Навоий- квант шеърият даҳоси. Ҳазратнинг қай байтига кўзинг тушмасин, ҳар гал янги бир ранггу оҳангда, янги бир тембрда, янги бир ҳикматда, янги бир инсайтда намоён бўлаверади. Эл ичида беш асрдан буён тирик юрган СЎЗлар нигоҳинг тушганини сезади. Ёшингга, кайфиятингга қараб ўзгаради хатто. Маънолар қайнаб чиқаверади. Бир ғазалидан мисол:
"Каманд учига еткурмас ғаму андеша айёри,
Бийик чекмиш магар майхона томин сунъ меъмори."
Каманд-арқон. Ғаму андеша айёри - Ақл. Майхона - завқу шавқи ва илоҳий маърифати тўлиб тошган Идеал Инсон - орифни ботиний дунёсининг тимсоли. Сунъ меъмори - Аллоҳ. Байт мазмуни: "Эгам майхона томини шу қадар сарбаланд қурганки, ақл арқони унинг учига етишга қодир эмас." Негаки, ақл ёрдамида ориф кўнглининг маърифати ва руҳ манбайи бўлмиш Илоҳнинг тенгсиз ижодини тўла англаб етишнинг иложи йўқ. Метафизик шеъриятнинг илк илдизлари Навоийдан сув ичади.
Кий, Руҳ ва Қалбгина Аллоҳга олиб боргувчи ишқ ва маърифатни ҳис қилишга қодир, дейди Алишер. Файласуфлар айтганидек: "Ишонч ақлдан устун." Ишонч - иймон дегани. Илоҳнинг Олам ва Одамга чеккан дасхати қалб кўзи орқали кўрилади.
"Хуморим заъфида каҳгил иси то етти маст ўлдум,
Сувалмушдур магар май лойидин майхона девори."
Шакли миттигина бир байтга олтита улкан тимсол сингдирилган: "Хуморим заъфи"нинг зоҳирий маъноси: кайфнинг тарқалиши. Ботиний мазмуни: ишқнинг бир муддат сусайиши - шубҳаланиш. Каҳгил - самон аралаштирилган лой. Лой - тириклик, сомон эса - Кулолнинг Инсонга яширган сири. Май лойи - бода қуйқаси, яъни, дунё шаҳватларидан покланмаган руҳ рамзи. Байтнинг зоҳирий шарҳи: "Хуморим йўқолди, лекин майхона деворини май қуйқуми билан сувашган экан, димоғимга ифори урилиб тағин маст бўлдим." Ботиний талқини: "Шубҳа сабаб муҳаббат-иймоним сусайди, пирга яқинлашдим, шунда гумонларим ариб ишқу эътиқодим, ҳайратим янгиланди."
"Тўла куб оғзи май, хуршидедур, гўё тенг очилмиш,
Чекарди бу ики хуршид даврин сунъ паргори."
Куб, деб, май сақланадиган катта хумга айтилади. Тасаввуфий истилоҳга кўра у: орифнинг маърифат қайнаб-тошган қалби. Паргор-циркуль. Интизом ва чора-тадбир рамзи. "Хумни оғзи офтобга ўхшайди, иккаловидан нур таралади, Худо хум оғзини (яъни, ориф қалбини) ва офтобни интизом ила баравар чизган ва очган." Дунёдаги зиё шундан! Шунинг учун ҳам
"Май ичмиш хонақаҳ шайхи, харобот аҳли айш айланг,
Ки, чиқмиш баҳя урғон хирқасидин маблағи кори."
Хонақоҳ - масжид ичи. "Харобот"дан мақсад не? Жавобни "Маҳбуб ул қулуб" дан излаб кўрамиз.: Хароботийларға "тожу тахт туфроғ билан тенг." Демак, Харобот аҳли нафс ғавғосидан батамом кечиб, ўзини Ҳақ йўлига бағишлаган дарвеш хокисорлар экан. Хирқа - сўфийларнинг жандаси; мажозан оламдаги ашёларнинг моддий сурати. Баҳя - ямоқ. Маблағи кори - натижа. Шоҳ байт мазмуни: "Хонақоҳ имоми май тотибти - илоҳий маърифатдан баҳра олибти. Ҳой, яқийн хокисорлар, сиз ҳам айшга - мажлисга қўшилинг. Шайҳнинг қурбати, ҳалолгиги унинг ямоқ кийимидан билинади. Ҳақир суратида шоҳ сийрати жилваланмиш"
"Кўринган мосиво буди эмас, балки намудидур,
Май устида ҳубобу мавж шаклининг намудори."
Мосиво-йўқликка чиқадиган моддий борлиқ. Яъни, Ҳақ ва ориф орасидаги ўткинчи ва бегона парда. Буд эса - асос. Намуд - нобуд шаклида сизга таниш. Ҳубоб-кўпик. Байтнинг насрий баёни: "Май устидаги кўпик унинг қуруқ, ўткинчи шакли бўлиб кўрингани каби борлиқ ҳам Олий Зотнинг жалолату қудратини тўла очиб бера олмайди." Коинот Аллоҳнинг қудратидан бир заррадир холос. Сиз кўраётган борлиқ иккиламчи шаклий илюзия, бирламчи эса руҳ, яъни, мазмундир. Яралишдан асосий мақсад яралиш маҳиятини англашдир. Зеро:
"Ҳубобу мавж май таҳрикидин зоҳирдурур, лекин
Сукун топғон вужуди, майдин ўзга қайдурур бори?"
Таҳрик-ҳаракат. Сукун-тин олиш. "Май ҳаракати - энергияси унинг мавжида номоёндир. Мавжи тингач майнинг нимаси қолади?" Яъни, оламни англашдаги муҳим омил бу - фаолиятдир..
"Қуёш аксимудур ҳайвон суйида ё кўринмишдур,
Равоносо май ичра соқий гулчеҳра рухсори."
