ERGASHEV️

Siyosat borasida har kimning oʻz fikri bor. Bu albatta tabiiy hol, axir siyosat hayotimizga bevosita yoki bilvosita ta’sir qiladigan eng katta kuchlardan biri. Lekin har qanday gapga aralashib, bilib-bilmay tortishish odamni faqat kulgiga qoldiradi. Ayniqsa, siyosat kabi murakkab va koʻp qirrali masalada, odamlar tez-tez his-tuygʻulari bilan emas, faktlar va mantiq bilan harakat qilish kerakligini unutib qoʻyishadi. Ba’zan shunchaki kimdir tortishishga tushib, oʻz fikrini isbotlash uchun dalillarga emas, shaxsiy hissiyotlariga tayanib oladi. Bugun shunday holatga oʻzim ham tushib qoldim. AQSh va Rossiya siyosati haqida bahs ketayotgan edi, bir kishi bilan gap tortishib qoldim. U odamni umuman tanimayman ham, lekin notoʻgʻri gaplariga jim qarab turolmadim. Lekin keyin afsuslandim. Toʻgʻri, men oʻzimni siyosatshunos yoki ekspert deb hisoblamayman. Ammo bir narsani aniq ayta olaman – bilmagan narsam haqida koʻr-koʻrona gapirmayman. Chunki bilimsiz bahsning oqibati yaxshilikka olib kelmasligini juda yaxshi bilaman. Odam oʻzining bilimsizligini yashirish uchun ovozini balandlatib, bahsda gʻolib chiqqanday tuyulishi mumkin, lekin aslida u hech narsani oʻzgartirmaydi. Kimdir Rossiyani qoʻllab-quvvatlaydi, kimdir AQShni, lekin ularning aksariyati bu davlatlarning haqiqiy siyosiy maqsadlari va strategiyalarini tushunmaydi. Chunki global siyosatda hech qaysi davlat sof adolat yoki insonparvarlik tamoyillari bilan harakat qilmaydi. Har bir davlat, eng avvalo, oʻz manfaatini oʻylaydi. Lekin odamlar koʻpincha bunga e’tibor bermay, kimnidir “yaxshi”, kimnidir “yomon” deb bilishga odatlanib qolgan. Eng yomoni, bugungi kunda siyosiy axborot urushlari shunchalik kuchayib ketganki, haqiqatni yolgʻondan ajratishning oʻzi qiyin boʻlib qolgan. Har bir davlat oʻz raqibi haqida salbiy axborot tarqatadi, baʼzi odamlar esa bunga shunchaki ishonib ketaveradi. Bu ayniqsa, ijtimoiy tarmoqlarda yaqqol seziladi. Kimdir bir gapni oʻqib oladi va uni tekshirmasdan tarqatadi. Shunday qilib, yolgʻon ma’lumotlar bir necha marta takrorlanib, oxir-oqibat odamlar ongiga haqiqatdek singib ketadi. Oʻz navbatida, ana shunday yolgʻon tasavvurlar odamlarning siyosiy bahslarini yanada besamar qiladi. Shuning uchun men har qanday bahsga kirishishdan oldin oʻylab koʻrishga harakat qilaman, bu gap kimga va nima uchun kerak? Bahs menga yangi bilim olib keladimi yoki shunchaki vaqtimni yoʻqotamanmi? Chunki ba’zida odamlar faqatgina oʻzining haqligini isbotlash uchun tortishadi, lekin bu ularning bilimini oshirmaydi. Siyosatga haqiqatan qiziqish boʻlsa, mavzuni chuqurroq oʻrganish kerak. Kitob oʻqish, tarixiy manbalar bilan tanishish, haqiqiy mutaxassislarning fikrlarini tinglash – ana shunda odam real vaziyatni tushunadi va hech boʻlmasa, bahs yuritishga loyiq boʻladi. Lekin shunchaki bir-ikki maqola yoki ijtimoiy tarmoqdagi bitta ikkita postini oʻqib olib, oʻzini ekspert qilib koʻrsatish – bu nafaqat kulgili, balki xavfli hamdir. Chunki bunday odamlar oʻzlari ham tushunmagan narsalarni boshqalarga oʻrgatishga harakat qilishadi. Ayniqsa, mavzuga chuqur kirib bormagan boʻlsangiz, shunchaki bahs uchun bahslashishdan foyda yoʻq. Chunki dunyoda hamma narsa shunchalik murakkabki, bir-ikki manba yoki taxminlar asosida ulkan xulosalar chiqarish – oʻz-oʻzini aldagan bilan barobar. Shuning uchun, bilgan narsangizni gapiring, bilmasangiz jim turishni ham oʻrganing...

