#Бу қизиқ!
БЕРУНИЙНИНГ ПОКИСТОНДАГИ ИЛМИЙ ЛАБОРАТОРИЯСИ
1 февраля 2025 от Rustam Jabborov
Абу Райҳон Беруний (973-1048) илмий мероси бугунги кунда дунёнинг турли мамлакатларида тадқиқ қилинмоқда. У яшаган, илмий тадқиқотлар олиб борган ҳудудлар ҳар доим жамоатчилик диққат марказида бўлиб келган.
Ўрта асрда Ернинг ҳажмини аниқлашда юртимиздан етишиб чиққан олимларнинг хизматлари катта бўлган. Тарихдан маълумки, Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий меридиан ёйининг бир даражали узунлиги 111,8 километрга тенглигини исботлаб берган. Орадан бир ярим аср ўтиб, Абу Райҳон Беруний Ернинг катталигини ўлчашда янги усул қўллаб, бу кўрсаткич 111,16 километр, шунингдек Ер экваторининг узунлиги 40183 километр эканлигини ҳисоблаб чиқарган.
Тарихий маълумотларга кўра, Султон Маҳмуд Ғазнавий 1037 йилда Ҳиндистонга қилган юришида Берунийни ҳам ўзи билан бирга олиб кетади. Султон қўшини йўл-йўлакай бир қатор шаҳар ва қалъаларни забт этади. Улар орасида баланд тоғ этакларида жойлашган, ҳиндларнинг Нандана қўрғони ҳам бор эди.
Ер ўлчамини даража (Беруний шар шакли 360 даражага тенг эканини яхши билган) ўлчови усули билан аниқлаш учун маълум кенгликда текис жой керак бўлади. Бунинг учун эса, ўша ерда бир неча ўн километр масофа аниқ ўлчаниши лозим. Бу иш кўп вақт, катта маблағ ва пухта тайёргарлик талаб қиларди.
Бу ҳақда Беруний шундай ёзади: «Ер айланаси узунлигини саҳрони кезиб юрмасдан қуйидагича аниқлаш мумкин. Бунинг учун денгиз соҳилидаги ёки текис жойда қад кўтариб турган баланд тоққа кўтарилиб қуёшнинг чиқиши ёки ботиши олдидан гардишининг ярми уфққа ботган вақтда устурлоб билан унинг пасайиш бурчаги ўлчаниши лозим».
Олим уфқ пасайишини ўлчаш усулини чизма ва формулалар ёрдамида тушунтиради. Бунда, тоғ тепасида қуёш чиқиши ёки ботишига қараб кўриш нурининг тоғ тепасидан ўтган горизонтал чизиқ билан ҳосил қилган бурчак ўлчанади.
Қўрғоннинг ғарб томонида баланд тоғ, жанубий томонида эса пастқам саҳро жойлашган. Яъни Ер сатҳидаги нисбатан баланд ва қуйи нуқтадан туриб, Қуёшнинг ботиш ва чиқиш бурчакларини ўлчаш олим учун бирмунча қулайлик туғдирган. Шу ерда аллома Қуёш ҳаракатини оддий устурлоб ёрдамида ўлчаб кўради ва Ер курраси радиусининг узунлиги 12 миллион 803 минг газдан ортиқроққа (салкам 6315 километрга) тенг эканлигини ҳисоблаб чиқади. Бу кўрсаткич бугунги аниқ ҳисоб-китоблардан атиги 5 километрга фарқ қилади холос.
Ҳозирги кунда Панжоб вилояти Жҳелум туманида Беруний учун лаборатория вазифасини бажарган Нандана қалъасининг қолдиқлари сақланиб қолган. Беруний бир неча шу қўрғонда яшаб, илмий тадқиқотларини амалга оширган.
Қалъа бугунги кунда анча хароб ва қаровсиз аҳволга келиб қолган. 2021 йил февралда Покистон Бош вазири Имрон Хон мазкур тарихий обидани реставрация қилиш ва ҳудудни халқаро сайёҳлик марказига айлантириш ҳақда қарор чиқарган. Бироқ, ҳали бу ҳудудда маълум сабабларга кўра амалий ҳаракатлар деярли кўзга ташланмаяпти.
