Sarvinozdan chizgilar

Aybdorlik tuzog'i

Nosog'lom jamiyatlarda shunaqa holat bor: agressorning zo'ravonliklari norma hisoblanadi, qurbonlarning o'zini himoya qilishga urinishlari tanqid qilinadi.

Masalan:

• Ota-onalarning bolalarga yetkazadigan ruhiy va jismoniy zo'ravonliklari, adolatsiz cheklovlari, og'ir talablari — norma. Hatto, g'amxo'rlik belgisi.
• Farzandlar ózining ruhiy salomatligi uchun harakat qilsa, o'zini himoya qilsa — egoist, mehrsiz farzandlardir. Hali terapiya oladigan yoshlar soni 0,1%ga yetmay turib, psixologga "arzimagan narsalardan nolib" borishlari haqida masxaromuz videolar ham chiqishga ulgurgan.

• Erkaklarning xotini(opa-singlisi, qiz farzandi)ni cheklashi, boshqarishi, nazorat qilishi, zo'ravonlik qo'llashi — odatiy holat. Shunday bólishi kerakligiga ishonishadi ham.
• Feministlarning ayollarni HIMOYA qilishga qaratilgan harakatlari, ayollarning óz xohishlari uchun kurashlari esa — erkaklarga NAFRAT belgisi sifatida kóriladi (?!)

• Davlat idoralarining, mansabdor shaxslarning o'z vazifasini bajoralmay, katta suiste'molliklar qilishi — kundalik hayotning syurpriz bólmagan qismi. "Axir bitta kichik oilani boshqarish oson emas, ular neeeeechta odamga javobgar, oson emas..."
• Muammolarga norozilik bildirgan oddiy aholi vakillari esa — noshukr, dangasa, imkoniyatlarni kórolmaydiganlar, o'zini rivojlantirolmaydiganlar deb hisoblanadi.

Nosog'lom jamiyatlarda qurbonlar ózining agressorlarini sevishi, hurmat qilishi, hatto ularga sig'inishi kerak. Agressorga zarar yetkazish u yoqda tursin, undan himoyalanish istagining óziyoq qoralanadi. Qurbonning aybsiz yoki aybdor ekani haqidagi óylar, ikkilanishlarga chómib qolishi — uni agressorning zo'ravonliklarini kórish, analiz qilish, tanqid qilishdan chalg'itadi.

Ba'zida hayotimda kóp voqea sodir bólsa, xavotirchan, jizzaki bólib qolaman. Shu payt dam olishga ehtiyoj sezyapman deb óylayman, lekin dam olgim kelmaydi. Shunchaki nimadirlarni óylab olish (va kundalikka yozish) uchun bósh vaqt istayotgan bólaman. Bu assimilyatsiya ehtiyoji deyiladi — bólgan voqeani, yakunlangan ishni, hal qilingan muammoni "hazm qilish" ehtiyoji.

Assimilyatsiya qanday kechadi? Yuz bergan voqea qanday bólgani, sizga qanday ta'sir qilgani, qaysi hislarni paydo qilgani, olib kelgan foyda va zararlarini anglaysiz, xulosalar qilasiz. Bir voqeani assimilyatsiya qilish yangi jarayonga kirishish uchun zamin yaratadi.

Terapiyada assimilyatsiya bilan kóp shug'ullaniladi. Masalan, mijozning uzoq yillarga oid travmasi bor. Travmatik voqeani eslagisi kelmaydi, uning ta'siridan ham chiqolmaydi. Terapiya davomida asta-sekin bu voqeani eslash, tahlil qilish, psixikaning óshanda ajralgan "bólak"larini jamlash assimilyatsiyaga misol bóladi. Shundan sóng mijoz yangi tajribalarga ochilishni boshlaydi.
Hafta davomida bólgan voqealarni aytib berish va tahlil qilish ham assimilyatsiyaga misoldir.

Avvallari ta'tillar va dam olish kunlarini — yangi tajribalar, kóngilxushlik va zavq uchun kerak deb óylardim. Hozir esa assimilyatsiya uchun ham vaqt ajrataman: kafega boraman, quloqchinimni taqib, kayfiyatga mos musiqa bilan kundaligimga "sho'ng'iyman", qahva hóplab xayol suraman. Shundan keyin har doim ózimni yaxshiroq his qilganman.