Yurtimizda xitoylik investorlar va tadbirkorlar kundan kunga ko‘payib borayotgani hammaga ayon. Ayrimlar bu holatni iqtisodiy rivojlanish deb bilsa, boshqalar bu jarayonda katta xavf koʻrayotgani ham bor gap. Bu iddaolar qanchalik asosli? Haqiqatan ham Xitoy bizni oʻziga qaram qilib qoʻyishi mumkinmi? Xitoy bugungi kunda dunyoning eng qudratli iqtisodiy davlatlaridan biri hisoblanadi. Xitoy harbiy yo‘l bilan emas, iqtisodiy va moliyaviy ta’sir orqali ko‘plab davlatlarni o‘ziga bog‘lab qo‘yayotgani ham haqiqat. Ayniqsa, “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusi doirasida Xitoy milliardlab dollar kredit ajratib, infratuzilma loyihalariga sarmoya kiritmoqda. Chetdan qaraganda bu taraqqiyot uchun katta imkoniyatday ko‘rinsa-da, aslida ba’zi mamlakatlar ushbu “yordam” evaziga o‘z iqtisodiy va siyosiy mustaqilligidan mahrum ham bo‘lib qolayapti. Xitoyning bunday strategiyasi “qarz tuzog‘i diplomatiyasi” deb ataladi. Ya’ni, bir davlatga juda katta kreditlar ajratadi, keyin esa bu qarzlarni to‘lash imkonsiz bo‘lib qoladi. Natijada, Xitoy o‘z pullarini qaytarish uchun ushbu mamlakatning muhim infratuzilma obyektlarini, yerlarini yoki tabiiy resurslarini egallaydi. Hech kimga sir emaski, O‘zbekiston ham Xitoydan katta miqdorda kreditlar olyapti. Agar shu jarayon puxta nazorat qilinmasa, biz ham shu tuzoqqa tushib qolishimiz hech gap emas. Chunki bizdan avval allaqachon Xitoy “moliyaviy qopqoniga” tushgan davlatlar bor. Masalan, Shri-Lanka Xitoydan ulkan miqdorda kredit olib, Hambantota portini quradi. Ammo qarzini vaqtida to‘lay olmagach, 2017-yilda portni 99 yilga Xitoyga topshirishga majbur bo‘ladi. Bu voqea “qarz tuzog‘i diplomatiyasi”ning eng yaqqol misollaridan biri deyish mumkin. Afrikaning strategik nuqtasida joylashgan Jibuti Xitoydan yirik kreditlar olgan va infratuzilmasini rivojlantirgan. Natijada, 2017-yilda Xitoy Jibutida o‘zining birinchi xorijdagi harbiy bazasini ochadi. Bugungi kunda Jibutidagi eng muhim transport va harbiy yo‘llar Xitoy nazoratida. Laos ham Xitoydan katta kredit olib, GESlar quradi. Lekin qarzlarni qaytara olmaganidan so‘ng, mamlakatning elektr tarmoqlari Xitoy kompaniyalari nazoratiga o‘tadi. Maldiv orollari ham Xitoy sarmoyalariga tayanib, turizm sohasini rivojlantiradi. Lekin ortiqcha kreditlar tufayli orollarning bir qismi va turizm infratuzilmasi Xitoy kompaniyalari tomonidan boshqariladigan hududga aylanadi. Pokiston Xitoyning eng yirik loyihalaridan biri – “Xitoy-Pokiston iqtisodiy yo‘lagi” doirasida 60 milliard dollarga yaqin kredit oladi. Bugungi kunda Pokistonning energetika, transport va infratuzilma sektorlarining katta qismi Xitoyga bog‘liq. Ayrim mutaxassislar Pokiston mustaqil qaror qabul qilish imkoniyatini yo‘qotayotganini ham ta’kidlaydi. Uzoqqa bormaylik, yon qoʻshnimiz Tojikiston 2011-yilda Xitoydan olgan qarzlarini yopish uchun 1,100 kvadrat kilometr hududini Xitoyga topshirishga majbur bo‘lgan. Bu Markaziy Osiyo davlatlari orasida Xitoy bosimi ostida yeridan voz kechgan birinchi davlat hisoblanadi. Ko‘rib turganingizdek, Xitoydan katta kredit olib, uni qaytara olmagan davlatlar koʻp va ularning barchasi jiddiy iqtisodiy va siyosiy muammolarga duch kelgan. Biroq shuni ham tan olish kerakki, Xitoy bilan hamkorlikning ijobiy tomonlari ham koʻp albatta. Investitsiyalar, texnologiyalar, ishlab chiqarish imkoniyatlari – bularning barchasi mamlakat taraqqiyoti uchun juda muhim. Xitoy bilan hamkorlik qilgan davlatlar orasida muvaffaqiyatli misollar ham koʻp. Masalan, Malayziya va Indoneziya Xitoy investitsiyalaridan oqilona foydalangan holda, milliy manfaatlarini himoya qilgan. Ular Xitoyga strategik infratuzilmalarini topshirmagan, chet el ishchilarining kirib kelishini qat’iy tartibga solgan va mahalliy biznesni himoya qilgan. Agar O‘zbekiston ham uzoqni ko‘rib, oqilona harakat qilsa, “qarz tuzog‘i” diplomatiyasiga tushib qolmaydi. Lekin, bu jarayonga beparvolik bilan yondashilsa, bugun Xitoy bilan imzolangan kelishuvlar ertaga bizning milliy manfaatlarimizga tahdid solmasligiga hech kim kafolat bera olmaydi.

Yozmoqchi emasdim, rostan yozmoqchi emasdim, lekin chidab bo‘lmayapti. Hamma yoqni egallayotgan bu “red flag” degan tendensiya yoshlar ongiga shunchalik singib ketyapdiki, agar shu ketishda davom etsa, odamlar bir-birini tushunishga, yaxshiroq tanishga urinmay qo‘yadi. Kimningdir fikri yoki oddiy odati birovga yoqmadimi? Bo‘ldi, tamom – ustidan chiziladi! Endi odam o‘z hayotini qandaydir trendga moslashtirmasa, “zamonaviy standart”larga to‘g‘ri kelmasa, unga darrov “red flag” tamg‘asi bosiladigan boʻlib qoldi.

Bu tushuncha aslida ingliz tilidagi "red flag" – ya’ni "qizil bayroq" degan iboradan kelib chiqqan. Asosan, psixologiyada va munosabatlar borasida salbiy signallarni anglatish uchun ishlatiladi. Oldinlari “red flag” deganda odatda kishi yoki vaziyatda jiddiy muammo borligini bildiruvchi belgi tushunilgan. Masalan, doim yolg‘on gapiradigan, tajovuzkor yoki manipulyativ odam haqiqatan ham “red flag” bo‘lishi mumkin. Lekin bugun bu tushuncha haddan tashqari kengayib, hayotning har bir mayda jihatiga yopishtiriladigan tamg‘aga aylanib qoldi.

