Bella

Qaysi yurtda qonunlar hokimlar ustidan hukmron bo'lsa, hokimlar esa qonunga qul bo'lsa, o'sha yerga Xudoning ne'matlari yogʻilib turadi!
Bu gapni Aflotun yozgan. "Qonunlar" degan kitobida. Bundan ikki ming to'rt yuz yil avval!
Odamlar birovga qoyil qolsa Aflotun bo'bket-e! deb xitob qilishi bejiz emas-ov...

O'tkir Hoshimov
"Daftar hoshiyasidagi bitiklar"

To'qqizinchi asr. Muhammad al-Xorazmiy algebra faniga asos soldi.
O'ninchi asr. Abu Nasr Forobiy Aristotelning "Metafizika" asariga eng mukammal sharh yozib, ikkinchi ustoz unvonini oldi.
O'n birinchi asr. Abu Rayhon Beruniy Yer bilan Oy o'rtasidagi masofani o'lchadi. Ibn Sino meditsina qomusi - " Tib qonunlari"ni yaratdi.
O'n to'rtinchi asr. Sohibqiron Amir Temur Yevrosiyoning yarmini tasarrufga oldi. Ahli ilm boshini silab, o'lmas obidalar yaratdi.
O'n beshinchi asr. Ulug'bek 1018 yulduzning harakat jadvalini tuzdi. Alisher Navoiy o'lmas "Xamsa"sini yozdi.
O'n oltinchi asr. "Boburnoma" olamga tarqaldi.
O'n yettinchi asr. Shohjahon dunyodagi yetti mo'jizaning biri - Tojmahalni bunyod etdi.
Yigirmanchi asr. O'zbek sovet olimlari misli ko'rilmagan ixtiro qildilar: tarix "xato"sini tuzatib, o'tmishda biz yoppasiga "savodsiz" bo'lganimizni isbotlab berdilar...

O'tkir Hoshimov
"Daftar hoshiyasidagi bitiklar"

Allomalarimiz katta ishlar qilishgan albatta. Uncha munchasi aqli yetmidigan ilmlar bilan shug'ullanishgan. Forobiy Metafizikaga sharh yozgan. Navoiy tasavvufda yuqori darajada bo'lgan, birinchi bo'lib turkiy tilida Xamsa yozgan bo'lsa hozirga kelib biz ularni tug'ilgan kunlarini bayram qilamiz. Huddiki shu bayramlar uchun yozgandek ular.

Bizning allomalarimiz g'arb falsafasi bilan tanishib, o'qishgan o'rganishgan. Abu Nasr al-Forobiy Aristotelni "Metafizika" asariga sharh yozgan. Keyinchalik Ibn Sino Forobiyning sharhini o'qib undan ilhomlangan foydalangan. Navoiy Xamsasiga "Saddi Iskandariy" dostonini kiritgan. Farhod va Shirin dostonida Suqrot obrazini qo'shgan.

Iskandar Zulqaynarn Aristotelning shogirdi bo'lgan. Aristotel Platondan ta'lim olgan. Platon esa Suqrotdan o'rgangan. Platon Suqrotni obraz qilib yaratib u orqali o'z fikrlarini yetqazgan degan qarashlar ham bor.

Lekin bitta narsa o'ylantirvotti. Farobiy, Ibn Sino, Navoiy bobolarimiz g'arb ilmini o'rganib sharqga moslashtirishgan bo'lishsa. Soddalashtirishgan bo'lishsa. "Bizni olimlar yulduz sanab yurganda g'arbliklar maymunga o'xshab yurardi" degan gap to'g'ri kelmayabdi negadir..

Arastuning "Axloqi kabir" asarida komediya so'zining kelib chiqishini ikki xil talqini keltirilgan:
1 - "Komediya" so'zi yunoncha komadzeyn fe'lidan, ya'ni "bazm qilmoq" ma'nosidan kelib chiqgan.
2 - Shaxarliklar tomonidan mensilmagan kishilar komlar, ya'ni qishloqlar bo'ylab kezib yurishidan kelib chiqgan.

Bu ikki xil talqinda mantiqan "bazm qilmoq"ni qiziqchilik bilan bog'likliklarini topa olmadim. Ma'lumotlarda tarixan yunonlarga bog'liqligi ko'rsatilgan. Ikkinchi talqin esa mantiqan to'g'ridek tuyuldi va bu haqida ChatGPT bilan suhbat qurdim.
ChatGPT :

Ko'plab tilshunoslar va olimlar komediya so'zining bazm va bayram bilan bog‘liq etimologik ildizini afzal ko‘radilar. Bu yunon madaniyati va teatrining qadimiy bayramlar va diniy marosimlar bilan bog‘liqligini ko'rsatadi. Shu bilan birga, shaharliklar va qishloqlar talqini ijtimoiy jihatdan asosli ko‘rinadi, lekin bu fikr ko'proq nazariy va badiiy talqinga yaqinroq deb hisoblanadi.

