Bolalar kattalarni manipulyatsiya qiladimi?
Ko‘pincha farzandingiz siz xohlamagan biror ishni qilsa, bu xatti-harakatni manipulyatsiya deb baholaysiz. Biroq tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bolalar kattalarni boshqarishda boshqa insonlardan ko‘proq muvaffaqiyatga erishmaydi, hatto, ehtimol, kamroq muvaffaqiyatga erishadi. Chunki boshqa odamlarning xatti-harakatini oldindan bilish va boshqarish bolalar uchun o‘ta murakkab vazifa. Kattalar tomonidan “manipulyatsiya” deb atalgan xatti-harakatlar aksar hollarda ota-onani g‘azablantiradigan oddiy odatlar, xolos.
Qolaversa, ota-onalar o‘zlari bilmagan holda bunday xatti-harakatlarni rag‘batlantiradi. Masalan, bola qichqiradi, ota-ona esa uning e’tiborini chalg‘itish yoki uni tinchlantirish uchun talabini bajaradi. Shu tariqa bola e’tiborni qichqirish orqali jalb qilishni o‘rganadi. Ko‘p hollarda ota-onalar buni “manipulyatsiya” deb talqin qiladi, aslida esa ular o‘zlari bolada bu kabi noxush odatni mustahkamlagan bo‘ladi.
Shu bilan birga, ota-onalar bolalarning e’tiborni o‘ziga qaratishga urinishlarini to‘g‘ri sezadilar. Biroq bolalar buni ongli ravishda amalga oshirmaydi. Masalan, ular: “Onamning jahli chiqsa, menga ko‘proq e'tibor beradi”, deb emas, balki: “Agar shunday qilsam, menga e’tibor berishadi. Bu menga yoqadi”, deb o‘ylashi mumkin.
Agar besh yoshli tarbiyasi og'ir bola onasining e’tiborini qanday jalb qilishi haqida so‘ralsa, u: “Men yomon xulq-atvor ko'rsataman”, — deb javob bermaydi. Uning harakatlari ko‘proq oldingi tajribalar asosida amalga oshadi. Masalan, bola qichqirganida e’tibor tortganini bilgan bo‘lsa, yana qichqirishda davom etadi.
Tadqiqotlarda ota-onalardan bolalarining ba’zi xatti-harakatlariga boshqacha munosabat bildirish so‘ralgan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, bola o‘zgarishga juda tez moslashadi. Ota-onalar qichqiriqqa e’tibor bermay, normal muloqotni rag‘batlantirishni boshlaganlarida bola e’tibor talab qilishning “normal” usullarini tez o‘zlashtiradi. Shunday qilib, aslida kim kimni “manipulyatsiya qilayotgani” savol ostida qoladi.
Yana bir qiziqarli tajriba o‘tkazilgan. Bola bir xonada o‘ynar, o‘qituvchilar esa birma-bir xonaga kirib, unga qo‘shilar edi. Birinchi guruhdagi o‘qituvchilardan bolalarning yaxshi xulq-atvorini doim (100%) maqtash so‘ralgan, ikkinchi guruhdan faqat vaqti-vaqti bilan (50%) maqtash talab qilingan, uchinchi guruhga esa bolani umuman maqtamaslik (0%) topshirilgan.
O‘yin tugagach, bola sinfga qaytarilgan. Keyinchalik tajriba o‘tkazgan o‘qituvchilar yana sinfga kirganida qiziqarli natijalar kuzatilgan:
1. Bolalar doim maqtov olgan o‘qituvchi bilan yaxshi xulq-atvor ko‘rsatgan.
2. Faqat ba’zan maqtov olgan o‘qituvchi bilan yaxshi xulq-atvordan biroz og‘ish kuzatilgan, ammo baribir maqbul darajada bo‘lgan.
3. Umuman maqtov olmagan o‘qituvchi bilan esa bolalar xonadan chiqib ketishga uringan.
Bu nimani anglatadi? Kattalarning munosabati bolalarning xulq-atvorini shakllantiradi. Bolalar bizni manipulyatsiya qilmaydi: ular biz o‘zimiz ularni o‘rgatgan xulq-atvorni namoyish etadi.