Har qanday qarama-qarshi fikrga darrov “red flag” deya tamg‘a bosish – aslida psixologiyada “kognitiv qamal” (cognitive entrenchment) deb ataladi. Ya’ni, inson faqat o‘zining haqligiga ishonib, boshqa fikrlarni rad etadigan bosqichga o‘tadi. Bu esa tanqidiy tafakkur rivojlanishini to‘xtatadi va odamni tor fikrlilik doirasiga tushirib qo‘yadi.

Ayniqsa yosh qizlarning talablarini eshitsangiz, kulishdan tortib hayratlanishgacha bo‘lgan barcha bosqichlarni bosib o‘tasiz:

— Yigit ko‘p kitob o‘qisa – “red flag!”, u bilan zerikasiz, faqat falsafiy gapiradi.
— Otasidan o‘rnak olib gapirdi – “red flag!”, demak, patriarchal fikrlaydi.
— Rafiqasi ishlamasligi mumkinligini aytdimi? “red flag!”, ayolni uyga qamab, xizmatkor qilmoqchi.
— Aksincha, ishlashiga qarshilik qilmasligini aytdimi? “red flag!”, ayolga yuk yuklamoqchi.
— Pazandalik ayol uchun muhim deb o‘ylasa – “red flag!”, erkakning o‘zi ovqat pishirishga qiziqsa ham – “red flag!”

Xullas, erkak na gapirsa, na jim tursa, na ish qilsa, na qilmasa – har tomondan “red flag”! Bolta bilan chopib, yasab qo‘yilgan ideal modelga to‘g‘ri kelmasang – xayr!

Kimdir boshqacha fikrlasa, uni tushunishga harakat qilish shart emas – “red flag”, va tamom. Hattoki odamning qanday choy ichishigacha gap yetib bordi – shakar bilan ichsa, “red flag”, achchiq ichsa, “red flag”, umuman ichmasa ham “red flag!” Xayriyat, oddiy suv ichgan odamga hali “red flag” bosishmadi, lekin biror “zamonaviy” bloger chiqib, “faqat energetik ichimlik ichmaydiganlar – red flag!” deb qolsa ham kerak...

Lekin tushuning, hayot oddiy algoritm emas, matematik formula ham emas! Hech kim mukammal emas, har bir insonning o‘z qarashlari, odatlari bor. Kimdir boshqacha fikrlasa yoki yashash uslubi sizga begona tuyulsa, bu uni darrov hayotdan o‘chirishga sabab bo‘la olmaydi. Eng muhimi, bu noto‘g‘ri yondashuv jamiyatimizga va oilaviy qadriyatlarimizga mutlaqo begona.

O‘zbek yigitlari har bir narsani trend sifatida qabul qilib, chet elcha o‘ylaydiganlarning “red flag”larini indamay qabul qilib o‘tiradigan toifa emas. Chunki bu yo‘l oxir-oqibat baxtsizlikka yetaklaydi. Hamma narsadan “red flag” qidiraveradigan odam oxir-oqibat yolg‘iz va baxtsiz boʻlib qolishi aniq.

Den Braunni “Farishtalar va iblislar” kitobini oʻqib chiqdim. Toʻgʻrisi, nomi yoqmagani uchun bu kitobni oʻqish niyatim yoʻq edi. Shunchaki, koʻpchilik maqtagani uchun qiziqib qarab chiqishga qaror qilgandim. Lekin… birinchi bobni oʻqiganimdan keyin uni qoʻyib yuborishni iloji boʻlmadi. Xuddi qandaydir sirli labirintga kirib qolganimni his qildim, chiqish uchun esa faqat oldinga yurish kerak edi! Syujet shunchaki bomba! Kitob boshlaniboq Garvard professori Robert Lengdonni tun yarmida shoshilinch chaqirishadi – Shveytsariyaning CERN laboratoriyasida ilmiy olim sirli ravishda oʻldirilgan. Eng qizigʻi, uning tanasida oʻyib yozilgan g‘alati belgilar bor… va ular o‘ta xavfli, qadimiy Illuminati jamiyatiga tegishli. Keyin esa hammasi yanada dahshatli tus oladi – Vatikan halokat yoqasida, chunki vaqt boʻyicha bomba joylashtirilgan va uni topish uchun atigi bir necha soat bor! Mana shu yerdan boshlab voqealar shunchalik tez rivojlanadiki, hatto nafas olishni ham unutib qoʻyasan. Lengdon va olima Vittoriya Vetra butun Rim shahrini kezib chiqib, qariyb 400 yil davomida hech kim bilmagan jumboqlarni ochishlari kerak. Toʻgʻrisi, oʻqiyotganimda o‘zimni Indiana Jons yoki “Da Vinchi kodi” filmidagi qahramondek his qildim – har bir sahifa yangi sir, yangi jumboq, yangi xavf! Kitobning eng kuchli tomoni, tarix va san’atning silliq tarzda syujetga bogʻlanganligi. Masalan, qadimiy ibodatxonalar, Rim shahridagi yashirin yo‘laklar, cherkov devorlaridagi sirli belgilarning hammasi bir-biri bilan bogʻliq. Braun shunchalik mahorat bilan tasvirlaydiki, ba’zan kitob oʻqiyotganingni unutib, Vatikan maydonlarida qahramonlar bilan birga yugurib ketayotgandek his qilasan oʻzingni. Kamchiliklari bormi? Ha, albatta. Ba’zi joylari biroz boʻrtirib yuborilganday tuyuladi. Masalan, professor Lengdon har doim eng kerakli jumboqlarni o‘z vaqtida topadi, doim qiyin vaziyatdan g‘alati tasodiflar bilan chiqib ketadi. Lekin bular kitobning zavqini tushirmaydi, aksincha, uni yanada hayajonli qiladi.
Xullas sirli fitnalar, tarixiy jumboqlar va detektiv janrini yaxshi ko‘rsangiz, bu kitob aynan siz uchun!