"Qo'lingdan keladi, nega qilmaysan?"

Bu gapni atrofingizdagilar tomonidan tez-tez eshitib tursangiz yoki ichingizda doim shu savol jaranglab tursa — ruhan tugab-bitish(burnout)larni kóp boshdan kechirgan bo'lsangiz kerak. Bunga alohida nom bor — gifted kid burnout (qobilyatli bolaning kuchli charchog'i).

Buning ma'nosi nima?
Bolalikda ózingizni yaxshi his qilgan bólishingiz mumkin, hamma sizni maqtayapti, potensialingizni yuqori baholashyapti, kelajagingiz haqida katta orzu va xayollaringiz bor. Lekin ulg'ayganingizda istagan marralaringizga yetib bormaganingiz uchun ózingizni kóp ayblaysiz va qattiq charchaysiz, surunkali xavotir va depressiyada yurasiz.

Nega qobilyatli bolalar yetuk yoshlarida har doim ham kózlagan muvaffaqiyatiga erisholmaydi?
• Farzandida birorta qobilyatni payqagan ota-onalar uni birorta ustozga, maxsus tógarak yoki maktabga topshirishadi. Asosiy vaqti nimadir qilish, vazifa bajarish bilan ótadigan bolaning yaqinlik, g'amxo'rlik singari emotsional ehtiyojlari qondirilmaydi. Shu sabab, ulg'ayganida odamlar bilan yaqinlashish, sog'lom munosabat qurishda qiynalishi va buning natijasida paydo bo'lgan ruhiy muammolar tufayli qobilyatini rivojlantirishga kuch topolmasligi mumkin.
• Ózidan kóp narsa kutish — odamni falajlab qóyadi. Ilk xato va muvaffaqiyatsizliklarga chidolmaganlik tufayli umuman harakat qilmaslik mumkin.
• Qobilyatli bolalarda ADHD (diqqat yetishmasligi va giperaktivlik), autizm, hissiy ta'sirchanlik kabi xususiyatlarning bólishi ehtimoli katta. Bular esa kundalik hayotda, munosabatlarda, turli muammolarda ancha qiyinchiliklar paydo qiladi. Ózini tushunib olgunicha va samarali yashash usullarini kashf qilgunicha kóp yillar ótib ketishi mumkin. Ayniqsa yuqoridagi sindromlar va xususiyatlarga ega ayollar oila qurganidan keyin, ro'zg'or va farzand parvarishi tufayli yanayam kóproq qiyinchiliklarga óralashib qoladi, qobilyatlarini rivojlantirolmaydi.
• Bolalikda chizilgan xayolik kelajak yóliga — hayot ózining "tuzatishlar"ini kiritishi ehtimoli bor. Turli yóqotish va baxtsiz hodisalar tufayli odam depressiya va inqirozlarni boshdan kechiradi, bunday paytda qobilyatini rivojlantirishga sharoit bólmasligi mumkin.

Yuqoridagi sabablarni tushunishning ózi burnout holatidan chiqishda ancha yordam berishi mumkin. Chunki ichki ayblovlardan kóra kóproq charchatadigan narsa yóq.

Nima deb óylaysiz, sizda gifted kid burnout bormi?

Oxirgi paytlarda reklama orqasidan daromad qiladigan va har kuni nimanidir reklama qiladigan life-style blogerlarni kuzatmay qóyganimni sezdim.

Nega ularni kuzatgim kelmayapti, deb óylab kórsam — ularning asosiy his qiladigan va kórsatadigan emotsiyasi lazzatlanish hissi ekan.
Hatto bu lazzatlanish hissini tuyish — ularning majburiyatlaridan biri, chunki ózi xohlamagan paytlarda ham nimanidir sinab kórishi, yoqtirishi va reklama qilishi kerak.
Inson esa har doim ham lazzatlanishni istamaydi.

