Eron-Turkiya: tahlil va xabarlar

Afg‘oniston ichki mojaroning ostonasida: Tolibon ichida nimalar bo‘lyapti?

Afg‘onistondagi vaziyat keskinlashmoqda. Manbalarga ko‘ra, Tolibon amiri Haybatulloh Oxundzodaga sodiq bo‘lgan Qandahor guruhi ichki ishlar vaziri Sirajuddin Haqqoniy tarafdorlariga qarshi keng ko‘lamli hujum boshlagan. Qarama-qarshilik markazida Kobul turibdi – jangarilar vaqtinchalik hukumat qarorgohi bo‘lgan Arg saroyini qurshab olishdi.

Biroq voqealar faqat poytaxt bilan cheklanmayapti. Vardak va G‘azni viloyatlarida ham qandahorlik jangarilar haqqoniychilarga qarashli bo‘linmalarni qurolsizlantirib, muhim lavozimlar va ma’muriy binolarni egallamoqda. Bu esa Tolibon ichida “yuqoridan boshlangan to‘ntarish” ketayotganini ko‘rsatmoqda.

Dastlabki to‘qnashuvlar qonsiz kechgan bo‘lsa-da, so‘nggi xabarlarga qaraganda, bu sulh uzoqqa cho‘zilmadi. G‘aznida Tolibonning turli fraksiyalari o‘rtasida qurolli to‘qnashuv yuz berdi, natijada qurbonlar bor. Shundan so‘ng qandahorlik jangarilar Kobuldagi Arg saroyini qurshab olish operatsiyasini boshladi, hatto zirhli texnika ham jalb qilindi.

Tolibon ichidagi bu mojarolar hukumat barqarorligiga jiddiy tahdid solmoqda. Agar vaziyat shu tarzda davom etsa, Afg‘oniston yangi fuqarolar urushi ostonasida qolishi mumkin. Asosiy savol shuki, Tolibon bu mojaroning oldini ololadimi yoki ichki nizo ochiq hokimiyat kurashiga aylanib ketadimi?

Vaziyatni yanada keskinlashtirayotgan yana bir xabar – Qandahorda Tolibonning bosh vazirining birinchi o‘rinbosari Mulla Abdul G‘ani Barodarga suiqasd uyushtirilgani haqida xabarlar tarqaldi. Agar bu ma’lumot tasdiqlansa, bu ham Tolibon ichidagi bo‘linishning kuchayganidan dalolat berishi mumkin.

Ko‘rinib turibdiki, Afg‘oniston o‘z tarixidagi yangi va xavfli bosqichga qadam qo‘ymoqda.

Strategic Focus: Central Asia

Qatar amiri Tamim ibn Hamad ibn Xalifa Ol Soniy Damashqqa tashrifi Yaqin Sharq siyosatida muhim voqea bo‘ldi. Bu nafaqat Bashar Asad rejimining ag‘darilganini tasdiqladi, balki arab dunyosining Yangi Suriyani mintaqaviy jarayonlarga integratsiya qilishga intilayotganini ko‘rsatdi.

Bu kontekstda ekspertlar bir qator muhim jarayonlarni qayd etishmoqda:

Birinchidan, yangi rejimning legitimatsiyasi. Qatar rasmiy ravishda Suriya muvaqqat hukumati bilan aloqalar o‘rnatgan birinchi arab davlati bo‘ldi. Bu Fors ko‘rfazi davlatlari, ayniqsa, Saudiya Arabistoni va BAA uchun yangi trendni belgilashi mumkin. So‘nggi yillarda bu davlatlar pragmatik yondashuv asosida Damashq bilan aloqalarni yo‘lga qo‘ygan edi. Ammo asosiy savol shuki – yangi hukumat mamlakat ichida hokimiyatni qay darajada mustahkamlashi mumkin?

Ikkinchidan, iqtisodiy manfaatlar. Suriya iqtisodiyoti urush va sanksiyalar natijasida vayron bo‘lgan, Qatar esa uning tiklanishida ishtirok etishni ko‘rib chiqmoqda. Infratuzilma, energetika sektori va savdoga investitsiya kiritish Doha uchun manfaatli bo‘lishi mumkin, ayniqsa, agar u eksklyuziv shartnomalarni qo‘lga kiritsa. Bundan tashqari, Suriyaning hududi orqali gaz tranziti bo‘yicha muzokaralar ham ehtimoldan xoli emas – bu Qatarning uzoq yillik geoiqtisodiy maqsadi.