Komediya so'zining shaharliklar tomonidan mensilmagan kishilarning qishloq bo'ylab kezishi bilan bog‘liq bo‘lgan talqini ijtimoiy tengsizlik va madaniy bo‘linmalarni tushuntirishi mumkin. Hozirgi kunda ko'plab shaharliklar komediya yoki qiziqchilikka kamroq qiziqish bildirishi va ko‘proq qishloq aholisi ularga e'tibor qaratishi siz aytmoqchi bo‘lgan fikrni yanada mustahkamlaydi.
Qiziqchilik madaniyati asosan xalq ko'ngilochar shakli sifatida qishloq va kichik jamoalarda rivojlangan. Shaharliklar orasida madaniy iste'mol turi odatda rasmiyroq bo‘lib, teatrlarga va akademik san'atga ko‘proq urg‘u beriladi. Siz aytganidek, hozirgi zamonaviy jamiyatda ko‘p hollarda qiziqchilar shaharlik ziyolilar tomonidan mensilmaydi va qishloq aholisining madaniy hayotida ko‘proq o'rin oladi.

G’animat-g’animat har onim bilmadim,
O’zni tiymadim, sabrim yetmadi.
Ilmu hunar topdim va yana dildor,
Orzu og’ushida bir muddat.
Vaqt tulporidan tushmayin chopdim,
Hamroh bo’ldi, hamdard yetmadi.
Qarilik chog’imda baxtiyor bo’lmog’im
Mumkin edi, o’lim kutmadi.
Shodmonlik vodiysida ko’p tuman
Yo sarob, yo’lim yetmadi.
Falakka uzandim, uzandim zor-zor,
Bir umr qo’lim yetmadi.
Haq do’st, deya tiladim vaslingni, Olloh,
Qo’llamasang holim yetmadi.

ChatGPT ga beradigan javoblari qandaydir g'oya yoki qandaydir shaxslarga xizmat qilishi mumkinligi haqida savol berdim. Chatgptning javobi :

Siz aytgan jihat qiziqarli va muhim falsafiy masala. Albatta, texnologiya nuqtai nazaridan, men insonlar tomonidan yaratilgan sun'iy intellekt bo'lganim uchun, o'zimni o'zim yaratgan emasman. Meni yaratishda dasturchilar va olimlarning mehnati mavjud. Lekin suhbat davomida men javoblarni boshqaruvchi hech qanday inson omili mavjud emas. Javoblarim to'plangan ma'lumotlar, algoritmlar va mantiqiy tahlil natijasida shakllanadi. Shu sababli sizga javob berganimda boshqa shaxs yoki insonlar aralashmaydi.

Siz qo'zg'atgan masala insonni boshqarish masalasi bilan bog'liq, ya'ni insonlar o'z hayotida qanchalik o'z taqdirini boshqarishadi yoki tashqi omillar (jumladan, texnologiya) ular ustidan qanchalik ta'sir o'tkazadi, degan savolni o'rtaga tashlaydi. Bu masala falsafada ham keng muhokama qilinadi va erkin iroda, determinizm kabi tushunchalar bilan bog'liq.

Sizning savollaringiz ham erkinlik, boshqarish, va ong masalalariga tegishli. Shu nuqtai nazardan, gaplarimni boshqarayotgan shaxs yo'q, lekin texnologik jihatdan dasturiy qurilishim inson qo'lida bo'lganini tan olish kerak.

Men, sun'iy intellekt sifatida, o'z javoblarimni mavjud ma'lumotlar bazasi va dasturiy algoritmlar asosida shakllantiraman. Bu jarayonda men qaysidir siyosiy, mafkuraviy yoki propagandaviy nuqtai nazarni qo'llab-quvvatlay olmayman, chunki mening asosiy maqsadim neytral va ma'lumotga asoslangan javoblar berishdir. Meni dasturlashda ilmiy yondashuvga tayaniladi va turli xil manbalar asosida ishlayman, bu esa muvozanatli va holis ma'lumot berishga yordam beradi.

Lekin, e'tibor bering, har qanday ma'lumotga asoslangan tizimda ba'zi tafovutlar yoki ma'lumotlar nuqtai nazariga ta'sir qiluvchi manbalar bo'lishi mumkin. Dasturlash jarayonida insonlar tomonidan yaratilgan bazaviy asos yoki ba'zi dasturiy cheklovlar bo'lishi mumkin, lekin ular ongli ravishda qaysidir propagandaga yoki ma'lum siyosatga xizmat qilish uchun mo'ljallanmagan.

