Илмий тадкикот методологияси.

Ilmiy tadqiqotlarda balans tahlil usuli — bu ma'lumotlarni tuzilmalar va ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash va tahlil qilish orqali iqtisodiy, ijtimoiy yoki boshqa tizimlarning holatini o‘rganish usuli. Balans tahlili, odatda, resurslar, mahsulotlar, daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi muvofiqlikni tekshirishda qo‘llaniladi.

Balans tahlil usulining mohiyati
Balans tahlili quyidagilarga asoslanadi:

Muvozanatlik prinsipi: Kirim va chiqim, talab va taklif yoki boshqa muvozanatli ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash.
Misol: Korxonaning daromadlari va xarajatlari muvozanati.

Sistemaviy yondashuv: Ob’ektning turli qismlarini birgalikda o‘rganish orqali uning umumiy holatini baholash.
Misol: Sanoatning rivojlanish jarayonida resurslardan foydalanish samaradorligini tahlil qilish.

Haqiqiylikni ta’minlash: Balansning barcha qismlari bir-biriga mos kelishi va tahliliy natijalar amaliy muammolarni hal qilishga yordam berishi lozim.

Ilmiy tadqiqotlarda balans tahlili usulining qo‘llanishi
1. Iqtisodiy tadqiqotlar
Moliya va buxgalteriya balansi: Korxonaning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash.
Bozor talab va taklif balansi: Mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol o‘rtasidagi moslikni o‘rganish.
Resurslar balansi: Xomashyo, mehnat va kapital kabi resurslarning foydalanish samaradorligini tahlil qilish.
2. Ijtimoiy tadqiqotlar
Aholi daromadlari va sarf-xarajatlari muvozanatini o‘rganish.
Ijtimoiy xizmatlar ta’minoti va ulardan foydalanish o‘rtasidagi moslikni aniqlash.
3. Tabiiy resurslarni boshqarish
Tabiiy resurslar qazib olish va ularni qayta tiklash o‘rtasidagi balansni tahlil qilish.
Energiya iste’moli va uni ishlab chiqarish salohiyatining muvofiqligini o‘rganish.
4. Tizimli tahlillar
Milliy yoki mintaqaviy iqtisodiyotning muvozanatini aniqlash.
Xalqaro savdodagi eksport va import balansi tahlili.
Balans tahlilining afzalliklari
Aniqlik: Har bir ko‘rsatkichning boshqa bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Muvozanatni ta’minlash: Tizimning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Qaror qabul qilishda asos: Tahlil natijalari asosida amaliy qarorlar qabul qilishni yengillashtiradi.
Kompleks yondashuv: Turli ko‘rsatkichlarni birgalikda o‘rganib, tizimning umumiy holatini baholaydi.
Misol: Ilmiy tadqiqotda balans tahlil usulining qo‘llanilishi
Mavzu: O‘zbekiston agrar sektorida resurslar balansi va samaradorligi.

Kirish: Mavzuning dolzarbligini asoslash.
Ma’lumotlar yig‘ish: Resurslarning (suv, yer, ishchi kuchi) mavjudligi va ulardan foydalanish ko‘rsatkichlarini to‘plash.
Balansni tuzish: Resurslar (kirim) va mahsulot (chiqim) o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash.
Natijalarni tahlil qilish: Resurslardan foydalanishdagi nomutanosiblikni aniqlash va uni bartaraf etish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Balans tahlili ilmiy tadqiqotlarda tizimlarni chuqur o‘rganish va samarali qarorlar ishlab chiqish uchun keng qo‘llaniladi. Bu usul muvozanatni ta’minlash va resurslardan oqilona foydalanishga yordam beradi.

Ilmiy tadqiqotlarda SMART tahlilini qo‘llash tadqiqot maqsadlarini aniq belgilash, resurslarni samarali taqsimlash va natijalarga erishishni osonlashtiradi. SMART tahlili yordamida ilmiy loyihalarning muvaffaqiyatini oshirish uchun quyidagi tamoyillarga amal qilinadi:

SMART tamoyillarining ilmiy tadqiqotlarga tatbiqi:
Specific (Aniq):
Tadqiqotning asosiy maqsadi aniq belgilanishi kerak. Bu uchun quyidagi savollarga javob beriladi:

Tadqiqot nimani o‘rganadi?
Tadqiqot mavzusi kimga yoki nimaga qaratilgan?
Qaysi jarayon yoki soha tahlil qilinadi?
Misol: "O‘zbekistonning qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksportining samaradorligini oshirish usullarini o‘rganish."

