XURSHID DAVRON KUTUBXONASI

Ҳижрондан туғилса — қонли бўлармиш,
Армондан туғилса — дардли қорачиқ.
Ҳамиша кўз каби жонли бўлармиш,
Ҳамиша кўз каби оламга очиқ…

Ҳақиқат ўшандан мўралар эмиш,
Имон ҳам ўшанга боғли эмиш бот.
Диёнат ўшандан яралар эмиш,
Ўшандан ёғармиш элга эътиқод…

Одамлар бировни буюк деганда,
Балки шу жиҳатни назарга илган.
«Хусрав кўксидаги куйик» деганда —
Саъдий сувайдони шараф деб билган*.

Ҳой, инсон, йўлингда ёр бўлсин омад,
Ёр бўлсин азалдан адамгача то.
Эндиги ҳамма гап шундадир фақат:
Қалбингдан жой олмиш қайси сувайдо?

Куйгансан шам каби ё машъалмисол,
Куйикдир кўксингга «дард» деб уйганинг.
Лекин сен ўртаниб-куйганда алҳол,
Юртим, ватаним, деб борми куйганинг?

Ёнгансан, ёндирган қанча муаммо,
Муаммо ечгансан ёниб эрта-кеч.
Яшамоқ азмида ёнаркан аммо,
Элим деб, тилим деб, ёнганмисан ҳеч?

Ёнингдан бепарво ўто билмадим.
Бенасиб эмасман дардингдан, башар.
Менинг ҳам юрагим жазиллар, балким
Менинг ҳам қалбимда сувайдо яшар…

Бағримга доғ қўймиш қайси бир алам?
Бу қайси аламнинг муҳри, касрати?
Ўғлини тупроққа қўйганди оғам,
Балки бу ўшанинг доғи-ҳасрати.

Дўст ҳам йиғлар эмиш ҳабиб олдида,
Юзимда кўз ёшим изи шашқатор.
Юртидан айрилган ғариб олдида
Менинг ҳам бош эгиб йиғлаганим бор…

Сувайдо жонларда яшайди мутлақ,
Биз билан келгандир, биз билан кетар.
Сувайдода мардлик акс этади — ҳақ,
Лекин номардлик ҳам унда акс этар.

Оқшомлар юраман хаёлга тўлиб,
Бошимда юлдузим бўлур ҳувайдо.
Мен унга ҳар сафар боқсам термилиб,
Шаффоф сийнасида — қора сувайдо…

* * *

Жамол Камол бизни Машриқу Мағрибнинг икки юксак устуни: Мавлоно Жалолиддин Румий ва Вильям Шекспир дунёси билан таништирди. Устознинг бошқа таржималарини санаб ўтирмайман. Аммо, ишончим комилки, биргина Мавлоно ва Шекспир асарларининг таржимасига сингган беназир меҳнатининг ўзи Жамол Камол таржима мактаби ҳақида сўз юритишга асос бўлади.

Жамол аканинг сўнгги йиллардаги жамиятимизда кечган ва кечаётган жараёнларга бағишланган публицистикаси ҳақида гапирмасликнинг иложи йўқ. Ҳушёр кузатув, теран таҳлил, мамлакат ҳаётига фаол дохиллик бор бу асарларда. Яна энг муҳими, бу асарларда адабиётнинг жамият ва инсон ҳаётидаги ўрни ҳақида айтилган рост ва аччиқ ҳикмат бор: “Дунёдаги барча фанлар бир тараф, адабиёт бир тараф. Барча фанлар танингга хизмат қилади, адабиёт жонингга, руҳингга. Хўш, руҳ нима? Руҳ – сенинг инсонлигинг…”

* * *

Жамол Камол устоз Эркин Воҳидовга бағишланган мақоласида ёзади: “Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида адабиётга кириб келган, бугун ёши етмишдан ошиб, саксонга яқинлашаётган ижодкорларни Эркин Воҳидов авлоди дейиш мумкин. Бу авлод адабиётимизни бир неча масофа олға сурди, шеъриятимиз байроғини янада баланд кўтарди. Мен ана шу авлодга мансублигим билан фахрланаман”.

Мен ҳам ўша шонли авлодга шогирд эканимдан фахрланаман, уларга изма-из, ўзбек шеъриятининг юксак довонида дадил бораётган устоз Жамол Камол қорасини, кўксида ловуллаб турган ўтни назардан қочирмай, йўли узоқ бўлишини Яратгандан сўраб, йўл босаман.

2018

Жамол Камол ҳаёти ва ижоди "ХДК" саҳифаларида: https://kh-davron.uz/?s=jamol+kamol

Хуршид Даврон
КЎКСИ КУЙИК ШОИР

Қаттол шўро тузумининг жазо болтаси Абдурауф Фитрат, Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпон, Усмон Носир каби буюк боболаримиз жонига қасд қилган мудҳиш йиллар ҳақида ўйлаганимда бир синоатдан ҳайратга тушаман. Бу сиру синоат айнан ўша қатағон палласида шаҳид боболаримиз қўлидан тушган машъалани замонлар ўтиб кўтаришга чоғланган шоирларнинг дунёга келиши билан боғлиқ: Эркин Воҳидов, Жамол Камол, Маъруф Жалил, Чўлпон Эргаш…

Яратган Эгамиз қатл этилган шавкатли инсонлар сафини тўлдирганими бу?!

