The Stranger

​​Ivan Turgenev – "Otalar va bolalar"


Roviylar aytishicha, hatto qadimgi misrliklar ham yoshlar aynib ketyapti deb hisoblashgan ekan. Farzand tug'iladi, bir parcha go'shtni quchog'ingga olasan, suyib erkalaysan, asrab-avaylaysan, ko'z oldingda emaklashni, yurishni, gapirishni o'rganadi. Maktabga chiqadi, o'qib-o'rganadi, do'stlar orttiradi, o'z hayotini qura boshlaydi. Vaqti kelib esa sening qarashlaringni, tutumlaringni tanqid ostiga oladi, chiqitga chiqaradi. Shu tariqa avlodlar to'qnashuvi abadiy davom etadi.

Kichik kundalik masalalardagi kelishmovchiliklar o'z yo'liga, gohida otalar va bolalar bir-biridan mutlaqo farq qiluvchi siyosiy, e'tiqodiy qarashlarga ega bo'lganida ziddiyat kuchayadi. Odatda kattalar yoshlardan noliydi deb o'ylaymiz, aslida esa kattalarni inkor qiluvchi isyonkor yoshlar ko'proq. Bazarov shunday tiplardan edi. U o'zigacha bo'lgan barcha qadriyatlarni inkor etadi. Odob-axloqni, hurmat-izzatni, oilani, dinni puch deb hisoblaydi.

Ba'zilar "Otalar va bolalar"ni nigilizm targ'iboti deb tushunarkan. Aslida asarda nigilizm halokati tasvirlangan. Bazarov insoniy hislarni har qancha inkor etmasin, o'zini sevib qolishdan tiyolmaydi. Ilm-fanga har qancha sig'inmasin, bid'atlardan najot kutuvchi onasining va uni xudoday ko'ruvchi otasining oldidagina halovat topadi. Dastlab uning muxlisi bo'lgan do'sti Arkadiy ham sevib qolgach oilaning, an'analarning ahamiyatini anglab yetadi.

Bugun dindorlashayotgan jamiyatda ulg'aygan yoshlar umrining katta qismini kommunistik tuzumda o'tkazgan katta avlodni ayblayotganini, feministik g'oyalar bilan tanishgan qizlar erga bo'ysunishni qullik, qaynota-qaynona xizmatini qilishni eskilik deb bilayotganini ko'rib Bazarov umumbashar va umumzamon obrazi ekaniga ishonch hosil qilishimiz mumkin.

Qadriyatlar tavakkaliga yoki kimningdir manfaatlari uchun emas, uzoq asrlik hayot tajribalari natijasida ehtiyoj o'laroq shakllanadi. Ular mutlaq eskirmaydi, geografik, siyosiy, madaniy omillarga ko'ra tadrijiy tarzda isloh qilinadi.

Otalar farzandi ma'lum yoshga yetgach uni mustaqil shaxs sifatida tan olishi, o'z o'rnida farzandlar ham kattalarning hayot tarzi, dunyoqarashiga hurmat ko'rsatishi lozim. Yangilik har doim ham yaxshilik, eskilik har doim ham yomonlik degani emas. Qadriyatlarni asrash ayniqsa bugun bizning jamiyatda nihoyatda muhim.

@salimov_blogi

​​Sinan Akyüz – "Incir kuşları"


O'tgan asrning so'ngi dekadasi boshida Yugoslaviya parchalangach mintaqa jang maydoniga aylanadi. Serblar, xorvatlar, bosniyaliklar bir-birini qirishni boshlaydi. Bosniya mustaqilligini e'lon qilgach serblar bunga qarshi chiqishadi. Oraga diniy nizolar ham qo'shiladi. Alaloqibat zamonaviy dunyodagi eng katta genotsidlardan biri boshlanadi.

Serblar va bosniyaliklar uzoq asrlar davomida qo'ni-qo'shni, qavm-qarindosh, quda-anda edilar. Ularning tili, tarixi, madaniyati bir edi. Yagona farq shuki, bosniyaliklar musulmon, serblar esa nasroniylikning pravoslav oqimiga e'tiqod qilishardi.

Serblar etnik tozalashni amalga oshirishadi. Yuz minglab bosniyaliklarni o'ldirishadi, xotin-qizlarni zo'rlashadi. Gitlernikidan qolishmaydigan konslagerlarni qurishadi. Bu voqealar ibtidoiy davrlarda, o'rta asrlarda yoki yigirmanchi asr o'rtalarida emas, zamonaviy dunyoda, yangi asr bosag'asida sodir bo'ladi. Buyuk davlatlar, xalqaro tashkilotlar bunga shunchaki ko'z yumishadi.