Har kuni qaysidir brenddan sovg'a oladigan, qaysidir restoranga, bazmga taklif qilinadigan bir blogerni bir muncha vaqt follow qilgandim. Keyin a'zolikdan chiqib ketdim. Bunaqa hayotga erisholmasligimdan emas (hasad qilyapmanmi deb óylab qolgandim), bunaqa hayot tarzi menga to'g'ri kelmasligidan. Uzluksiz boy iste'molchi bólishni xohlamayman. Faqatgina boy iste'molchi obrazida kórinishni xohlamayman.

Odamlarda turli-tuman hislarni, holatlarni kórishni istayman: yaratish quvonchi, isyon, matonat, jahl, qayg'u, tushkunlik, ehtiros, g'amxo'rlik, mayinlik, xavotir, yolg'izlik, ojizlik, sokinlik, shiddat va hk. Butun shaxsiyating, bloging kóplab brendlarning nigohi nazoratida bólsa, ularga kerak bólgan orzumand bolakay qiyofasidan tashqariga chiqolmay qolasan.

Yangi yilingiz qutlug' bo'lsin, aziz obunachilarim va yaqinlarim🫶🏻
Sog'lomroq, baxtliroq, yengilroq yil bo'lsin✨✨✨

Oilaning ichidagi o'zaro munosabatlardan hech kim mamnun emas, lekin qarindoshlar bilan aloqalar yaxshi bo'lishi kerak.
Bunaqa muhitda yashab ko'rganmisiz?

Mavsumga mos kiyishga kiyimingiz yo'q, lekin mehmonlar kirib o'tiradigan xona chiroyli remont qilingan bo'lishi kerak; dars qilishga stolingiz yo'q, lekin bir necha oy yotib qolishga kelgan qarindoshingiz uchun alohida krovat bor; yangi yilda sinfdoshlar bilan uyushtiriladigan bazmga olib borishingiz uchun tuzuk shirinlik yo'q, yangi yil oqshomi uyingizga keladigan qarindoshlarning tatib ko'rishi uchun istagancha noz-ne'mat bor. Siz haqingizdagi siz uyaladigan, yoqtirmaydigan voqealar mehmonlarni kuldirish uchun ota-onangiz tomonidan mamnuniyat bilan aytib beriladi. Bular sizga tanish bólsa, demak ha, disfunksional oilada yashab kórgansiz.

Disfunksional oilalarda — har kunlik hayotda yaqinlik yo'q, tashqaridan kimdir kelsa — ahvolingiz yanayam og'irlashadi: ota yo onangiz/aka yo opangiz/turmush o'rtog'ingiz kutilmaganda sizni masxara qiladi, sizga qo'pollashadi yoki borligingiz butunlay esidan chiqadi. Siz esa uning alkogolizmi, qimorda yutqizganlari, zo'ravonliklari, kasalliklari, xiyonatlari haqida hech kimga og'iz ochmasligingiz kerak.

Bu qarindoshsevar oila a'zongiz kasal bo'lsa, muammoga uchrasa, qarib qolsa — sevimli qarindoshlari emas, siz g'amxo'rlik qilishingiz kerak. Qarindoshlar haqidagi g'iybatlarini siz eshitib, siz yupatishingiz, maslahat berishingiz kerak.

Buncha ko'p nohaqlik, deyapsizmi? Hali yana bir muhim punkt bor. Siz ham qarindoshlaringizni yaxshi ko'rishingiz, yaxshi kórolmasangiz aybdorlik hissidan qiynalashingiz kerak.

"Kimlik" (Milan Kundera) romani inson ruhiyatini yaxshi tasvirlangani bilan yoqdi menga. Undan ózimga yoqqan bir qancha iqtiboslarni tarjima qildim:

"...Biroq hislarga hech kim qarshilik qilolmaydi, shu yerdalar va har qanday bostirishga urinishlardan mustaqildirlar. Odam qilgan har qanday harakati, aytgan gapi uchun o'zidan jahli chiqishi mumkin, lekin tuygan hissi uchun jahli chiqmasligi kerak, chunki hislarimizni boshqaradigan kuchimiz yo'q".

