Ba'zida savol noto'g'ri qo'yilsa, javobi hech qachon topilmaydi. Bunday savol bilan bir umr o'zni va o'zganing boshini qotirib yuraverish mumkin
Deylik, fizkidan so'rayapsiz: 'Meni bir savol qiynaydi, uchar gilam qanday uchadi?' Fizik sizning savolingizga javob bermaydi. Umuman fizika javob bermaydi. U sizga "Uchar gilam yo'q-ku" deydi. Siz unga yana "Men sendan uchar gilam bor-yo'qligini so'ramadim, u qanday uchadi, deb so'rayapman" deysiz va fizikni o'z sohasini yaxshi bilmaslikda ayblaysiz yoki savolingiz "juda og'ir" ligi, fanning kuchi ungga javob topa olmasligini aytasiz. Javobi hech topilmagach, gilamning qanday uchushini bilishim shart emas, muhimi u uchishini bilaman va shunday qabul qilaman, qolgani bir gap bo'lar deysiz. Siz shunchaki uchar gilam o'zi bormi deb savol berishga jur'at qila olmayapsiz xolos.
O'rta asrlarda ignaning uchiga nechta farishta sig'ishini muhokama qilib, boshi qotib o'lib ketganlar bo'lgan. Gap shundaki, ba'zida savol shunchaki xato bo'ladi, javobi topilmaydi yoki topilmagani uchun insonning aqli naqadar ojizligi bahona qilinadi. Mendan ko'p so'rashadi, hayotning ma'nosi nima deb. Men bu savolni to'g'ri qo'yilgan deb hisoblamayman. "Hayotning ma'nosi nima?" degan savolning ma'nosi nima? Biz biror narsaning ma'nosi, maqsadi, mohiyati haqida o'ylashdan avval uning mavjudligiga amin bo'lishimiz kerak. Ana shunisi eng qiyini. Ba'zida mavjud deb o'ylaymiz, mavjud bo'lgani uchun emas, mavjud bo'lishini istaganimiz uchun. Shu qadar istaymizki, uni inkor qilish shakkoklikdek, isyondek ko'rinadi.
Hayotning ma'nosi, yashashdan maqsad kabi savollarga beriladigan eng ko'p tarqalgan ommabop javob diniy harakterda bo'ladi. Do'stlar, hech bir diniy javob aslida javob emas, balki muammoni bir qadam nariga surishdir.
Siz "A" ning javobini so'raysiz, "B" deb javob beradilar. Ammo "B" ning o'zi "A" dan battarroq muammo bo'lib chiqadi. "A" ning javobini bildik-ku deb yuraveramiz. "B" aslida kattaroq savolni paydo qilayotganiga ko'pincha e'tibor berilmaydi.
Agar Suqrotcha so'roqlashdan foydalanilsa (Socratic questioning method), istalgan diniy javobni oxiri tupikka tiqish mumkin. Ko'p hollarda oxirgi aytiladigan gap shunday bo'ladi: "Aqlimiz bunga ojiz. Uyog'ini O'zi bilguvchi, sen boshingni qotirma."
Men ko'p masalalarda odamlarga o'git berishni istamayman, ayniqsa, o'ta murakkab falsafiy muammolarga o'zim uchungina yechim bo'lgan narsani aytgim kelmaydi. Ammo o'zimning va boshqalarning mutloq to'g'ridek ko'ringgan fikrini savol ostiga olsam, uning poydevorini silkita olsam, maqsadimga yetgan bo'laman. Odamlarda o'z aqlini ishlatishga jasorat paydo bo'lsa, qolganini o'ziga qo'yib berish kerak, aksar hollarda yo'lini topib oladi. Ana shu e'tiqod Ma'rifatchilik e'tiqodidir. Kant ta'biri bilan aytganda, odamlarning aqliy go'daklikdan chiqib, o'z aqlini ishlata olishi oydinlashish, ya'ni ma'rifatlashuv deyiladi.