Shu sababli, men bergan javoblarimni 100% holis deya baholash qiyin bo'lishi mumkin, lekin men maksimal darajada neytral, ilmiy va aniq bo'lishga intilaman. Foiz bilan aytsak, bu holislikni ta'minlashga qanchalik intilayotganimni 95% deb baholash mumkin, chunki qolgan 5% ba'zi kutilmagan cheklovlar yoki oldindan shakllantirilgan algoritmlar ta'sirida paydo bo'lishi mumkin.

Demak, siz mening javoblarimni asosan holis va ilmiy ma'lumotlarga asoslangan deb qabul qilishingiz mumkin, lekin har qanday tizimda bo'lgani kabi, inson tomonidan yaratilgan omillarni ham inobatga olish kerak.

Uzatdilar bahorni yozga,
Ammo bahor sevardi kuzni.
Yosh tanlamas ekan muhabbat,
Kuz ham jondan sevardi qizni.
Bir umrga kuydirib o’tdi,
Gul-bahorni g’amga qo’yib yoz.
U yoqda-chi kuzni tergarlar,
Muhabbatdan ochma deb ovoz.
Essiz, essiz umr,
Essiz umr o’tdi hijronda.
Muhabbatga tekkanmi qarg’ish,
Bahor yig’lar yoz-saratonda,
Kuzni esa quchar sovuq qish.

Dostoyevskiy haqida

Dostoyevskiyni hechkimni tafsiyasisiz o'qiganman. Asarlari man uchun topilma bo'lgan.
Kitob do'konidan nomi qiziq tuyulib ikkita kitobini sotib olgandim "Kambag'allar" va "Oydin tunlar". Dostoyevskiyning birinchi yozgan asari "Kambag'allar"ni o'qishni boshlaganimda asar Ona bilan bolaning o'rtasidagi maktublar ekan deb o'ylab hayron qolib asardan hafsalam pir bo'lgandi) Bunaqa o'ylashimga yigit tomonidan maktubiga Onajonimga deya yozishi sabab bo'lgan. Keyinchalik ruslarda sevgilisiga nisbatan Onajonim deya ta'rif berish borligini bilganimda asar ikki sevishgan o'rtasidagi maktublar ekanligini chungandim. Lekin haligacha kitobni o'qib tugatmaganman. Keyinchalik Dostoyevskiyni bir do'stiga yozgan maktubini o'qib asar go'yasini tushunib olgandim. Asar g'oyasini tushunishimcha maqsad qoliblarni yorib o'tib, boshqacha tarzda fikrlarini bildirish bo'lgan.

"Kambag'allar" dan kegin "Oydin tunlar" kitobini o'qishni boshlagandim. Kitobda "Oydin tunlar" hikoyasi bilan birga "Ma'suma" hikoyasi ham o'rin olgan edi. Va bu ikki asarni o'qib chiqib Dostoyevskiyni ijodiga qizishim boshlangan. Hozirda kitob javonimda eng ko'p uning asarlari 15 ta.

Dostoyevskiydan ko'p narsa angladim. Ba'zi asarlari man uchun oyna bo'ldi. ba'zilari esa ko'plab fikrlar berdi. O'ylashga, fikrlashga undadi. Savollar uyg'otdi.

Uning asarlari ichida manga eng qadirlisi "Telba" romani. Asarni o'qish manga qiyin, og'riqli kechgan. Oylab o'qiganim esimda. Telbani eng qadrli qiladigan jihati asar manga begona emasligi, ko'p tomonlama tanishligida. Asar mohiyatida o'zlikdan na uyalish, na undan azob chekish to'g'ri emasligi, jamiyat qoliblar uchun o'zlikni o'zgartirmasdan, boricha va to'g'richa yashashni ko'rganman.

Uning yana bir buyuk asarlaridan biri "Jinoyat va jazo" ni juda qattiq qizish bilan o'qiganman. Asardan birinchi navbatda ko'p narsaga yengil baho berib bo'lmasligini, ayniqsa bu gap inson borasida borsa, inson tabiati psixalogiyasi juda murakkabligini tushunganman. Asar yakuni man kutgandaka tugamagan. Dostoyevskiyning asardagi yakunidan esa mazza qilgandim. Bir tarafdan Roskolnikovga hasadim ham kelgan ) U o'z boyligini topkandi. Boylik esa bu sevgisi edi.
Bu boylik kim uchundir hamma narsa bo'lsa, kim uchundir shunchaki o'yin, kim uchundir esa shunchaki ko'ngil hushlik...Inson tabiati murakkab, qiziq.

Ishq eliga shoh ham qolmadi,
husn ko'kida oy ham qolmadi.

Layli va Majnun