* * *

Жамол Камол мансуб авлоднинг адабиётимиздаги ўрнини англаш учун 40-50 йиллар китобларини варақлаб кўриш лозим. Ярим асрча аввал бу китоблар, хусусан, 50-йиллардан бошлаб “ўзбек шеърияти сиймолари”га айланган шоирларнинг сайланмалари билан танишганимда юзага келган адабий аҳволнинг нечоғли аянчли ва ночор бўлганини кўриб ларзага тушганман. “Сиёсий лирика” ақидасига тўлиқ бош эгган ўша давр шеъриятининг ёлғону сохта ғоялар ботқоқига ғарқ бўлганидан ачинганман. Ўша йилларда фақат сиёсат тарозисига мос келган колхоз, трактор, завод, фабрика, қурилиш, пахта сўзлари тўлиб-тошган шеъру достонлар олқишланар, кўкларга кўтариб мақталар, юксак мукофотлар билан тақдирланар эди. 20-30 йилларда адабиётга кириб келган, аммо устозлари қатл этилганига гувоҳ авлоднинг энг умидли вакиллари руҳиятини мавжуд сиёсат кўлкаси тўла чулғаб олган эди. Фақат иккинчи жаҳон уруши йилларида қисман жонланган шеъриятимиздаги мажҳуллик, умумий руҳ:

Пахта деса, кўз олдига келади ўзбек,
Ўзбек деса, кенг пахтазор бўлар намоён

тарзида 60-йилларгача давом этди. Айни ўша йиллари адабиётга кириб келган тенгдошлари қаторида Жамол Камол ҳам ўзбек шеъриятининг янги уйғониш мавсумига асос солди. Тоза нафас авлод ҳатто Ойбек, Миртемир каби устозлар ижодида янги бир палланинг бошланишига сабабчи бўлди.

Бу ҳақда айтишимдан мақсад Жамол Камол авлоди қандай шароитда адабиётга кириб келганини эслатишдан иборат.

* * *

Мен устоз шоир шеърлари билан ҳали ўрта мактабда ўқиб юрганимдан танишман. Уларни таништирган Шуҳрат акамнинг шоир синфдоши Аҳмаджон ака эди. Кейинчалик Аҳмаджон Жума Хишравий тахаллуси билан ижод қилган бу инсон ўша пайтдаёқ ўзини Жамол ака шеъриятининг ашаддий мухлиси эканини намоён этган, бизнинг уйимизда тўпланадиган жўралари даврасида ўзига хос қироату ихлос билан Жамол Камол саккизликлари ва ғазалларини ўқиб берарди. Даврадан ташқарида, деразадан ичкарига мўралаган ўн икки яшар болакай — мен ҳам бундай мушоиралардан завқланардим.

Жамол Камол бир мақоласида “Болаликдан Бобур рубоийларини ёд олганман, кейин Навоий ғазалларини…” деб ёзади. Айни шу сабабдан бўлса керак,шоир ўзининг илк шеърларидаёқ “сиёсий лирика”дан йироқлигини, азалий, бобомерос туркча ва ўзбек шеърий ақидаларни эътироф этган, фақат ўзига хос оҳангу ранг топа олган миллий шуурли ижодкор эканини намойиш эта билди.

Шоир шеърияти, энг аввало, руҳий қашшоқликка қарши бўлган шеъриятдир. Узоқ йиллар адабиётда ҳукмрон бўлган руҳониятсизликка ғайри, бир неча ўн йилликлар давом этган шеъру насрнинг инсонийликдан йироқ ва ҳиссиз шиорбозликка маҳкум этилганини рад этган, ҳавосиз муҳитда ҳавони соғинган, юракларни ҳаво билан тўйинтирмоқ истаган шеъриятдир. Шоирнинг ҳар бир шеъри ҳаракатсиз жамиятга руҳ бермоқни истаган тафаккурдан, юксак мақомли илҳомдан туғилган.

* * *

Табиий, ҳар бир китобхону ижодкор қаторида менинг ҳам қайта- қайта ўқийдиган шеърлариму китобларим бор. Уларнинг ичида Жамол аканинг “Қадаҳ” номли китоби, “Сувайдо” шеъри бор. Биринчи ўқиганимдан кўнглимнинг тўридан жой олган бу шеърни ХХ аср ўзбек шеъриятининг энг сара асарларидан бири сифатида баҳолайман. Бу шеър кўкси куйик шоирнинг ўзига хос ҳаётий ва ижодий чақириғи эди:

Буюк Навоийнинг бош луғатида
Не-не тушунчалар пинҳону пайдо,
Ўша олам-жаҳон сўзлар қатида
Аломат бир сўз ҳам келур – “сувайдо”

Юрак ўртасида нуқта эмиш у,
Қора нуқта эмиш, куйик бир нуқта.
Хаттотлар хатидек пухта эмиш у,
Кимларда жизғанак, кимларда сўхта.

Мараздан туғилса — хунук эмиш у,
Ғараздан туғилса— умрнинг шўри.
Ҳавасдан туғилса — туйнук эмиш у,
Ҳасаддан туғилса — қора бир мўри…