Alan Kazdinning “Tarbiyasi og‘ir bola. U va o‘zingiz bilan qanday kurashish kerak?” kitobidan #iqtibos
#Tarbiya #tarjima
@GiyosiddinYusuf
Ko‘pincha farzandingiz siz xohlamagan biror ishni qilsa, bu xatti-harakatni manipulyatsiya deb baholaysiz. Biroq tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, bolalar kattalarni boshqarishda boshqa insonlardan ko‘proq muvaffaqiyatga erishmaydi, hatto, ehtimol, kamroq muvaffaqiyatga erishadi. Chunki boshqa odamlarning xatti-harakatini oldindan bilish va boshqarish bolalar uchun o‘ta murakkab vazifa. Kattalar tomonidan “manipulyatsiya” deb atalgan xatti-harakatlar aksar hollarda ota-onani g‘azablantiradigan oddiy odatlar, xolos.
Qolaversa, ota-onalar o‘zlari bilmagan holda bunday xatti-harakatlarni rag‘batlantiradi. Masalan, bola qichqiradi, ota-ona esa uning e’tiborini chalg‘itish yoki uni tinchlantirish uchun talabini bajaradi. Shu tariqa bola e’tiborni qichqirish orqali jalb qilishni o‘rganadi. Ko‘p hollarda ota-onalar buni “manipulyatsiya” deb talqin qiladi, aslida esa ular o‘zlari bolada bu kabi noxush odatni mustahkamlagan bo‘ladi.
Shu bilan birga, ota-onalar bolalarning e’tiborni o‘ziga qaratishga urinishlarini to‘g‘ri sezadilar. Biroq bolalar buni ongli ravishda amalga oshirmaydi. Masalan, ular: “Onamning jahli chiqsa, menga ko‘proq e'tibor beradi”, deb emas, balki: “Agar shunday qilsam, menga e’tibor berishadi. Bu menga yoqadi”, deb o‘ylashi mumkin.
Agar besh yoshli tarbiyasi og'ir bola onasining e’tiborini qanday jalb qilishi haqida so‘ralsa, u: “Men yomon xulq-atvor ko'rsataman”, — deb javob bermaydi. Uning harakatlari ko‘proq oldingi tajribalar asosida amalga oshadi. Masalan, bola qichqirganida e’tibor tortganini bilgan bo‘lsa, yana qichqirishda davom etadi.
Tadqiqotlarda ota-onalardan bolalarining ba’zi xatti-harakatlariga boshqacha munosabat bildirish so‘ralgan. Natijalar shuni ko‘rsatadiki, bola o‘zgarishga juda tez moslashadi. Ota-onalar qichqiriqqa e’tibor bermay, normal muloqotni rag‘batlantirishni boshlaganlarida bola e’tibor talab qilishning “normal” usullarini tez o‘zlashtiradi. Shunday qilib, aslida kim kimni “manipulyatsiya qilayotgani” savol ostida qoladi.
Yana bir qiziqarli tajriba o‘tkazilgan. Bola bir xonada o‘ynar, o‘qituvchilar esa birma-bir xonaga kirib, unga qo‘shilar edi. Birinchi guruhdagi o‘qituvchilardan bolalarning yaxshi xulq-atvorini doim (100%) maqtash so‘ralgan, ikkinchi guruhdan faqat vaqti-vaqti bilan (50%) maqtash talab qilingan, uchinchi guruhga esa bolani umuman maqtamaslik (0%) topshirilgan.
O‘yin tugagach, bola sinfga qaytarilgan. Keyinchalik tajriba o‘tkazgan o‘qituvchilar yana sinfga kirganida qiziqarli natijalar kuzatilgan:
1. Bolalar doim maqtov olgan o‘qituvchi bilan yaxshi xulq-atvor ko‘rsatgan.
2. Faqat ba’zan maqtov olgan o‘qituvchi bilan yaxshi xulq-atvordan biroz og‘ish kuzatilgan, ammo baribir maqbul darajada bo‘lgan.
3. Umuman maqtov olmagan o‘qituvchi bilan esa bolalar xonadan chiqib ketishga uringan.
Bu nimani anglatadi? Kattalarning munosabati bolalarning xulq-atvorini shakllantiradi. Bolalar bizni manipulyatsiya qilmaydi: ular biz o‘zimiz ularni o‘rgatgan xulq-atvorni namoyish etadi.
Alan Kazdinning “Tarbiyasi og‘ir bola. U va o‘zingiz bilan qanday kurashish kerak?” kitobidan #iqtibos
#Tarbiya #tarjima
@GiyosiddinYusuf