Uchinchidan, mintaqadagi kuchlar muvozanati. Qatar odatda 2 ta rol o‘ynab kelgan – a) islomiy harakatlarni qo‘llab-quvvatlagan va ayni paytda b) G‘arb bilan aloqalarni saqlagan. Endilikda u o‘zini Damashqning yangi hukumatini G‘arb bilan bog‘lovchi vositachi sifatida ko‘rsatishi mumkin. Biroq bu tashabbus Eron va Rossiyaning manfaatlariga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi, chunki ular Asadni qo‘llab-quvvatlab kelgan va natijada o‘z ta’sir doirasini yo‘qotishi mumkin.

Tahlillar asosida quyidagi taxminlarni ilgari surish mumkin:

Agar Qatar Suriyaning iqtisodiy tiklanishini qo‘llab-quvvatlasa, bu boshqa arab davlatlarini ham Damashq bilan aloqalarni normallashtirishga undashi mumkin.

Shu bilan birga, Saudiya Arabistoni va BAAning bu tashrifga munosabati muhim – ular jarayonga qo‘shilishlari yoki Suriyadagi ta’sir uchun raqobatni kuchaytirishlari mumkin.

O’z navbatida, Turkiya va G‘arbning reaksiyasi hozircha noaniq. Yevropa Ittifoqi va AQSh Suriyada barqarorlikka erishish bo‘yicha real qadamlar ko‘rilsa, ayrim sanksiyalarni bekor qilish masalasini ko‘rib chiqishi mumkin.

Xulosa qilib aytganda, Qatar amirining Damashqqa safari oddiy diplomatik tashrif emas, balki mintaqadagi kuchlar muvozanati o‘zgarayotganining signali bo‘lishi mumkin. Asosiy savol shuki – yangi Suriya arab dunyosining ajralmas qismiga aylanadimi yoki global o‘yinchilarning ta’sir zonasi bo‘lib qolaveradimi?

Strategic Focus: Central Asia

Tramp 2.0 va Yaqin Sharq: xavotirli kelajak
 
D.Trampning ikkinchi prezidentlik muddati boshlanishi Yaqin Sharqqa emas, balki ichki siyosiy masalalarga qaratilgan qator farmonlar bilan boshlandi. Bu farmonlar immigratsiya, ijtimoiy siyosat va davlat boshqaruvi tizimidagi o‘zgarishlarga urg‘u berdi. Ammo Trampning 2020-yilgi saylov natijalarini bekor qilishga uringan 1 500 dan ortiq shaxsga avf berishi xalqaro maydonda AQShning qonun ustuvorligi va siyosiy tizimining mustahkamligi borasida xavotirlarni kuchaytirdi.

Ekspertlar aytishicha, hozircha Tramp ma’muriyatining Yaqin Sharq bo‘yicha aniq strategiyasi yo‘q. Biroq uchta asosiy yo‘nalish bo‘yicha dastlabki signallar paydo bo‘ldi:

 
1. Arab-Isroil masalasi
 
Tramp ma’muriyati Yaqin Sharq bo‘yicha muhim lavozimlarga tezkor tayinlovlarni amalga oshirdi. Ular orasida S.Uitkof (Steve Witkoff, Yaqin Sharq bo‘yicha maxsus vakil), M.Hakabi (Mike Huckabee, AQShning Isroildagi elchisi) va M.Bulos (Massad Boulos, Arab va Yaqin Sharq masalalari bo‘yicha maslahatchi) bor.
 
Uitkof Isroil va Hamas o‘rtasidagi sulh bitimini amalga oshirish jarayoniga bevosita jalb qilingan. Biroq Trampning o‘zi bu jarayonga shubha bilan qarayotganini bildirdi: “Bu bizning urushimiz emas, bu ularning urushi.” Ushbu pozitsiya AQShning vositachilik roli pasayishi mumkinligini ko‘rsatadi.
 
Bundan tashqari, Tramp radikal yahudiy ko‘chmanchi guruhlarga qarshi AQSh sanksiyalarini bekor qildi, bu esa G‘arbiy Sohilda keskinlikni kuchaytirishi mumkin. Shu bilan birga, Saudiya Arabistoni bilan Isroilni yaqinlashtirish va Trampning Nobel mukofotiga bo‘lgan orzusi amalda ikki davlat yechimiga bog‘liq. Hakabi bu yechimning yaqin kelajakda imkonsizligini bildirishi Saudiya bilan yaqinlashish imkoniyatlarni cheklaydi.
 
2. Eron va "qarshilik o‘qi"
 
Trampning ikkinchi ma’muriyati Eron bo‘yicha turli signallar bermoqda. Uning yangi jamoasi orasida qattiqqo‘l yondashuv tarafdorlari ham (Milliy xavfsizlik maslahatchisi Michael Waltz va Davlat kotibi Marco Rubio), nisbatan yumshoq pozitsiyadagi rasmiylar ham bor.
 