Rustam Iqbol
https://t.me/IJOD07/
БЕРУНИЙНИНГ ПОКИСТОНДАГИ ИЛМИЙ ЛАБОРАТОРИЯСИ
1 февраля 2025 от Rustam Jabborov
Абу Райҳон Беруний (973-1048) илмий мероси бугунги кунда дунёнинг турли мамлакатларида тадқиқ қилинмоқда. У яшаган, илмий тадқиқотлар олиб борган ҳудудлар ҳар доим жамоатчилик диққат марказида бўлиб келган.
Ўрта асрда Ернинг ҳажмини аниқлашда юртимиздан етишиб чиққан олимларнинг хизматлари катта бўлган. Тарихдан маълумки, Муҳаммад ибн Мусо ал-Хоразмий меридиан ёйининг бир даражали узунлиги 111,8 километрга тенглигини исботлаб берган. Орадан бир ярим аср ўтиб, Абу Райҳон Беруний Ернинг катталигини ўлчашда янги усул қўллаб, бу кўрсаткич 111,16 километр, шунингдек Ер экваторининг узунлиги 40183 километр эканлигини ҳисоблаб чиқарган.
Тарихий маълумотларга кўра, Султон Маҳмуд Ғазнавий 1037 йилда Ҳиндистонга қилган юришида Берунийни ҳам ўзи билан бирга олиб кетади. Султон қўшини йўл-йўлакай бир қатор шаҳар ва қалъаларни забт этади. Улар орасида баланд тоғ этакларида жойлашган, ҳиндларнинг Нандана қўрғони ҳам бор эди.
Ер ўлчамини даража (Беруний шар шакли 360 даражага тенг эканини яхши билган) ўлчови усули билан аниқлаш учун маълум кенгликда текис жой керак бўлади. Бунинг учун эса, ўша ерда бир неча ўн километр масофа аниқ ўлчаниши лозим. Бу иш кўп вақт, катта маблағ ва пухта тайёргарлик талаб қиларди.
Бу ҳақда Беруний шундай ёзади: «Ер айланаси узунлигини саҳрони кезиб юрмасдан қуйидагича аниқлаш мумкин. Бунинг учун денгиз соҳилидаги ёки текис жойда қад кўтариб турган баланд тоққа кўтарилиб қуёшнинг чиқиши ёки ботиши олдидан гардишининг ярми уфққа ботган вақтда устурлоб билан унинг пасайиш бурчаги ўлчаниши лозим».
Олим уфқ пасайишини ўлчаш усулини чизма ва формулалар ёрдамида тушунтиради. Бунда, тоғ тепасида қуёш чиқиши ёки ботишига қараб кўриш нурининг тоғ тепасидан ўтган горизонтал чизиқ билан ҳосил қилган бурчак ўлчанади.
Қўрғоннинг ғарб томонида баланд тоғ, жанубий томонида эса пастқам саҳро жойлашган. Яъни Ер сатҳидаги нисбатан баланд ва қуйи нуқтадан туриб, Қуёшнинг ботиш ва чиқиш бурчакларини ўлчаш олим учун бирмунча қулайлик туғдирган. Шу ерда аллома Қуёш ҳаракатини оддий устурлоб ёрдамида ўлчаб кўради ва Ер курраси радиусининг узунлиги 12 миллион 803 минг газдан ортиқроққа (салкам 6315 километрга) тенг эканлигини ҳисоблаб чиқади. Бу кўрсаткич бугунги аниқ ҳисоб-китоблардан атиги 5 километрга фарқ қилади холос.
Ҳозирги кунда Панжоб вилояти Жҳелум туманида Беруний учун лаборатория вазифасини бажарган Нандана қалъасининг қолдиқлари сақланиб қолган. Беруний бир неча шу қўрғонда яшаб, илмий тадқиқотларини амалга оширган.
Қалъа бугунги кунда анча хароб ва қаровсиз аҳволга келиб қолган. 2021 йил февралда Покистон Бош вазири Имрон Хон мазкур тарихий обидани реставрация қилиш ва ҳудудни халқаро сайёҳлик марказига айлантириш ҳақда қарор чиқарган. Бироқ, ҳали бу ҳудудда маълум сабабларга кўра амалий ҳаракатлар деярли кўзга ташланмаяпти.
Rustam Iqbol
https://t.me/IJOD07/