Katta davlatlar hech qachon boshqalarning mustaqilligini istamagan, istamaydi va hech qachon istamaydi ham. Ular uchun mustaqil davlatlar emas, o‘z manfaatlarini ta’minlaydigan vositalar kerak. Tarix buni minglab misollar bilan isbotlagan – doimo biri ikkinchisini gijgijlagan, biri ikkinchisini yemirgan. Katta davlatlarning yagona qadriyati – o‘z manfaatini ilgari surish. Buning uchun ular qaysi xalq azob chekishi, qancha qon to‘kilishi, qaysi davlat inqirozga uchrashi bilan mutlaqo qiziqmaydi.

1961-yilda AQSh Kubadagi muxolif kuchlarni Fidel Kastroga qarshi gijgijlaydi. Ularga qurol beradi, yordam va’da qiladi. Ammo Playa-Hiron (Cho‘chqalar qo‘ltig‘i) operatsiyasi muvaffaqiyatsizlikka uchragach, AQSh ortga chekinadi va o‘z tarafdorlarini taqdir hukmiga tashlab ketadi. Ularning ko‘pchiligi qatl qilinadi yoki qamoqqa olinadi. Amerika uchun bu shunchaki tajriba edi, yuzlab odamlarning o‘limi esa shunchaki statistikadan boshqa narsa emas.

1979-yilda Sovet Ittifoqi Afg‘onistonga bostirib kiradi. Rasman – “hukumatga yordam berish” uchun, aslida esa o‘z geosiyosiy manfaatlari yo‘lida mamlakatni urush botqog‘iga botiradi. O‘n yillik urushda Afg‘oniston vayron bo‘ladi, yuz minglab odam halok bo‘ladi. AQSh esa afg‘on mujohidlarini quvvatlab, ularga qurol-yarog‘ beradi. Keyinchalik aynan o‘sha mujohidlar “Tolibon” va “Al-Qoida”ga aylanib, AQShning o‘ziga tahdid soladigan kuchga aylanadi. Demak, katta davlatlar nafaqat o‘z ittifoqchilarini sotadi, balki ertaga dushman bo‘lishini bilgan holda bugun ularni quvvatlashdan ham tap tortmaydi.

2003-yilda AQSh “ommaviy qirg‘in qurollari” bahonasida Iroqqa bostirib kiradi. Saddam Husaynni ag‘daradi, lekin mamlakatni qanday boshqarish haqida o‘ylamaydi ham. Natija? Butunlay vayron bo‘lgan, korrupsiya va terrorizm botqog‘iga botgan davlat. Bugungi Iroqda hayot kechirish urush zonasida omon qolishga urinish bilan barobar.

2011-yilda NATO Liviyaga bostirib kiradi. Qaddafiyni ag‘daradi, ammo undan keyin nima bo‘lishi bilan qiziqmaydi. Liviya parchalanadi, qurollangan guruhlar mamlakatni bo‘lib oladi, neft esa xorijlik kompaniyalarga yem bo‘ladi. Bir vaqtlar boy bo‘lgan davlat bugun mutlaqo beqaror va qashshoq.

Bugun ham katta davlatlar kichik mamlakatlarni faqat vosita sifatida ko‘radi. Rossiya Ukrainaga bostirib kirib, o‘zining geosiyosiy ta’sir doirasini saqlab qolishga harakat qilmoqda. AQSh esa Sharqiy Yevropa davlatlarini Rossiyaga qarshi qalqon sifatida ishlatmoqda, ularning iqtisodiy va harbiy qaramligini kuchaytirib borayotgani aniq. Fransiya hali ham Afrikadagi sobiq mustamlakalarini bevosita yoki bilvosita nazorat qilishda davom etmoqda. Xitoy esa Osiyo va Afrikadagi kichik davlatlarni iqtisodiy qaramlikka tushirish orqali ularga ta’sir o‘tkazmoqda. Kuchlilar faqat o‘z manfaatini o‘ylaydi. Kimdir: “Biz sizga yordam beramiz, sizni qo‘llaymiz”, desa – bilingki, u faqat o‘z foydasini o‘ylayapti. Tarix shuni ko‘rsatadiki, mustaqilligini saqlab qolgan davlatlar bitta sabab bilan muvaffaqiyatga erishgan – ular kuchli bo‘lgani uchun.

Najotni boshqa davlatlardan kutish – qum ustiga uy qurish bilan barobar. Bugungi dunyoda mustaqilikni saqlab qolishning faqat bitta yo‘li bor – kuchli bo‘lish! Har qanday davlatning mustaqilligi uning: Qudratli armiyasi, kuchli iqtisodiyoti, barcha sohalarda ilg‘or texnologiyalarga ega bo‘lishi, tashqi kuchlarga qaram bo‘lmagan yetuk jamiyati bilan kafolatlanadi. Hech kim bizga tayyor mustaqillikni hadya qilmaydi. Uni saqlash uchun harakat qilmasak, mustaqilikni boy berib qoʻyamiz. O‘z kuchimiz, o‘z aqlimiz, o‘z bilimimiz va o‘z mehnatimiz – bizning yagona tayanchimiz shu!

Hayot ijtimoiy tarmoqlarning algoritmiga juda o‘xshaydi. Masalan, YouTube yoki Instagram siz qanday videolarni ko‘rsangiz, o‘sha asosida tavsiyalarni shakllantiradi. Hayot ham xuddi shunday ishlaydi: siz qanday fikrlasangiz, qanday odatlar shakllantirsangiz, u shunga mos “kontent”ni oldingizga chiqaradi. Psixologlar buni “selektiv idrok” (Selective Perception) deb atashadi. Masalan, agar siz yangi mashina sotib olmoqchi bo‘lsangiz, birdan ko‘chada o‘sha modeldagi mashinalar ko‘payib ketgandek tuyuladi. Aslida ular avval ham bor edi, lekin siz ularga e’tibor bermagan edingiz. Hayot ham xuddi shunday – siz qanday bo‘lsangiz, atrofingizdagi imkoniyatlar va odamlar shunga mos ravishda paydo bo‘lib boraveradi. Shuning uchun agar hayotda hamma narsa yomon ketayotgandek tuyulsa, balki muammo hayotda emas, sizning algoritmingizda bo‘lishi mumkin? Balki, “tasmang”izdagi kontentni o‘zgartirish vaqti kelgandir?

