Miyashunos

Xotira va uyqu mavzusida yozgan maqolamiz 30 martaga yaqin ulashilgan edi.

Asab tizimi haqida oxirgi maqolamiz ham qiziq chiqqan. Post uzunligi sababli o'qiy olmaganlar uchun oxiriga qisqacha variantini ham yozib qo'ydik. O'qib ko'ring. Yoqsa boshqalarga ham jo'nating.

Balki bu safar ulashishlar sonini 30 ta dan oshirarmiz?

@Miyashunos_uz

Asabni ehtiyot qiling.

Asabiylashish deganda jahl chiqishi yoki hayajonlanishni tushunamiz. Lekin asab tizimi rostdan ham faqatgina g‘azab va hayajonni nazorat qiluvchi tizimmi?

YO‘Q! Bugun asab tizimi aslida nima ekanligini aytib beraman.

Shu maqolani yozishim, u sizga yetib borishi, va siz uni o‘qishingiz uchun Telegram deb ataluvchi ajoyib dastur kerak. Biz ham his qilishimiz, fikrlashimiz, harakatlanishimiz, va o‘ylab o‘tirmasdan nafas olishimiz uchun bizga shu kabi dastur kerak. Tanamiz uchun nazorat markazi va aloqa tarmog‘i vazifasini asab tizimi (yoki nerv sistemasi) deb ataluvchi murakkab dastur bajaradi.

Asab tizimi qanday ishlaydi?

1. Markaziy asab tizimi — Miya va orqa miya. Uni tanadagi xo‘jayin deb tasavvur qilsak bo‘ladi — u qarorlar qabul qiladi va buyruqlar beradi.
- Miya — (bu kanal kuzatuvchilariga miya nimaligini tushuntirsam uyat bo‘lsa kerak :))
- Orqa miya — bu miya bilan tananing boshqa qismlari o‘rtasida xabarlarni tashuvchi “avtomagistral”, va u umurtqamizning ichidan o'tgan.

2. Periferik asab tizimi: Bu tananing boshqa qismlarini boshqaruv markazi (miya va orqa miya) bilan bog‘laydigan tarmoq. U ikki asosiy vazifani bajaradi:
- Ixtiyoriy harakatlar, masalan, qo‘lingizni ko‘tarish yoki to‘p tepish.
- Ixtiyorsiz harakatlar, masalan, yurak urishi yoki ovqat hazm bo‘lishi.

Nega “asab tizimi” deyiladi?

Bu nom “asablar” so‘zidan kelib chiqqan. Asablar – bu tanadagi ingichka simlar bo‘lib, ular elektr signallarni tashiydi, go‘yo miyangiz va tanangiz o‘rtasidagi xabarlar kabi.

Qisqasi

Asab tizimi (1) ko‘rish, eshitish, hid bilish kabi hislarni nazorat qiladi; (2) mushaklaringizni harakatga keltiradi; (3) yurak urishi, nafas olishi kabi amallarni nazorat qilib hayotimizni saqlaydi; (4) va u orqali siz o‘qiysiz, eslab qolasiz va hattoki his-tuyg‘ularni boshdan kechirasiz.

Shunday murakkab tizim haqida o'rganish, tanamiz qanchalar mukammal yaratilgani haqida fikr yuritishga undaydi. O'zimizni o'rganaylik!

Oxirigacha o‘qigan bo‘lsangiz, maqolamiz boshqalarga ham yetib borishi uchun ulashib qo‘yishni unutmang. Rahmat.

@Miyashunos_uz

"Yaqindagina yodlagan edim. Esimdan chiqdi" | Xotira va uyqu.

Tanish so‘zlarmi? O‘quvchilar so‘z yodlamaganlarida eng ko‘p ishlatadigan gaplaridan biri bu ko‘pchiligimizning zaif nuqtamiz hamdir. Xotira qanday ishlashini yaxshi bilmasdan biror ma’lumotni eslab qolishga harakat qilish, xuddi manzili aniq bo‘lmagan makon tomon yo‘lga chiqishga o‘xshaydi. Uxlaganda darsni yodlasa bo‘ladi desam ishonasizmi? Ba’zan dars qilish o‘rniga uxlasangiz yaxshiroq natija ko‘rsata olasiz desam-chi? Bo‘lmasa oxirigacha o‘qing.

Telefonlarni o‘chiramiz, chiroqlarni o‘chiramiz, har qanday ishimizni to‘xtatamiz va uyquga ketamiz. Lekin aynan shu vaqtda — uyquda — miya o‘zining muhim bo‘lgan ishini boshlaydi. Aynan uyqu vaqtida miya xotiralarni shakllantiradi. Uxlaganimizda miya xotiramizdagi voqea-hodisalarni "yangi ma’lumotlar" qismidan "eslab qolinishi shart!" qismiga olib o‘tadi va tartiblaydi. Ushbu muhim jarayonni o‘tkazib yuboradigan bo‘lsak xotiralarimiz chalkashib ketishi yoki butunlay yo‘qolishi ehtimoli katta.

