi asosan dehqonchilik bilan mashgʻul edi. Turkiy xalqlar, xususan, koʻchmanchi qabilalar shaharlarga kirib kelganida, ular:
Shahar aholisining hunarmandchilik va savdo sohasidagi tajribasidan foydalangan.
Ular bilan aralashib, shahar madaniyatini turkiy qavmlar bilan uygʻunlashtirgan.
5. Sovet davridagi etnik kategoriyalash
Sovet davrida "sart" atamasi etnik mansublik sifatida tan olinmadi. Bu jarayonda:
Turkiy sartlar oʻzbeklar,
Eronzabon sartlar tojiklar sifatida rasmiy tasniflandi.
Shu bilan sartlarning alohida ijtimoiy guruh sifatida mavjudligi tugadi.
6. Din va urf-odatlarning birlashtiruvchi roli
Islom dini sugʻdlar, sartlar, turkiy va eronzabon xalqlar oʻrtasida birlashtiruvchi kuch sifatida ishlagan. Bu jarayonda:
Urf-odatlar, diniy marosimlar, hamda madaniy qiymatlar umumiylik kasb etgan.
Haj va boshqa diniy marosimlardagi aralashuv orqali xalqlar oʻzaro taʼsir qilgan.
Xulosa
Sugʻdlar va sartlar tarixiy jarayonlarda turkiy va fors-tojik xalqlar bilan kuchli aralashuvga uchradi. Bu jarayonda til, madaniyat, siyosat va din asosiy rol oʻynadi. Ular Markaziy Osiyoning etnik va madaniy xilma-xilligini boyitgan muhim guruhlar boʻlib, ularning merosi hozirgi oʻzbeklar, tojiklar va boshqa xalqlarda saqlanib qolgan.

Криллда бу ерда 👇👇👇👇
https://telegra.ph/SARTLAR-%D2%9AANDAJ-MILLAT-01-21

ATTILANING OʻLIMI

11-qism.

Hunlar vahimasidan yaproqdek titragan podshohlar Attilaga ilojsizlikdan xushomad qilishib, unga qimmatli narsalar bilan sovgʻa-salom yoʻllaganlar.
Baʼzi nodshohlar Attilaga oʻz qizlarini yotliq-xotinlikka berishgacha borishgan. Attila milodning 453-yili bir podshohning Eddigu ismli qiziga uylangan.
Eldigu toʻy kechasi Attilaga oltin qadahda zahar solingan sharobni ichkazgan. Tong otishiga oz qolganda Attilaning ogʻiz va burnidan oʻqdek qon otilib chiqa boshlagan. Eldigu qoʻrqib es-hushini yoʻqotgan. Attila shu yoʻsinda qonga boʻyalib oʻlgan.
Hunlar avval tayyorlab qoʻyilgan oltin sandiqning ichiga Attilani yotqizib, undan keyin oltin sandiqni kumush sandiqqa, kumush sandiqni poʻlat sandiqqa joylab, sandiqlarning ogʻzini mahkam berkitganlar.
Ular bu ishni oʻrinlatgandan keyin Dunay daryosining suvini toʻsib, boshqa tarafga oqizib, daryoning oʻzanidan chuqur kavlab, Attilaning jasadi solingan uch qavat sandiqni shu yerga koʻmib, daryo suvini yana asli oqimiga oqizib yuborganlar. Demak, Attila Dunay daryosining ostiga dafn qilingan. U hozirgacha uch xil metalldan yasalgan uch qavat sandiq ichida yotgan boʻlsa kerak.
Attila buvasi Oʻgʻizxonga oʻxshash ulugʻ istilochi boʻlib, u dunyoga jahongir boʻlishni oʻz oldiga - maqsad qilib qoʻygan edi.