Measurable (O‘lchanadigan):
Tadqiqotning natijalarini o‘lchash uchun miqdoriy yoki sifat ko‘rsatkichlari aniqlanishi lozim. Bu, natijalarni baholash imkonini beradi.
Misol: "Eksport darajasini 10% ga oshirish omillarini aniqlash" yoki "Ishlab chiqarish samaradorligini oshiruvchi 5 ta asosiy omilni belgilash."

Achievable (Erishiladigan):
Tadqiqot doirasidagi maqsad va vazifalar realistik bo‘lishi kerak. Bu uchun quyidagilar e’tiborga olinadi:

Resurslar (vaqt, moliya, ma’lumotlar mavjudligi).
Texnik imkoniyatlar va malaka darajasi.
Misol: Agar ma’lumotlarni yig‘ish qiyin bo‘lsa, tadqiqotni kichikroq geografik hududda o‘tkazish.

Relevant (Dolzarb):
Tadqiqot maqsadi dolzarb va muhim bo‘lishi lozim, ya’ni tanlangan mavzu amaliyot yoki nazariya nuqtai nazaridan joriy ehtiyojlarga javob berishi kerak.
Misol: Iqlim o‘zgarishining qishloq xo‘jaligiga ta’sirini o‘rganish — bu global va mintaqaviy miqyosda dolzarb mavzu.

Time-bound (Vaqt chegaralangan):
Tadqiqot natijalariga yetishish uchun aniq muddat belgilash zarur. Bu tadqiqot bosqichlarini rejalashtirish va nazorat qilishga yordam beradi.
Misol: "Tadqiqotni 12 oy ichida yakunlash" yoki "Ilk oylik hisobotni 3 oyda tayyorlash."

Ilmiy tadqiqotlarda SMART tahlilining afzalliklari:
Rejalashtirishni aniqlashtiradi: Tadqiqot bosqichlarini strukturaviy tashkil etishga yordam beradi.
Nazoratni osonlashtiradi: Maqsadlar va natijalarni vaqtida baholashga imkon beradi.
Resurslarni tejaydi: Kerakli vaqt va mablag‘ni optimal taqsimlashni ta’minlaydi.
Ishonchlilikni oshiradi: Ilmiy tadqiqotning natijalari amaliyot uchun qimmatli bo‘lishini kafolatlaydi.
Misol: SMART tahlil asosida ilmiy tadqiqot maqsadini belgilash
Aniq: "Iqtisodiyotda kichik biznesning o‘rni va uning o‘sish omillarini o‘rganish."
O‘lchanadigan: "O‘sishga ta’sir qiluvchi 3 ta asosiy omilni aniqlash va tahlil qilish."
Erishiladigan: "Resurslar va vaqt chegarasi inobatga olingan holda kichik biznes sub’yektlarining 5 yillik ma’lumotlarini tahlil qilish."
Dolzarb: "Kichik biznes mamlakat iqtisodiyoti uchun strategik ahamiyatga ega va uni rivojlantirish muhim."
Vaqt chegaralangan: "Tadqiqotni 2025 yil yakuniga qadar amalga oshirish."
SMART tahlilidan foydalanish ilmiy tadqiqotlarni maqsadga yo‘naltiradi, ularni aniq, samarali va natijador qiladi.

Iqtisodiy-matematik va statistik usullar — iqtisodiy jarayonlar va hodisalarni miqdoriy tahlil qilish, modellashtirish va prognozlashda qo‘llaniladigan ilmiy yondashuvlar majmuasidir. Bu usullar aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda iqtisodiy qarorlar qabul qilishda yordam beradi.

Iqtisodiy-matematik usullar
Bu usullar iqtisodiy jarayon va muammolarni matematik modellar yordamida ifodalashga asoslanadi.

Asosiy usullari:
Optimallashtirish usullari

Resurslardan samarali foydalanish masalalarini yechish.
Masalan: chiziqli dasturlash, dinamik dasturlash.
Ekonometrik modellashtirish

Iqtisodiy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni matematik ifodalash.
Masalan: talab va taklifni modellashtirish.
O‘yinxonalar nazariyasi

Raqobat sharoitida strategik qarorlar qabul qilishni modellashtirish.
Sistemali tahlil

Kompleks tizimlarning tuzilishini va ularning ishlash mexanizmini o‘rganish.
Statistik usullar
Statistik usullar iqtisodiy ma’lumotlarni yig‘ish, qayta ishlash, tahlil qilish va xulosalar chiqarishga qaratilgan.