Trampning avvalgi ma’muriyatida Eron bo‘yicha maxsus vakil bo‘lgan B.Huk ishdan bo‘shatildi, bu esa yangi strategiya ishlab chiqilayotganidan dalolat beradi. Shu bilan birga, Uitkofga Eron bilan bog‘liq siyosatni ham nazorat qilish ishonib topshirilishi mumkin, bu esa AQShning Yaqin Sharq bo‘yicha siyosatini yanada integratsiyalashgan shaklda olib borishiga ishora qiladi.
 
Shu bilan birga, AQSh ilk kunlardanoq Yamandagi husiylarni terrorchilik tashkiloti sifatida qayta belgiladi. Husiylar so‘nggi yillarda global dengiz savdosiga tahdid solib kelmoqda va bu qaror Vashingtonning hududiy xavfsizlik masalalarida qat’iyroq pozitsiya egallashga harakat qilayotganini ko‘rsatadi.
 
3. Global iqtisodiy siyosat va Yaqin Sharq
 
Trampning yangi iqtisodiy siyosati Yaqin Sharqqa ham ta’sir qilishi mumkin. U Kanada, Meksika va Xitoy kabi savdo hamkorlariga qarshi tariflarni joriy etishni rejalashtirmoqda. Agar bu amalga oshsa, Saudiya Arabistoni va Turkiya kabi G-20 davlatlari bilan AQSh munosabatlariga ham ta’sir qilishi mumkin.

Saudiya Arabistoni Tramp bilan yaqinlashishga urinmoqda va AQShga 600 milliard dollarlik sarmoya kiritish rejasini e’lon qildi. Tramp esa Saudiya neft narxini tushirish va yana ko‘proq investitsiya kiritish talabi bilan chiqdi. Bu energiya siyosatini yana kun tartibiga olib chiqishi mumkin, chunki Trump yashil energetikadan voz kechish va an’anaviy yoqilg‘iga qaytish niyatida.

Xulosa qilib aytganda, Trampning Yaqin Sharq siyosati hali shakllanmagan. Arab-Isroil masalasi, Eron va global iqtisodiy siyosat kabi uch asosiy omil Trampning Yaqin Sharqdagi siyosatini belgilab beradi. Hozircha Tramp ma’muriyatining yondashuvi noaniq va barqaror strategiya hali ishlab chiqilmagan. Kelgusi oylarda Tramp 2.0 ma’muriyatining haqiqiy yondashuvi oydinlashishi kutilmoqda, ammo hozircha noaniqlik ustunlik qilmoqda.

G’arbiy alyans

Markaziy Osiyodagi yangi tendensiya: Turkmaniston militarizatsiyasi

Uzoq vaqt davomida Turkmaniston xalqaro e’tibor chetida qolgan, hatto Markaziy Osiyo davlatlari orasida ham. Uning avtoritar rejimi va betaraflikka sodiqligi mamlakatni global maydondan izolyatsiya qilgan. Biroq, so‘nggi 10 yillikda, ayniqsa so‘nggi 3-4 yil ichida Ashxobod xalqaro aloqalarini sezilarli darajada faollashtirdi. Tashqi siyosiy tashabbuslarni qo‘llab-quvvatlash va ichki hamda tashqi tahdidlardan himoya qilishga qaratilgan harbiy qudratni mustahkamlash siyosati ushbu faollikning muhim elementi bo‘ldi.
 
Turkmaniston harbiy qudrati jihatidan Qozog‘iston va O‘zbekistondan ortda qolgan bo‘lsa-da, mintaqada eng ko‘p tankga ega va harbiy texnikasini faol modernizatsiya qilmoqda. Bu Ashxobodga Rossiya va Xitoyga mudofaa sohasida bo‘lgan qaramlikni kamaytirish hamda Afg‘oniston va Eron bilan chegara hududlarida o‘z mavqeini mustahkamlash imkonini berdi, deydi tahlilchilar.
 
Yangi geosiyosiy davr boshlanishi bilan Turkmaniston o‘zining geosiyosiy afzalliklarini anglab, tashqi dunyo bilan faolroq hamkorlik qila boshladi. Biroq, bu ochiqlik, ayniqsa Afg‘onistondagi toliblar tahdidi fonida, mudofaa salohiyatini sezilarli darajada kuchaytirishni talab qiladi. Harbiy sharoitlarning yaxshilanishi va Kaspiy dengizida flotni modernizatsiya qilish Ashxobodning ustuvor yo‘nalishlari bo‘ldi.
 
Hozirda Turkmaniston qurolli kuchlari soni taxminan 40 000 kishini tashkil etadi, ularning 90% quruqlik qo‘shinlarida xizmat qiladi. 1 milliard dollarlik harbiy budjetga ega bo‘lgan mamlakat 654 tank bilan mintaqadagi barcha davlatdan ko‘proq harbiy texnikaga ega. Bunday ko‘rsatkichlar Turkmanistonga jahon harbiy qudrat reytingida 77-o‘rinni egallashga imkon berdi va u Qirg‘iziston va Tojikistondan sezilarli darajada oldinda bormoqda.
 