Криллда бу ерда 👇👇👇👇
https://telegra.ph/ATTILANING-%D0%8ELIMI-01-20

ATTILA VA RIM: BUYUK KATALON URUSHI

10-qism

Attila 450-yilgacha Sharqiy Rim imperiyasiga hujum qilib, Bolqondagi Rim shaharlaridan 70 tasini bosib oldi.
Attila gʻarbiy va sharqiy Rim imperiyalarinig birlashib hujum qilishlaridan saqlanib, avval Gʻarbiy Rim imperiyasini yiqitib, butkul Ovruponi boʻysundirishga bel bogʻladi.
Attila shu niyatini amalga oshirish uchun, milodning 451-yili 500 mingdan ortiq nihoyatda katta qoʻshinni boshlab, Reyn daryosidan oʻtib, Fransaga bostirib kirdi.
Attila shu yurishga ahd qilgan chogʻda judayam tantanali-yolqinli nutq soʻzlab, mundoq degan:
“Biz urushni yot mamlakatlarga olib ketyapmiz, millatimizning haybatli nomi ularni qoʻrqitib, titratadi... Ehtimol biz oʻlib ketishimiz mumkin, lekin yer-osmonni zilzilaga keltirgan ishimiz mangu yashaydi. Bizning avlodimiz unga vorislik qiladi”.
Attila milodning 541-yili Gʻarbiy Ovrupaga qilgan yurishida Fransadagi Matzi, Remsi singari shaharlarni ishgʻol etdi.
Attila Parijning janubidagi Orlean shahrini ishgʻol qilgach, Ispaniyaning sharqiy qismiga bostirib kirib bordi. Bu chogʻda Gʻarbiy Rim imperatori Valentin (423—455-yillar imperator boʻlgan) gʻarbiy gotlar, fransiylar bilan ittifoq tuzib, nihoyatda katta qoʻshin toʻpladi.
Tarixchilar aytgandek: “Eng oxirgi ulugʻ Rimlik” nomini olgan Aygiz (Atiyus) boshchiligidagi Gʻarbiy Rim qoʻshinlari (ittifoqchilar ham buning ichida) Attilaga qarshi yurish qildilar.
Attila Ispaniyaning sharqidan chekinib, Fransiyadagi Sena daryosining ikki irmogʻi oʻrtasidagi Katalon dalasida toʻxtadi. Aygiz boshchiligidagi 600 mingdan ortiq Gʻarbiy Rim qoʻshinlari Attilaning ortidan quvlab, Katalon dalasiga yetib keldilar.
Qadimgi davrda yuz bergan urushlar ichida eng dahshatli urushlar qatoridan oʻrin olgan bu “Katalon urushi” milodning 451-yili 24-aprelda boshlandi.
Qadimgi tarixchilarning yozishicha, urush shunday qattiq, dahshatli boʻlganki, Sena daryosining suvi qip-qizil boʻlib oqqan.
Katalon dalasiga odam, ot oʻliklari uyulib, ishdan chiqqan qalqonlar, singan nayzalar, qilichlar, oʻq-yoylar, boshqalar qalashib ketib, tirik jon qimirlashiga sira imkon qolmagan.
Oʻz mustaqilligini bahosiz, aziz, chindanam afzal koʻrgan ovrupoliklar hech nimaga qaramay jon tikib urushgan boʻlsalar-da, oʻzining magʻrurligi, jangovarligi, botirligi bilan dunyoni titratib, koʻp paytlarda oʻz dushmani ustidan gʻolib kelib, shon-shuhrat qozongan va Ovruponi vahimaga solgan hunlar ham haddan tashqari qahramonlik bilan urushganlar.
Katalon urushida bir necha yuz ming kishi yarador boʻlgan, 165 ming kishi oʻlgan. Gʻarbiy gotlarning podshosi Teodorik hunlar qoʻlida oʻlgan.
Bunga chidamagan gʻarbiy gotlar shahzodasi otasi Teodorikning qasosini olish uchun, kech payt hunlarga shiddatli ravishda hujum qilgan. Attila hun aravalarini qator tizib, mudofaa toʻsiqlarini barpo qilib, gʻarbiy gotlarning hujumini qaytargan.
Bunday qonli urushdan soʻng Attila hun qoʻshinlarini Katalon dalasidan chekintirib, Reyn daryosining sharqiy qirgʻogʻiga olib oʻtib ketgan.
Aygiz boshchiligidagi Gʻarbiy Rim qoʻshinlari nihoyatda ogʻir talafotga uchrab, holsizlanib qolganidan, Xunlarni quvlab borib zarba berishga ham madori yetmagan.
Attila Katalon urushi maydonidan qaytib, Shimoliy Italiyaga bosib kirib, katta shaharlarni vayron qilgan. U Gʻarbiy Rimning poytaxti Rim shahrini bosib olib, Gʻarbiy Rim imperiyasini yoʻqotishga kirishadi.
Dahshat ichida qolgan Gʻarbiy Rim imperatori Valyontin IV Papalets I ni Attila oldiga yuborib, sulh tuzishni iltimos qiladi va qandoq talablari boʻlsa, barchasiga roziligini bildiradi.
Hunlar bilan Gʻarbiy Rim orasida shu tariqa sulh tuziladi. Sulhga binoan Valentinning Hunuran otliq qizi Attilaga yotliq (kanizak) qilinadigan va har yili hunlarga toʻlanadigan oltinning miqdori maʼlum oʻlchovda burungidan koʻpaytirilib, 2100 lira oltinga yetkazilgan.
Shu sulhdan keyin Gʻarbiy Rim Hunlarga butunlay qaram boʻlib qolgan.

КРИЛЛДА бу ерда 👇👇👇👇
https://telegra.ph/ATTILA-VA-RIM-BUYUK-KATALON-URUSHI-01-19