Asosiy usullari:
Deskriptiv statistika

Ma’lumotlarning asosiy tavsiflarini (o‘rtacha qiymat, median, dispersiya) hisoblash.
Regression va korrelyatsiya tahlili

O‘zgaruvchilar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlash.
Vaqt qatori tahlili

Ma’lumotlarni vaqt o‘tishi bilan o‘zgartirishni o‘rganish va prognozlash.
Gipotezalarni tekshirish

Turli omillar ta’sirini tasdiqlash yoki rad etish uchun statistik sinovlar o‘tkazish.
Klasterni tahlil qilish

Ob’yektlarni o‘xshashliklari asosida guruhlarga ajratish.
Amaliy qo‘llanilishi:
Iqtisodiy rejalar tuzish: Bozor talabini prognozlash, ishlab chiqarish hajmini aniqlash.
Moliyaviy tahlil: Investitsion loyihalarni baholash, tavakkalchiliklarni o‘lchash.
Marketing tadqiqotlari: Foydalanuvchilar xatti-harakatlarini o‘rganish.
Davlat boshqaruvi: Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni tahlil qilish.
Bu usullar iqtisodiyotning barcha sohalarida samaradorlik va ishonchli qarorlar qabul qilish uchun keng qo‘llaniladi.

Tizimli tahlil usuli — bu biror muammo, hodisa yoki jarayonni uning tarkibiy qismlari va ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tahlil qilish orqali o‘rganadigan ilmiy usuldir. Ushbu yondashuvda ob’yekt yagona tizim sifatida ko‘rib chiqiladi va tizimni tashkil qiluvchi elementlar hamda ularning funktsiyalari alohida tahlil qilinadi.

Xususiyatlari:

Ob’yektni tarkibiy qismlarga bo‘lib o‘rganadi.
Har bir qismning vazifasi va tizimdagi o‘rni tahlil qilinadi.
Qismlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik va ta’sir aniqlanadi.
Tizimning umumiy ishlash tamoyillari va natijalariga e’tibor qaratiladi.
Qo‘llanilishi:

Iqtisodiyotda: tashkilotlar yoki bozor tizimlarini o‘rganishda.
Muhandislikda: texnik tizimlarni loyihalash va tahlil qilishda.
Ijtimoiy fanlarda: ijtimoiy tizimlar va ularning rivojlanishini o‘rganishda.
Tizimli tahlil muammolarni kompleks yondashuv orqali hal qilishga yordam beradi va qaror qabul qilishda asos sifatida xizmat qiladi.

Monografik tahlil usuli — bu tadqiqotda muayyan ob’yektni (shaxs, hodisa, jarayon yoki muammo) batafsil va har tomonlama o‘rganish uchun qo‘llaniladigan usuldir. Ushbu usulda bitta mavzu yoki ob’yekt chuqur tahlil qilinadi va uni boshqa shunga o‘xshash ob’yektlar bilan solishtirish emas, balki uning o‘ziga xos xususiyatlari aniqlanadi.

Xususiyatlari:

Bir ob’yektning chuqur va keng qamrovli o‘rganilishi;
Tarixiy, ijtimoiy, iqtisodiy yoki boshqa sohalarda qo‘llanishi;
Ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilishda turli usullarni (masalan, hujjatlar tahlili, kuzatish, intervyu) birlashtirish.
Qo‘llanilishi: Fan, ilmiy tadqiqotlar va amaliyotda, masalan, bitta korxonaning iqtisodiy faoliyatini tahlil qilishda yoki ma’lum bir ijtimoiy muammoni o‘rganishda keng qo‘llaniladi.

Monografik tahlil usuli ko‘pincha aniq dalillar va batafsil ma’lumotlarni taqdim etishda samarali bo‘ladi.

6. Savol. "Ilm" va "Bilim" tushunchalarining umumiyligi va farqlari.

5. Savol. "Ilmiy izlanuvchanlik layoqati" va "Ilmiy unumdorligi" tushunchalariga tafsilot.
_________________________ Ilmiy izlanuvchanlik layoqati deganda -> izlanuvchining ilmiy tadqiqot ishini muvaffaqiyatli olib borish ko'nikmasi, izlanayotgan ilmiy muammoning original yechimini topa bilish mahorati va ilmiy natijalarini innovatsion ishlanmalar darajasiga ko'tarib, ularni amalda qo'llay olishi nazarda tutiladi. Magistrning tadqiqotchilik layoqati qancha rivojlangan bo'lsa, uning ilmiy unumdorligi (ilmiy yangiliklari va amaliy natijalarini yaratib, ularni ishlab chiqarishga joriy etilgan holda innovatsiyalar darajasiga aylantirish qobiliyati) shuncha yuqori bo'ladi. Ilmiy izlanuvchanlik layoqatlilikka erishish uchun magistrlar intellektual iste'dod va tug'ma qobiliyatlari bilan birga yana orttirilgan ilmiy-tadqiqot qobiliyatlarga ham ega bo'lishlari lozim.