O'zbekistonda pasport, ID-karta va haydovchilik guvohnomalarining “chiroyli” seriya raqamlarini auksion orqali sotish rejalashtirilayotgani haqidagi xabar jamiyatda jiddiy munozaralarga sabab bo'lmoqda. Bir qarashda, bu qaror oddiygina davlat byudjetini to'ldirish usuli yoki jamiyatda raqamlarning nufuz belgisi sifatida ko'rilayotganiga moslashishdek tuyulishi mumkin. Ammo aslida, bu tizim nafaqat davlat hujjatlarining qadrsizlanishiga, balki shaxsiy identifikatsiya vositalarining tijorat obyekti sifatida talqin qilinishiga yo'l ochib bermaydimi?

Avtomobil davlat raqamlarini pullash amaliyoti anchadan beri mavjud. "Chiroyli" avtoraqamlar ancha yildan buyon auksion orqali sotib kelinmoqda va ko'pchilik bunga allaqachon ko'nikkan. Ammo haydovchilik guvohnomasi, pasport yoki ID-karta seriya raqamining ham savdo obyektiga aylanishi mutlaqo boshqa masala.

Pasport va ID-karta - bu shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar, ular o'z egasining davlat oldidagi maqomi va huquqiy shaxsiyatini belgilaydi. Bunday hujjatlarning seriya raqamlarini auksionga qo'yish nafaqat ularning rasmiy maqomini pasaytiradi, balki korrupsiya va firibgarlik xavfini ham oshiradi. Qimmatbaho seriya raqamlarga ega bo'lish imkoniyati maxsus guruhlar tomonidan noqonuniy yo'llar bilan suiste'mol qilinishi ehtimoli yuqori.

Bu yondashuv davlatning o'z fuqarolariga bo'lgan munosabatini ham aks ettiradi. Agar pasport yoki ID-karta shunchaki hujjat emas, balki ijtimoiy mavqe ko'rsatkichi sifatida qabul qilina boshlasa, ertaga yana qanday "eksklyuziv" xizmatlar paydo bo'lishi mumkin?

Bu jarayon jamiyatdagi tabaqalanishni yanada kuchaytirishi aniq. Bugun mashina raqamlariga millionlar sarflanayotgan bo‘lsa, ertaga shaxsiy hujjatlarning “elita” seriyasi ham badavlat kishilar uchun qimmatbaho imtiyozga aylanmaydimi?

Davlatning asosiy vazifalaridan biri fuqarolarga hujjat berish va ularga xizmat ko'rsatishdir. Agar davlatning o'zi ushbu hujjatlarni biznesga aylantirishni boshlab yuborsa, adolatli tizim qayerda qoladi? Pasport yoki ID-kartaning ahamiyati uning seriya raqamida emas, balki fuqaroning davlat oldidagi haq-huquqlarida emasmi? Davlat tizimi tijoratga aylanmasligi kerak, aks holda bu jamiyatning o'ziga ham zarar keltirishi mumkin.

Ov mavsumi vaqtincha taqiqlanibdi. 1-martdan 15-avgustgacha yovvoyi hayvon va qushlarni ovlash mumkin emas, kim qoidani buzsa, javobgarlikka tortiladi. Zo‘r yangilik! Lekin shu yerda bitta savol tugʻiladi: nega faqat olti oy? Tabiatga faqat yarim yil dam beriladimi? Keyin yana “qani, qochinglar, ovchilar keldi” deya hayvonlar yelib-yugurishadimi? Aslida, ovni butunlay taqiqlab tashlash kerak. Oʻzi ov qilishning asl sababi nima? Oldin odamlar tirik qolish uchun ov qilgan, hozir-chi? Hozir ba’zilarga tabiat shunchaki “kayf” qiladigan maydonga aylanib qolgan. Biror hayvonni o‘ldirsa, go‘yo qandaydir “jasorat” ko‘rsatib qoʻyganday yuradi. Aslida esa tabiatni asrab-avaylash – haqiqiy jasorat! Tushunaman, kimgadir bu mavzu yoqmasligi mumkin. Lekin haqiqat shuki, bu vaqtinchalik cheklovlar bilan tabiatni saqlab bo‘lmaydi. Taqiqlash kerak bo‘lsa, to‘liq taqiqlash kerak!