"Sir — eng keng tarqalgan, eng odatiy, eng kóp takrorlanadigan va hammaga tegishli narsadir: masalan tana va uning ehtiyojlari, kasalliklar, yopishqoq xayol-u istaklar, ich qotishi yoki hayz kunlari. Shaxsiy hayotimizga taalluqli bu holatlarni boshqalardan uyalib yashirishimizning sababi — ularning óta individual holatlar ekanimas, aksincha, óta umumiy holatlar ekanidir".

"Mendagi bir-biridan farqli bu ikki yuzni saqlab qolishni qancha vaqt davom ettirolaman? Odamni yeb-bitiradigan narsa bu. Bir kun keladi, faqat bitta yuzim qoladi. Va bu yomon yuzim bo'lishi tayin. Ya'ni jiddiy yuzim. Kónishni qabul qilgan yuzim".

Negativ kommentlarga munosabatim qanday?

Tweetlarim va qatnashgan 3ta podkastimda kelgan, keladigan negativ komment(izoh)lar — yoqimsiz hissiyotlar, "неприятный осадок" qoldiradi. Yólakda ketayotganingizda botqoq ichida ótirgan kimdir sassiq loyini sizga qarab sarchatganida hech narsa bólmaganday xush kayfiyatda yoki beparvo ótib ketolmaslikday bu.

Tanqidning konstruktiv va distruktiv kórinishlari bor: Konstruktiv tanqiddan keyin odam nimani ózgartirish, to'g'irlash kerak ekanini biladi, buning uchun energiya paydo bóladi. Distruktiv tanqid esa kuchli uyat hissini uyg'otadi va shol (paralich) holatiga tushirib qóyadi, nima qilish kerakligini bilmaysiz. Distruktiv tanqid odatda aniq bir harakat haqida bólmay, shaxsning "meni"ini nishonga oladi, óziga bahosini tushiradi.

Distruktiv tanqid qilayotgan odamning yozganini óqiganingizda, gaplarida jirkanish, yerga urish, masxaralash, qadrsizlash kabilar borligini sezasiz. Oxiriga "bu meni subyektiv fikrim", "to'g'ri qabul qilasiz" degan jumlalarni qóshib qóyadiganlar bor — axlat ustiga gul qóndirib uzatganday. Bu bilan gaplari yoqimli bólib qolmaydi.

Distruktiv tanqidga duch kelganimda, kuch va xohishim bólsa, men ham komment egasiga "loy chaplayman" va bundan biram mazza qilaman-ki... Erinsam yo órinli deb hisoblamasam, ichimda sókish va achinish bilan cheklanaman. Nega achinish? Chunki unga zarari tegmagan insonlarga bunday shafqatsiz munosabat, xunuk muomala qiladigan odamning ichida óziga nisbatan ham shunaqa "zolim" bor.

Yaqinda twitterda bittasining heytiga javoban sókdim. Keyin meni shaxs buzilishlariga ega ekanim, psixologga muhtojligim, alamzadaligimni aytdi. Aynan qaysi shaxs buzilishiga egaligimni aytsa yaxshi bólardi, psixologimga ishlashimiz uchun yangi masalani kótarib borardim😀
"Juda yerga urilib ketdim" degan javobimdan keyin yerga urish harakati unchalik muvaffaqiyatli chiqmaganini his qilgan shovvoz kommentlarini óchiribdi...

"Sigma podcast"dagi suhbatimiz ham YouTube'ga joylanibdi🥳

Psixologiya va terapiya, depressiya haqida hammaga tushunarli bo'ladigan fikrlar aytganman. Taklif qilishgani va yaxshi savollar uchun podkast jamoasiga rahmat!
Kórib komment qoldiring, hammasini óqiyapman😼

Qayg'uni tan olish

Yaqinda "Saklı" nomli turkcha serialni boshlagandim. Bosh qahramon ayolning bir yil oldin to'rt yoshli farzandi vafot etgan bo'ladi — o'lim sababi ko'rsatilgan qismlarga hali kelmadim. Qaynonasi va eri yo'qotish azobidan xalos bo'lishi uchun tezroq homilador va farzandli bo'lishiga undaydi. Shundan keyin ayolning ulardan ancha ko'ngli qoladi. Ósha paytlarda hayotiga boshqa erkak (bosh qahramonlardan biri) kirib keladi.