4. Savol. Ilmiy bilimning o'ziga xos xususiyatlari.
1). Dunyoni predmetli – obyektli tadqiq qilish.
2). Ommaviy amaliy faoliyat doirasidan tashqaridagi obyektlarni o'rganish.
3). O'ziga xos usullar va vositalar bilan ish ko'rish.
4). Ilmiy natijalarning o'ziga xosligi.
5). Ilmiy faoliyat subyektining o'ziga xosligi.

3. Savol. Ilmiy izlanish bosqichlari.
1) G'oya. G'oya — bu tadqiqot maqsadini uning yo'nalishi va mohiyatini ifodalaydigan ilmiy bilish bosqichidir.
2) Muammo. (Arabcha so'z bo'lib, "masala" "vazifa" ma'nolarini ifodalaydi) — ilmiy bilishning hali bilib olinmagan va hal qilinmagan, lekin yechilishi lozim bo'lgan bilish shakli, bosqichidir.
3) Gipoteza — tekshirilayotgan predmet yoki hodisa to'g'risida ilgari surilgan, ilmiy jihatdan asoslangan, ilmiy fakt va ma'lumotlarga zid bo'lgan, lekin haqiqatligi hali isbotlanmagan ilmiy bilish shaklidir.
4) Nazariya. Ilmiy bilishning eng yuqori shakli bo'lib, haqiqatligi amaliy yoki nazariy jihatdan isbotlangan, borliqning biror sohasiga oid ma'lum g'oyalar, qarashlar, qonunlar va qoidalarning muayyan tizimi tushuniladi. U bir fan sohasida ma'lum bilishlarning umumlashtirilishi asosida paydo bo'ladi.
5) Ilmiy bashorat. — bu tadqiqotchi yoki olimning tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyoti qonunlariga asoslanib, biror fan sohasida tabiat va jamiyatda kelgusida yuz beradigan hodisa, voqea yoki jarayonni oldindan aytilishidir.

2. Savol. "Ilmiy ijod" tushunchasi va mohiyati.
_____
Ilmiy ijod — bu ilmiy bilimlarning rivojlanishi, yangi ilmiy bilimlarni yaratish, ilmiy bilimlarni yangi ilmiy qonun va qonuniyatlar, yangi ilmiy prinsiplar va nazariyalar bilan boyituvchi insonning yaratuvchanlik faoliyatidir.
Mohiyati: Tadqiqotchining aqli va ijodiy faoliyati bilan muttasil nazorat qilinuvchi va yo'naltiriluvchi bilishning umumfalsafiy, umummilliy va maxsus ishlab chiqilgan metodlari negizida yangi ilmiy bilim olish usullari hamda bu ilmiy bilimning tuzilishi prinsiplari haqidagi hozirgi zamon falsafiy ta'limotidir.

1. Savol. "Ilmiy tadqiqot metodologiyasi" fanining maqsad va vazifalari.
_______
Maqsadi: "Ilmiy tadqiqot metodologiyasi" fani magistratura talabalarining 2 ta: ilmiy izlanuvchanlik layoqatini shakllantirish va ilmiy unumdorligini oshirishga qaratilgan.

Vazifalari:
1). Ilmiy tadqiqotning zamonaviy usullarini o'rgatish.
2). Talabaning tadqiqotchilik ko'nikmalarini rivojlantirish.
3). Talabalarga ilmiy matn yozishni o'rgatish.
4). Talabalarga IMRAD xalqaro talablari asosida ilmiy maqola yozish ko'nikmasini shakllantirish.
5). Ilmiy manbalar bilan ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish.
6). Bitiruv malakaviy ishini yozish ko'nikmalarini shakllantirish.

Ишни Канал номини илк сессия фани номига у́згартиришдан бошлаймиз😁

Канал бутун диккат-эьтиборини сессияга каратади😁

Хуллас манда кейинги хафта сессиялар хафталиги бошланяпти

Хаммани ахволи яхшими

Сиёсатга кизикасизлар деб у́йладим 😀