Dunyodagi hamma narsa bir-biriga bog‘liq. Har bir hodisa, har bir tasodif, hatto eng oddiy ko‘ringan qarorlar ham ulkan voqealarga olib kelishi mumkin. Fan buni "kapalak effekti" deb ataydi – ya’ni oddiy bir harakat, masalan, bir joyda kapalak qanot qoqishi, boshqa joyda dovulga sabab bo‘lishi mumkin. Ba’zida bir marta qilingan kichik harakat butun tarixni o‘zgartirib yuboradi. Bu nafaqat siyosatda, balki ilm-fan, san’at va kundalik hayotimizda ham ishlaydi. Masalan, tasavvur qiling, Adolf Gitler rassom bo‘lishni orzu qilgan va ikki marta Vena San’at akademiyasiga hujjat topshirgan. Agar u imtihondan o‘tganida, ehtimol, Ikkinchi jahon urushi bo‘lmagan bo‘lardi. U buyuk siyosatchi emas, balki oddiy rassom bo‘lishi mumkin edi. O‘ylab qarang-a, bitta imtihon natijasi butun dunyoni urushga olib kelgan! Yana bir hayratlanarli bog‘liqlik, agar AQShning 16-prezidenti Avraam Linkoln teatrga bormaganida, ehtimol, u uzoq yashagan va Amerika tarixini boshqacha yo‘naltirgan bo‘lardi. Eng qizig‘i, uni o‘ldirgan Jon Uilks But unga qadar ham necha bor unga juda yaqin kelgan, lekin o‘sha kuni teatrda tasodifan omadi kelgan va fursatdan unumli foydalanib qolgan. Siyosat shunchalik nozik iplar bilan bog‘langanki, xatto birgina qaror butun millatning taqdirini belgilab yuborishi mumkin. Bir kishining o‘limi butun dunyoni o‘zgartirishi mumkinligini tasavvur qila olasizmi? 1914-yilda Gavrilo Prinsip ismli serb yigitining otgan bir necha o‘qi Avstriya-Vengriya valiahdining o‘limiga sabab bo‘ladi. Bu voqea esa Birinchi jahon urushining boshlanishiga turtki bergan. Urush natijasida dunyo xaritasi o‘zgaradi, imperiyalar qulaydi, keyinroq Ikkinchi jahon urushi, Sovuq urush va butun global siyosiy tizim yuzaga keldi. Ilm-fanda ham shunday. 1928-yilda Aleksandr Fleming o‘z laboratoriyasini tartibga keltirmaganida, ehtimol, penitsillin kashf qilinmagan bo‘lardi. U tasodifan qolib ketgan bakteriya namunasida mog‘or o‘sib, bakteriyalarni yo‘q qilayotganini ko‘radi va shu orqali antibiotiklar davri boshlanadi. Agar u o‘sha kuni, laboratoriyasini yaxshilab tozalaganida, ehtimol, millionlab odamlar infeksiyalardan vafot etgan bo‘lardi. 1970-yillarda Bill Geyts Garvard universitetida tahsil olayotganda o‘qishni tashlab, o‘zining kichik loyihasiga – Microsoft kompaniyasiga asos soladi. Agar u universitetni davom ettirganida, bugungi kompyuter sanoati qanaqa bo‘lardi? Xuddi shunday, Stiv Jobs 1970-yillarda kaligrafiya darsiga bormaganida, bugungi kompyuter shriftlari va interfeyslari butunlay boshqacha bo‘lgan bo‘lardi. U Apple’ni yaratganida, shu san’at darslarida o‘rgangan estetik prinsiplardan foydalangan. Ehtimol, hozir foydalanayotgan qurilmangiz Jobsning o‘sha qarori natijasidir. Hatto kunlik oddiy harakatlar ham butunlay kutilmagan natijalarga olib kelishi mumkin. Ko‘plab mashhur insonlar o‘z yo‘llarini tasodifiy uchrashuvlar yoki tanishuvlar tufayli topishgan. Masalan, Jorj Lukas va Stiven Spilberg tasodifan do‘stlashib qolishmaganida, ehtimol, “Yulduzlar jangi” yoki “Indiana Jons” filmlari dunyoga kelmagan bo‘lardi. Bu kabi bog‘liqliklarni istalgan joyda uchratish mumkin. Hatto siz hozir o‘qiyotgan ushbu matn ham hayotingizga qandaydir ta’sir qilishi mumkin. Ehtimol, siz yangi g‘oya ustida ishlayapsiz yoki o‘zingiz ham qandaydir muhim qarorni qabul qilmoqdasiz? Kim biladi, bugungi oddiy bir qaroringiz kelajakda qanday ulkan natijalar berishini! Hayot – bu doimiy sir, u har kuni biz kutmagan yo‘nalishda shakllanib boraveradi.

Tramp yana Baydenni “Pista poʻchoq” qildi: “U mamlakatimiz tarixidagi eng yomon prezident edi. Jo eng yomoni, menga ishoning. Men narsalarni tartibga solishim kerak.  U tekkan hamma narsa axlatga aylandi!” Goʻyo oʻzi tarixdagi eng buyuk prezident boʻlganday! Axir, oldingi muddatida ham shunaqa katta-katta va’dalar bergan edi-ku? “Amerikani buyuk qilamiz!” deb qichqirib, lekin natija-chi? Savdo urushlari boshlagandi – lekin Amerika iqtisodiyoti gullab-yashnab ketgan joyi yoʻq. Meksika bilan devor qurishga tushgan – lekin pul yetmay, yarim yoʻlda qolib ketgandi. Pandemiya kelganda esa odamlarni “Bu oddiy gripp” deb aldagan edi, natijada AQSh dunyodagi eng katta qurbonlar soni boʻyicha yetakchiga aylangandi. Endi esa yana qaytib keldi va yana oʻsha eski plastinkani aylantiryapti. Baydenni ayblab, oʻzini xalaskor qilib koʻrsatyapti. Goʻyo u prezident boʻldiyu Amerikada sut-qatiq, tuxum arzon, hamma baxtli. Lekin haqiqat shuki, Tramp ham, Bayden ham Amerikani buyuk qilishni eplolmaydi – hatto oddiy barqaror holatda ushlab turishga ham kuchlari yetmaydi. Tramp doim “Demokratlar mamlakatni barbod qildi!” deb qichqiradi, Bayden esa “Tramp demokratiyani yoʻq qiladi!” deb javob qaytaradi. Lekin oddiy amerikaliklarga bundan zarracha foyda yoʻq. Narxlar oshishda davom etmoqda, siyosiy boʻlinish esa xuddi futbol ligasiga oʻxshab ketdi – har kim oʻz jamoasi uchun janjallashmoqda.