Shu kunlarda Milan Kunderaning "Kimlik" nomli romanini o'qiyapman. Unda ham shunaqa holat bor ekan. Bosh qahramon ayolning farzandi o'ladi. Qaynopasi, uning ta'sirida eri ham yana farzand tug'ishga undashadi. Shu sabab ayol ajrashadi va boshqa uyga ko'chib chiqadi.

Bu yaqinlaring tomonidan o'g'riqlaringga yetarlicha shafqat ko'rsatilmasligi, yupatishni bilmasliklari tufayli his qilinadigan begonalik hissiga misol. Qayg'u hissi bilan yolg'iz qolish, boshqalar tomonidan qayg'ungizning ko'lami his qilinmasligi, qayg'ungizni kimdir konteynerlay olmasligi — anchagina azobli holat. Bu o'zingizni "ortiqcha tushkunlik"da ayblashingizga ham olib keladi.

"Qayg'uni ko'p his qilsam, unga cho'kib ketaman" deb o'ylaydiganlar bor. Aslida qayg'udan qochish — uning tugamasligiga sabab bo'ladi. Endi qayg'u — surunkali xavotir, jahl, aybdorlik singari boshqa hislarga aylanadi, yoki depressiyaga.

Qayg'uni qanday his qilish mumkin? Yo'qotishni tan olish, uning ko'lamini anglash orqali. Yig'lash, kimgadir gapirib berish, ijod kabi yo'llar bilan qayg'uni ifodalash yengillik beradi.

Qayg'udagi odamni qanday yupatish kerak? Quchoqlash, shunchaki tinglash, qanday yordam kerakligini so'rash kabilar yetarli. Maslahatlar, "ko'ngil ko'taruvchi" gaplar, yangi quvonch manbasini topib berishdan voz kechgan yaxshiroq.

Hozir ajrashuvlar nega ko'p?

"Madaniyatimizga xos bo'lgan yaqinlik modeli hamda ilk yetuklik davridagi umidlar — juftlikning bir-biriga singib ketishini kutadi va bu kutish yarimta Men bilan Boshqaning birlashuvi orqali butunlik hosil qilishi ishonchiga asoslangan. Ikkimiz bitta bo'lamiz, ikkimiz bir butunga aylanamiz. Bunday kutuvlar cheksiz olam oldida o'zining kemtikligi va noadekvatligini his qiluvchi insonlarga butunlay xos bo'lib, aslida sheriklarning har birida shaxsiy o'sishni sekinlashtiradi. Real hayot aldamchi umid va kutuvlarni, shu bilan birga proyeksiyalarni parchalaganida, odam hayot ma'nosi, ya'ni Boshqaga proyeksiya qilingan hayot ma'nosining yo'qolganini his qiladi".

O'rta yoshda ajrashuvlarning ko'p bo'lishini psixoterapevt James Hollis juftimizga (nevrozlar, travmalarimizdan ta'sirida) juda katta kutuvlar yuklashimiz va ularning puch bo'lishi bilan izohlaydi. Avvallari nikoh o'zaro foyda asosida qurilgan, oila — qadriyatlar, milliy tegishlilik, diniy an'analar va hokimiyatni saqlovchi hamda avloddan-avlodga uzatuvchi ijtimoiy institut bo'lgan. Hisob-kitob bilan qurilgan nikohlar har doim uzoqroq saqlanib qolgan — o'lim yo taqdir ajratmagunicha. Romantik nikoh esa odatda o'zimizda bo'lishini xohlagan xususiyatlarimizni jamlaganday tuyuluvchi kishi bilan quriladi, sherigimizga katta kutuvlar yuklaymiz, lekin borgan sari umidlar puch bo'ladi va muhabbatdan ko'nglimiz qolishi mumkin:
"Birgalikda yashash — har kuni shafqatsizlarcha proyeksiyalarni yo'q qiladi".

Sevgan insoningiz bilan munosabatlar ham nega har doim baxtli bo'lavermasligi haqida savollaringiz bo'lsa, shuningdek, o'rta yosh inqiroziga duch kelganday his qilayotgan bo'lsangiz James Hollisning "Yo'l o'rtasida burilish" kitobini tavsiya qilaman. Eng sevimli yozar psixoterapevtlarimdan.