Ashxobod o‘zining neft-gaz platformalarini himoya qilish va Ozarbayjon bilan hamkorlik qilish uchun dengiz kuchlarini faol rivojlantirmoqda. Aktiv militarizatsiya, shuningdek, Kaspiy mintaqasida Eronning harbiy faolligini tiyib turishga qaratilgan.
 
Harbiy qudratni mustahkamlash bo‘yicha harakatlarga qaramay, Turkmaniston qurolli kuchlarining asosiy vazifasi rejimni ichki tahdidlardan himoya qilish va xalqaro faollik sharoitida barqarorlikni saqlashdir. Shu bilan birga, Turkmanistan neytrallikni saqlashga va Rossiya yoki Xitoy kabi yirik davlatlarga bevosita bog‘liqlikdan qochishga intilmoqda.
 
Shunday qilib, Turkmaniston asta-sekin izolyatsiyalangan davlatdan mintaqaviy o‘yinchiga aylanib bormoqda. Uning tajribasi shuni ko‘rsatadiki, betaraflik faqat ideologiya bilan emas, balki real harbiy qudrat bilan ham mustahkamlanishi mumkin. Turkmaniston Mazkur evolyutsiya Turkmaniston tashqi va mudofaa siyosatiga ko‘proq e’tibor qaratishni talab qiladi va bu boshqa mintaqa davlatlariga xalqaro maydonda avtonom bo‘lish va mustaqillikka intilishlarida namuna bo‘lishi mumkin.

Strategic Focus: Central Asia

Tramp Eronning yadroviy obyektlariga harbiy zarba beradimi?

Eronning yadroviy dasturi oxirgi vaqtlarda Vashingtonda keng muhokama qilinayotgan mavzu bo’lib kelmoqda. Amerikaliklar fikricha, Eron bir necha oy ichida yadroviy qurolga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir paytda, harbiy choralarni kechiktirish o‘zini oqlamaydigan xavf bo’ladi.

Bu borada Tehron o‘z pozitsiyalarining zaiflashib borishini hisobga olib, yadroviy qurolni yaratish jarayonini tezlashtirish uchun barcha asoslarga ega. Isroilning Eronning asosiy havo mudofaasi tizimlarini va Hizbulloh hamda Hamas rahbariyatini yo‘q qilishi ushbu rejimning zaifligini ko‘rsatdi. Ushbu sharoitda yadroviy qurol Eron uchun bosim o‘tkazish va o‘z ta’sirini saqlab qolish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Shimoliy Koreya bilan olib borilgan muzokaralar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, avtoritar rejimlar bilan diplomatik muloqot ko‘pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Bunday urinishlar yadroviy ishlab chiqarishni yakunlash uchun vaqtni boy berishga olib keladi va Eronni keyingi sanksiyalar yoki bosimlardan himoya qiladi.

Bu fonda tahlilchilar Tramp quyidagi sabablarga ko’ra Eron yadroviy infratuzilmasiga zarba berishi mumkinligni aytmoqdalar.

Birinchidan, global tahdidni kamaytirish. Yadroviy dastur neytrallashuvi xavfli materiallarning terroristik guruhlarga o‘tishining oldini oladi va xalqaro barqarorlikni himoya qiladi.

Ikkinchidan, rejimning zaifligi. Eron hukumati iqtisodiy inqiroz va legitimligini yo‘qotishiga duch kelar ekan, o‘zining asosiy obyektlariga berilgan zarbaga bardosh berolmasligi mumkin. Bu rejimning ichki va xalqaro pozitsiyalarini susaytiradi.

Uchinchidan, hokimiyat almashinuvi ehtimoli. Harbiy mag‘lubiyat Eron rahbariyatining zaifligini namoyon qilishi va xalq isyonlariga turtki bo‘lishi mumkin, bu esa uzoq muddatda rejimning almashishiga olib keladi.

Shunday qilib, Tramp administratsiyasi nazarida
Eron yadroviy dasturi nafaqat mintaqaviy, balki global xavf bo‘lib, qat’iy choralarni talab qiladi. Genri Kissinjer ta’kidlaganidek, «dono rahbarlar inqirozlar halokatga aylanishidan oldin ularni bartaraf etishlari kerak». Eronning yadroviy obyektlariga harbiy zarba nafaqat yadroviy tahdiddan dunyoni himoya qilish, balki Yaqin Sharq barqarorligiga tahdid soluvchi avtoritar rejimni zaiflashtirish imkoniyati hamdir, deydi amerikalik ekspertlar.

Strategic Focus: Central Asia