Esingizdami, telefonlar oldin faqat boylarda bo‘lardi? Oddiy odamlar esa uy telefoni yonida navbat kutib, uzoqdagi yaqinlari bilan gaplashish uchun imkon qidirardi. Keyin mobil telefonlar asta-sekin ommalasha boshladi. Lekin o‘sha payt aloqa qimmat edi. Har bir daqiqa hisobda edi, gapni cho‘zib bo‘lmasdi. “Qalay? Yaxshi. Hammasi joyida. Xo‘p, ko‘rishguncha!” – suhbatlar shunaqa tez bitardi. Kimdir uzoqroq gaplashib qoʻysa, yonidagilar darrov tanbeh berardi: “Qo‘y, ortiqcha pul ketmasin!” Bugun-chi? Bugun hammani qo‘lida telefon. Arzon tariflar, internet, videoqo‘ng‘iroqlar – hammasi bor. Kimni qidirishing kerak bo‘lsa, bir necha soniyada topasan. Yaqinlaring bilan xohlagan payt gaplashishing mumkin. Lekin… hech kim hech kimga telefon qilmay qoʻydi. Nega? Bahona tayyor: “Ish ko‘p.” “Vaqt yo‘q.” Lekin aslida vaqt bor. Faqat biz uni qayerga sarflashni o‘zimiz tanlaymiz. Kun davomida Instagramda qaysidir bloger qayerga borganini ko‘rishga vaqt topamiz, YouTube’da keraksiz videolarni tomosha qilishga vaqt topamiz, Telegramda minglab keraksiz postlarini o‘qishga vaqt topamiz. Lekin ota-onamizga, aka-ukamizga, opa-singlimizga, do‘stlarimizga “Qalaysiz?” deb telefon qilishga vaqt topolmaymiz. Balki Onangiz bugun “Bolam qachon telefon qilarkan?” deb yurak yutib kutayotgandir… Do‘stingiz qayerdadir: “Qanchadan beri ko‘rishmadik, eslab qo‘ysa bo‘lardi…” deb o‘tirgandir… Qarindoshlaringiz ichida siz bilan gaplashishga ehtiyoj sezayotgandir… Biz esa “Ha, keyinroq telefon qilarman” deb yillarni o‘tkazib yuboryapmiz...

Keling shu odatni buzaylik!

Telefonni faqat titkilash uchun emas, insoniylik uchun ham ishlataylik. Hoziroq kimgadir qoʻngʻiroq qilib, xol axvolini soʻrang. Onangizni. Otangizni. Akangizni. Ukangizni. Do‘stingizni. Qarindoshlaringizni. Balki kimdir bu qo‘ng‘iroqni ancha vaqtdan beri kutayotgandir. Balki sizning “Qalaysiz?” degan oddiy so‘zingiz kimningdir kayfiyatini koʻtarar. Balki kimdir shunchaki ovozingizni eshitib, yuragi tinchlanar…

Gap uzoq cho‘zilib ketsa ham, daqiqalar qimmat emas. Asosiysi – mehr qimmatga tushib ketmasin.

Yana shu tanish xabar: O‘zbekiston korrupsiya reytingida yomonroq natija qayd etdi. “Transparency International” tashkilotining navbatdagi “Korrupsiyani aniqlash indeksi”ga ko‘ra, mamlakatimiz 180 ta davlat orasida 121-o‘ringa tushdi. O‘tgan yili 33 ball to‘plagan bo‘lsak, bu yil bu raqam 32 ga tushdi. Bir ball tushish ahamiyatsizdek tuyulishi mumkin, lekin muammo shundaki, biz hali ham korrupsiya botqog‘idan chiqolmayapmiz. Har yili korrupsiyaga qarshi kurash, islohotlar, shaffoflik haqida balandparvoz gaplar yangraydi. Ammo natija-chi? Amalda tizim o‘zgarayotganini ko‘rayotganimiz yo‘q. Poraxo‘rlik oddiy fuqarodan tortib, yuqori mansabdorlar darajasigacha davom etmoqda. Odamlar davlat idoralarida masalasini hal qilish uchun koʻpincha pora berishga majbur. Tendersiz “o‘z odamlariga” beriladigan shartnomalar, bazida odil sudlovning yo‘qligi va har qanday katta muammo “kattakon” bilan gaplashish orqali hal bo‘lishi – bu bizga tanish manzara.

Savol tug‘iladi: kim javobgar? Nega shuncha yillik “kurash” natija bermayapti? Islohotlar qog‘ozda yaxshidir, lekin real hayotda ishlamayapti. Korrupsiya madaniyatga aylanib ulgurgan bo‘lsa, uni quruq gap bilan yengib bo‘ladimi? Shubhasiz, oddiy xalq korrupsiyaning qurboni bo‘lib qolmoqda. Lekin eng katta savol: bu botqoqdan chiqish uchun konkret qanday qadamlar tashlanadi? Yoki yana eski ssenariy takrorlanaveradimi: yuqoridan “keskin choralar” haqida bayonotlar, pastda esa xuddi o‘sha eski o‘yin – “seniki, meniki” davom etaveradimi?

Kelasi yili ham O‘zbekiston reytingda yanada pastlab ketmasa bo‘ldi...