Sinan Akyüz mazkur asarida Bosniya urushining dahshatlarini bir qiz taqdiri misolida bor bo'yicha ko'rsatib beradi. U musiqani sevardi, konservatoriya talabasi edi. Roman go'zal sevgi hikoyasi bilan boshlanadi. Siyosatdan, diniy nizolardan uzoq bu yoshlar ko'p o'tmay boshlariga tushadigan musibatning ko'lamini hatto tasavvur ham qila olishmasdi.

Muallifning tili ravon, uslubi sodda, satrlar suvday oqadi. Shuning bilan birga, fojianing ko'lamini, insoniyatning shafqatsizligini ochiq-ayon ko'rsatib beradi. Shu darajadaki, gohida mutolaani to'xtatib, o'zimga kelib olishimga to'g'ri keldi. Bu asar to'qima yig'loqi kitoblardan emas. Chinakamiga sodir bo'lgan xunrezliklarning kichik bir manzarasi xolos. Biroq bu faqat tarix nuqtai nazaridan kichik, bir inson hayoti esa uning o'zi uchun, yaqinlari uchun sirayam kichik narsa emas.

Xulosa qiladigan bo'lsak, muallif bu asarida tinchlikni ta'minlashi kerak bo'lgan xalqaro tashkilotlar noxolis ekanligini, din odamlar orasiga nifoq solishga eng qulay vosita bo'lib kelganini, harbiylar ahmoq ekani va shu bois ham shafqatsiz bo'lishini, o'z navbatida ular ham manfaatparast kuchlar qo'lida o'yinchoq ekanligini va sevgi har qanday davrda, har qanday sharoitda insonga umid berishini, insonni inson qiyofasida saqlab qola olishini mahorat bilan tasvirlaydi.

@salimov_blogi

​​Ulug'bek Hamdam - "To'rtko'cha"

Dunyo ichra sanoqsiz dunyolar bor. Hamma o'z dunyosida yashaydi. Yoshi teng, uylari yonma-yon ikki qo'shnining dunyo, hayot, siyosat, yurt, zamona zayli haqidagi fikrlari bir-biridan farq qilishi mumkin. Biri ortga qarab, baxtli yashadik desa, boshqasi faqat qora kunlarnigina eslaydi. Kimdir og'ir hayot yo'lidan o'tgani uchun dunyoni qora ranglarda ko'radi, kimdir esa o'z hayoti yaxshi bo'lsa-da, jamiyatning umumiy ahvolini, adolatsizlik, nohaqliklarni, moddiy va ma'naviy tanazzulni teran his qiladi. O'zi uchun emas, el-yurt uchun o'rtanadi.

Mazkur asarda Ulug'bek Hamdam shu qiyofada namoyon bo'ladi. Garchi qahramonlar nomi o'zga bo'lsa-da, avtobiografik ruh sezilib turadi. Buni "Muvozanat", "Isyon va itoat" asarlarida ham ko'rish mumkin. "To'rtko'cha"da qayta qurish davridan boshlab toki birinchi prezident o'limigacha bo'lgan davrdagi yurtning portreti chizilgan.

Yurtning qashshoqligi, odamlarimizning mardikorga aylanib butun dunyoga yoyilib ketishi, qon-qonimizga singib ketgan korrupsiya, aslida huquqimizni himoya qilishi va xavfsizligimizni ta'minlashi kerak bo'lgan kuch ishlatar tizimlarning huquqimizni poymol qilishi va xavfsizligimizga daxl qilishi, shifokorlar bemorni davolashni emas, ko'proq pulini shilishni o'ylashi, din quruq shaklbozlikka, hatto xavfli radikalizmga aylanishi, odamlardan insof, vijdon ko'tarilishi, qo'yingki siyosatdagi ulkan xatolardan tortib, dastavval yoshlar, shu tariqa butun millat axloqiy tanazzulga uchrashigacha bo'lgan yana ko'plab mavzularda kuyunib gapiradi muallif.

Aynan kuyunchaklik va hissiyotchanlik muallifning boshqa romanlarida ham sezilib turadi. Har bir voqeadan so'ng adibning shaxsiy pozitsiyasi va mulohazalari kelishi Ulug'bek Hamdam asarlariga xos umumiy jihat hisoblanadi. "To'rtko'cha"da bu jihat haddi a'losiga chiqibdi. Ochig'i, bu romandan ko'ra ulkan maqola yoki essega o'xshab ketadi. Muallifning ichidagi alam, dard, yurt kelajagidan xavotir, bugunidan norozilik shu qadar toshib chiqadiki, bu toshqin syujet mukammalligiga raxna soladi. Har bir voqea muallifning uzundan-uzun mulohazalari uchun shunchaki bahona ekani sezillib turadi. Yuqorida aytganimday, roman emas, esse o'qiyotganday bo'lasiz, ora-sira oldingizdan chiqadigan voqealar rivoji sun'iyday tuyuladi.