Odamlarga sodda "javob" lar berib, shu bilan tirikchilik qiladiganlar nima uchun falsafani yoqtirmasligi o'z-o'zidan tushunarli, menimcha.
Deylik, fizkidan so'rayapsiz: 'Meni bir savol qiynaydi, uchar gilam qanday uchadi?' Fizik sizning savolingizga javob bermaydi. Umuman fizika javob bermaydi. U sizga "Uchar gilam yo'q-ku" deydi. Siz unga yana "Men sendan uchar gilam bor-yo'qligini so'ramadim, u qanday uchadi, deb so'rayapman" deysiz va fizikni o'z sohasini yaxshi bilmaslikda ayblaysiz yoki savolingiz "juda og'ir" ligi, fanning kuchi ungga javob topa olmasligini aytasiz. Javobi hech topilmagach, gilamning qanday uchushini bilishim shart emas, muhimi u uchishini bilaman va shunday qabul qilaman, qolgani bir gap bo'lar deysiz. Siz shunchaki uchar gilam o'zi bormi deb savol berishga jur'at qila olmayapsiz xolos.
O'rta asrlarda ignaning uchiga nechta farishta sig'ishini muhokama qilib, boshi qotib o'lib ketganlar bo'lgan. Gap shundaki, ba'zida savol shunchaki xato bo'ladi, javobi topilmaydi yoki topilmagani uchun insonning aqli naqadar ojizligi bahona qilinadi. Mendan ko'p so'rashadi, hayotning ma'nosi nima deb. Men bu savolni to'g'ri qo'yilgan deb hisoblamayman. "Hayotning ma'nosi nima?" degan savolning ma'nosi nima? Biz biror narsaning ma'nosi, maqsadi, mohiyati haqida o'ylashdan avval uning mavjudligiga amin bo'lishimiz kerak. Ana shunisi eng qiyini. Ba'zida mavjud deb o'ylaymiz, mavjud bo'lgani uchun emas, mavjud bo'lishini istaganimiz uchun. Shu qadar istaymizki, uni inkor qilish shakkoklikdek, isyondek ko'rinadi.
Hayotning ma'nosi, yashashdan maqsad kabi savollarga beriladigan eng ko'p tarqalgan ommabop javob diniy harakterda bo'ladi. Do'stlar, hech bir diniy javob aslida javob emas, balki muammoni bir qadam nariga surishdir.
Siz "A" ning javobini so'raysiz, "B" deb javob beradilar. Ammo "B" ning o'zi "A" dan battarroq muammo bo'lib chiqadi. "A" ning javobini bildik-ku deb yuraveramiz. "B" aslida kattaroq savolni paydo qilayotganiga ko'pincha e'tibor berilmaydi.
Agar Suqrotcha so'roqlashdan foydalanilsa (Socratic questioning method), istalgan diniy javobni oxiri tupikka tiqish mumkin. Ko'p hollarda oxirgi aytiladigan gap shunday bo'ladi: "Aqlimiz bunga ojiz. Uyog'ini O'zi bilguvchi, sen boshingni qotirma."
Men ko'p masalalarda odamlarga o'git berishni istamayman, ayniqsa, o'ta murakkab falsafiy muammolarga o'zim uchungina yechim bo'lgan narsani aytgim kelmaydi. Ammo o'zimning va boshqalarning mutloq to'g'ridek ko'ringgan fikrini savol ostiga olsam, uning poydevorini silkita olsam, maqsadimga yetgan bo'laman. Odamlarda o'z aqlini ishlatishga jasorat paydo bo'lsa, qolganini o'ziga qo'yib berish kerak, aksar hollarda yo'lini topib oladi. Ana shu e'tiqod Ma'rifatchilik e'tiqodidir. Kant ta'biri bilan aytganda, odamlarning aqliy go'daklikdan chiqib, o'z aqlini ishlata olishi oydinlashish, ya'ni ma'rifatlashuv deyiladi.
Odamlarga sodda "javob" lar berib, shu bilan tirikchilik qiladiganlar nima uchun falsafani yoqtirmasligi o'z-o'zidan tushunarli, menimcha.