Donald Tramp Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi urushda NATOni ayblayotgani bejiz emas. U ilgari ham NATOni tanqid qilgan, lekin hozir u prezident bo‘lgani uchun bu gaplar siyosiy maydonda yanada kuchli aks-sado bermoqda. Trampning fikricha, NATOning Sharqqa tomon kengayishi Rossiyani provokatsiya qilib, urushga turtki bergan. U Ukrainaga haddan tashqari ko‘p harbiy yordam berilgani va bu Rossiyaning g‘azabini qo‘zg‘atganini ta’kidlamoqda. Biroq, bu fikr qanchalik asosli? Haqiqat shundaki, NATO urushdan oldin ham Ukrainani to‘liq himoya qilmagan, hattoki, Kiyevni to‘g‘ridan-to‘g‘ri a’zolikka qabul qilishga hozir ham shoshilmayapti. Agar NATO chindan ham Rossiyani bezovta qilgan bo‘lsa, nega Rossiya nafaqat Ukrainaga, balki Gruziyaga ham bostirib kirdi? Yoki nega u 2014-yilda Qrimni tortib oldi, o‘shanda Ukraina NATOga a’zo bo‘lishga yaqin ham kelmagan edi? Trampning bu bayonotlari Kreml uchun ayni muddao bo‘lib chiqmoqda. Rossiya doim NATOni “tahdid” sifatida ko‘rsatishga harakat qilgan, lekin NATO hech qachon Rossiyaga qarshi tajovuzkor harbiy harakatlarni amalga oshirmagan. Aslida, Rossiya bu urushni boshlashni allaqachon rejalashtirgan, faqat unga sabab kerak edi, xolos. Buni Gruziya bilan bo‘lgan voqealar, Qrimning anneksiyasi va Donbassdagi mojaro ham tasdiqlaydi. NATO bo‘lmaganida ham Rossiya imperialistik siyosatini davom ettirgan bo‘lardi. Trampning bu fikri ayni paytda AQShning Yevropadagi ittifoqchilari orasida ham xavotir uyg‘otmoqda. Agar AQSh NATOdan uzoqlashsa, bu Yevropani o‘z mudofaasini mustahkamlashga majbur qiladi va G‘arb dunyosining birdamligiga putur yetkazadi. Rossiya esa, tabiiyki, bundan faqat yutadi. Shu bois, bu urushda NATOni ayblashdan ko‘ra, Rossiyaning bosqinchilik siyosatini tan olish va unga qarshi real choralar ko‘rish ancha mantiqliroq.

Dunyo boshqaruvi haqida o‘ylaganingizda, ko‘z oldingizga prezidentlar, bosh vazirlar yoki parlamentlar kelishi mumkin. Ammo aslida ular shunchaki katta o‘yinning oldingi qatoridagi aktyorlar, xolos. Haqiqiy hokimiyat ko‘rinmas. Uni ovoz berib tanlamaysiz, ularni televizorda har kuni ko‘rmaysiz, lekin u hayotingizni boshqaradi. Dunyo iqtisodiyotini, siyosatini va axborot oqimini boshqaradigan bir necha o‘nlab oilalar bor. Ular global bank tizimlarini qo‘lga olgan, eng yirik korporatsiyalarga egalik qiladi, hukumatlarni moliyalashtiradi, urushlarni boshlaydi va tugatadi. Bu oilalar avloddan-avlodga uzatiladigan ulkan boylik va ta’sir kuchiga ega. Ular biror davlatni iqtisodiy bo‘g‘ib, yangi qoidalarni o‘rnatishi yoki istalgan yetakchini tarix sahnasidan olib tashlashi mumkin. Axborot esa ularning eng katta quroli. Dunyodagi eng yirik media kompaniyalari va ijtimoiy tarmoqlarni boshqaruvchi kompaniyalar bir necha kompaniya qo‘lida jamlangan. Odamlar nimaga ishonishi, kimni yomon yoki yaxshi deb bilishi, hatto nimadan qo‘rqishi kerakligini ular belgilaydi. Buning ortida milliardlab dollarlar va ulkan manfaatlar yotibdi. Tizim shunchalik mukammal ishlaydiki, odamlar o‘zlarining boshqarilayotganini hatto sezmaydi ham. Ba’zan urushlar, ba’zan pandemiyalar, ba’zan esa iqtisodiy inqirozlar orqali odamlarning hayoti boshqarib boriladi. Eng qizig‘i, ko‘pchilik bu haqiqatni anglaganda ham, unga qarshi hech narsa qila olmaydi.

Yer harorati yildan-yilga ortib bormoqda, muzliklar eriyapti, iqlim tobora o‘zgaryapti… Lekin kutilmagan joydan shov-shuvli taklif paydo bo‘ldi: olamshumul yadroviy portlash yordamida global isishni yuzlab yillarga kechiktirish. Bu reja oddiy emas – 81 gigatonna (!) quvvatga ega yadroviy portlash rejalashtirilgan! Bu shu paytgacha insoniyat tomonidan amalga oshirilgan barcha yadroviy sinovlardan minglab barobar qudratli. Yadro qurolini portlatish joyi esa Janubiy okeandagi Kerguyelen platosi, ya’ni tubsiz okean qa’rida yotgan ulkan bazalt jinslari bo‘ladi. Maqsad – kuchli yadroviy portlash orqali bazalt jinslarini maydalash. Chunki bazalt atmosferadagi karbonat angidrid bilan reaksiyaga kirishib, uni yutish xususiyatiga ega. Lekin bu tabiiy jarayon juda sekin kechadi. Olimlarning hisob-kitobiga ko‘ra, agar bazaltni sun’iy ravishda maydalab, ulkan miqdorda karbonat angidrid bilan aloqa qilishiga sharoit yaratib berilsa, global isish jarayonini yuzlab yillarga ortga surish mumkin bo‘ladi. Bunga qancha mablag‘ kerak? Atigi 10 milliard dollar. Ammo buning evaziga insoniyat 100 trillion dollarlik potentsial zarardan qutulishi mumkin.

Ammo, savollar tug‘iladi:
— Okean va ekotizimga qanday ta’sir qiladi?
— Portlash sayyoraning tektonik holatiga zarar yetkazmaydimi?
— Bunday ulkan yadroviy kuchni boshqarish imkoni bormi?

Ba’zi olimlar bu rejani inqilobiy deb baholamoqda, boshqalari esa “insoniyat o‘z qo‘li bilan yana bir falokatga yo‘l ochmoqda” deb xavotir bildirmoqda. Agar loyiha amalga oshsa, bu insoniyat tarixidagi eng katta tajriba bo‘ladi. Shu bois hozircha bahs-munozaralar avjida…