Shunga qaramay bu kitobni hammaga majburan o'qitgan bo'lardim agar qo'limdan kelsa. Chunki unda ko'tarilgan muammolar chuqurlashsa chuqurlashdiki, birortasi o'nglanmadi. Shoyad muhtaram kitobxon o'tmish ko'zgusida bugunning asl holini ko'ra olsa. Bir qarashda hammasi yaxshiday, aslida esa cho'kyapmiz. Eng boshida aytganimday, kimdir hayotning yorqin tomonida yashayotgan bo'lishi mumkin. Ular mazkur muammolarni ko'rishmaydi, ilg'ashmaydi, jabr chekishmaydi. Biroq kishi dardni tanida his qilmay turib anglagani ma'qul. Keyin kech bo'ladi. O'rmonga o't ketsa ho'l-u quruq barobar yonadi.

@salimov_blogi

​​Aslida, ismlarning hech qanday ahamiyati yoʻq, shunday emasmi? Muhimi, aslida kim ekaningni bilishing.

Pol Oster – "Nyu-York trilogiyasi"

Asar boshida yengilgina ketadi. Nyu-York, kichik kvartira, xilvatnishin hayot. Bir muddat odatiy detektiv qissaday taassurot qoldiradi. Ko'p o'tmay hammasi chalkashib ketadi. Obrazlar bir-biri bilan, hatto yozuvchi bilan qorishib ketadi.

Uchchala romanda ham bir qarashda syujet keskin rivojlanayotganday ko'rinsa-da, aslida voqealar va qahramonlar bir joyda depsinib turadi. Butun evrilish qahramonlarning botinida, shaxslarning shaxssizlanishida namoyon bo'ladi.

Hodisalar zamirida mantiq ko'rmaysiz, mantiqiy yakun ham yo'q. Voqealar mantiqsiz boshlanib, mantiqsiz davom etib, mantiqsiz yakunlanadi. Shunga qaramay o'qiyverasiz, asarning nimasidir sizga yoqadi. Hislar, holatlar sizga juda-juda tanish tuyuladi. Hech narsa haqida ham shunchalar chiroyli va dilga yaqin gapira olgani uchun Pol Osterga tahsin aytasiz.

"Nyu-York trilogiyasi" detektiv janrining posmodern talqini sifatida e'tirof etiladi. Muallif detektiv janri elementlaridan foydalanib ong osti oqimi hamda absurdizmni birlashtiradi, haqiqat va shaxs tushunchalarini so'roq ostiga oladi, ta'bir joiz bo'lsa ularni yo'qqa chiqaradi. Qahramonlarning bir-biri bilan birlashib ketishi va oxirida izsiz yo'qolishining boisi ham shu. Ular shaxsiyatlarini yo'qotishadi, boshqalarning shaxsiyatida erib ketishadi. Natijada shaxsiyat degan narsa o'zi bormi, degan savol tug'iladi.

Trilogiyadagi romanlar intellektual jumboq shaklida bo'lgani uchun bu keng talqinlarga yo'l ochadi. Undan chuqur va murakkab falsafiy xulosalarni chiqarish mumkin, ammo bari shunchaki yozuvchining eksperimenti bo'lib, hech qanday ma'no anglatmasligi ham mumkin.

Rassomchilikda bo'yoq chaplangan qog'ozdan olam-olam ma'no topib, buni san'atni tushunish, ular ko'ra olgan narsalarni ko'ra olmaganlarni esa omilikda, san'atni tushunmaslikda ayblash odati bor. Bu hol adabiyotda ham uchrab turadi. Shunday asarlar borki, siz ko'rgan va tushungan ma'nodan tashqari nimalardir borligini his qilasiz, qomusiy bilim sohibi tag ma'noni ham ko'ra oladi. Biroq yana shunday asarlar borki, ular qog'ozga tavakkaliga chaplangan bo'yoqdan ma'no izlashga o'xshaydi. Osterni qaysi toifaga kiritish hammaning o'z ixtiyorida. Shaxsan menga adabiyotni boshqotirmaga aylantirishlari sira yoqmagan.

O'z botiniga g'arq bo'lgan har qanday odam uchun yozuvchilik majburiyatdir, deydi muallif qahrmonining tilidan. Asarga eng munosib ta'rif mana shu. Bu o'z botinida adashib qolgan shaxsning yoziqlaridir. Unda siz ham albatta adashasiz. O'z botiningizda ham adashgan damlaringiz bo'ladi va shu tufayli asar sizga yoqadi.

@salimov_blogi