2-qism Ana shu jihatga ma'rifatchilik davri faylasuflarining ikkinchi bir guruhi, axloqning paydo bo'lishida aql emas, hissiyot birlamchiligini ta'kidlaydiganlardir. Bu faylasuflar asosan shotland ma'rifatchilari edi. Bularning ichida eng tasirlisi
Devid Hyum va uning shogirdi
Adam Smitdir. Ular axloqning shakllanishida empatiyaning roliga ko'proq e'tibor qaratishgan. Empatiya o'zgalar ongi va hissiyotini o'qiy olish yoki uni bevosita his qila olish qobiliyatidir. Empatiya simpatiya kabi o'zgaga yaxshilik qilishi uchun yetarli bo'lmasligi mumkin, ammo u o'zgaga yomonlik qilishdan tiyilish uchun kerak. Insonlarning ijtimoiylashuvi, o'zaro hamkorligi ularning yashab qolishi uchun bevosita yo'l bo'lsa (
survival strategy), empatiya ana shu yo'ldan ketuvchilarning birligini ta'minlaydigan zehniy vosita. Kimningdir qo'lini kesishayotganini ko'rgan odamning qo'li jimirlab ketishi, empatiya nafaqat shunchaki hissiyot, balki uning yetarlicha fiziologik asosi ham borligini ko'rsatadi (
ko'zgu neyronlari (
Mirror neuron) haqida eshitgan bo'lsangiz kerak).
Men empatiyani individning o'z tug'ishganlariga nisbatan kuzatiladigan altruizmning bir qismi deb bilaman. Empatiya avlodni, tug'ishganlarni himoya qilish, genetik bardavomlikni ta'minlash uchun shakllangan evalutsion mexanizmlardan biridir. Ammo har qanday evalutsion mexanizmni (istang psixalogik mexanizmni) manipulatsiya qilib bo'lgani kabi empatiyani ham, tug'ishganlarga nisbatan shakllangan altruistik maylni ham manipulatsiya qilish mumkin. Deylik, aslida o'z bolangizni himoya qilishga xizmat qiladigan tuyg'u begonaning bolasiga nisbatan ham uzayishi mumkiin. Evalutsion nuqtai-nazardan begonaning bolasiga altruistik munosabat ortiqcha chiqim, shu ma'noda bu turdagi empatiya manipulatsiya qilingan, o'z maqsadidan chalg'igan empatiyadir.
Ana shu "
chalg'igan empatiya" axloqning boshida turgan lokomotivdir. Men bu jihatdan shotland faylasuflarining fikrini to'g'riroq deb bilaman. Ammo bu yetarli emas. Empatiya o'zi qanday qilib chalg'ib qoldi, nima sababdan? Insondan boshqa ijtimoiy jonzotlarda ham bu uchraydimi? Bunda aqlning roli bo'lishi mumkin emasmi? Ochig'i, bu savollarga o'zim uchun qoniqarli javob topganim yo'q. Ammo bir jihatini ta'kidlash lozim, aql muntazamlikni yaxshi ko'radi (
logical consistency), u ikkita bir hil holat uchun ikki farqli hukm chiqara olmaydi. Uchinchi kuzatuvchining nazarida sizning bolangiz va begonaning bolasi bir-biridan farq qilmasa, demak har ikki bolaga nisbatan ayni bir xil munosabat aqlan to'g'ridir. Bu hissiyotning emas, aqlning hukmi. Agar har bir xatti-harakat aql tarozisiga solinsa, tug'ishganlarga va begonalarga bo'lgan munosabat o'rtasida farq bo'lishi mumkin emas. Bilasizmi, bu yerda hukmni aql chiqaradi va empatiya chalg'iy boshlaydi, endi siz nafaqat o'z bolangizning ochligini, balki begonaning bolasi ochligini ham his qila boshlaysiz. Bu sizni begonaga ham yaxshilik qilishga undaydi. Undov aqldan emas, empatiyadan keladi, ammo undovning o'zi vujudga kelishi uchun aqlning yordami kerak. Empatiya primitiv shaklda insondan boshqa ijtimoiy jonzotlarda ham uchraydi, ammo faqat insondagina uning miqyosi ancha keng. Men buning kengayishi sabablaridan biri sifatida aqlni ko'raman.
To'g'ri, ehtimol bu farazim bugungi kundagi jamiyatlargagina mos kelar. Ehtimol minglarcha yillar avval unday bo'lmagandir? Shunchaki insonlarning o'zaro hamkorlik qilishini zaruratga aylantirgan ijtimoiy-iqtisodiy sharoit ham bunga majbur qilgan bo'lishi mumkin. Buni asoslash uchun turli miflar ham uydirilgan. Masalan, bir-biridan mutlaqo begona ikki qabila harbiy ittifoq tuzgach, o'sha ikki qabilaning ilk ajdodlari og'a-ini bo'lgani haqida biror mif uydiriladi. Ammo o'sha miflar ham empatiyani chalg'itishga xizmat qilgan, xolos. Ya'ni begonalar ham bizga yaqin, bizga qondosh, ular ham biz kabi odamlar, bizdek o'ylaydi, ishonadi, his qiladi, yashaydi va o'ladi. "Ular bizga o'xshash" - ana shu gapning o'zi aql hukmi sanaladi, hissiyot emas. Aql shunchaki hissiyotni uyg'otadi, hissiyot esa xatti-harakatga ta'sir qiladi.