Biz davrlarda uxlaymiz. Ya’ni o‘rtacha har 90 daqiqada qaytalanadigan bosqichlardan o‘tamiz. Bosqichlar asosan ikkiga bo‘linadi: REM (tez ko‘z harakati) va NREM (tez bo‘lmagan ko‘z harakati). Chuqur NREM uyqusi paytida, miya ma’lumotlarni vaqtinchalik saqlaydigan miya qismi "hippokampus"dan uzoq muddatga saqlovchi qism "korteks"ga o‘tkazadi. Korteks va amiglada qismlarini qamrab oluvchi REM uyqusi esa bu xotiralarni qayta ishlaydi va neyronlar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi. Natijada o‘sha kuni olgan ma’lumotimizning muhimlari saralanib, xotiraga mixlanadi.

Eng ko‘p qilinadigan xatolardan biri bu uyqu o‘rniga dars qilib, uyquni ’yetkazib olaman’ deb o‘ylash. Kechasi dars qilishning foydalari bo‘lsa-da, uyqu rejimining buzilishi aks ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Doimgidan kech uyquga yotsak, uyqu davrlariga jiddiy ta’sir qiladi. Ma’lumotlar hippokampus’dan korteks’ga yetib bormay qoladi, va biz kechasi bilan uyqudan kechib o‘rgangan darsimizni ertasiga umuman eslay olmaymiz.

Darsni uyqudan oldin yodlab, ertalab uyg‘ongandan so‘ng takrorlash eslab qolishning eng ko‘p qo‘llaniladigan uslublaridan biri hisoblanadi. Uxlashdan oldin miyamizni nima bilan oziqlantirsak, aynan shu xotiramizga yaxshi o‘rnashadi. Bugun 15 ta so‘z yodlashingiz kerakmi? Ayni uyqudan avval yodlang, va ertalab turib takrorlang — ta’sirini bir kundayoq ko‘rasiz. Yotishdan avval nima bilan shug‘ullanayotganingizga e’tiborli bo‘ling. Har kuni bir vaqtda uyquga yoting. Uyqusini to‘g‘ri tartibga solmagan insonning miyasi hech qachon o‘zining potensialida ishlay olmaydi.

Shularni barchasini bilib turib ham kech uxlaysizmi? Shularni barchasidan keyin ham "yaqindagina yodlagandim" deysizmi? Balki yaqinda yodlaganingiz uchun, uyquga e’tiborsiz bo‘lganingiz uchun esingizdan chiqqandir.

Mehnatimizni qo‘llab-quvvatlash uchun maqolani yaqinlaringiz bilan ulashing. Rahmat.

- Jamshidbek Izzatulloh.

@miyashunos_uz

Yuqoridagi maqolalarimizda (Gapirish, Til o'rganish), inson aslida qanday gapirishi, gapirganda miyada nimalar sodir bo'lishi, bilingvizm nima ekanligi, va shu kabi boshqa til va miyani birlashtiruvchi tushunchalarni o'rgandik.

Kun savoli: Nutq va til o'zlashtirishni miya ilmi nuqtayi nazaridan o'rganuvchi fanni nima deb ataladi?

@Miyashunos_Jamshidbek

Javob istayotgan savollar.

“Kim? Tadqiqotchi? Qayerda ishlaysan ertaga? Kim pul to’laydi?”

O’z kelajagimni miya ilmi sohasi bilan bog’lashni boshlaganimdan beri shu va shunga o’xshash turli savollarga duch keldim. Bu ilmni o’rganishga qaror qilganimda daromadni umuman e’tiborga olmagan bo’lsam ham, va kelajakda pul topish haqida umuman qayg’urmayotgan bo’lsam ham, o’sha savolni bergan odamlarga javob berishni istadim.

“Nima ish qilasan?” degan savollar esa chindan ham o’zimga qiziq bo’ldi. Kunimni qanday o’tkazaman, qayerda o’tkazaman? Ko’chalarda odamlar bilan tajriba (eksperiment) o’tkazib yuramanmi, yoki laboratoriyadan chiqmasdan ishlaymanmi?

Ha, ilmiy maqolalar yozmoqchiman, lekin izlanmoqchi bo’lgan mavzularim ko’p. Ularni barchasini izlanishga umrim yetadimi? O’zi bitta tadqiqot ishini amalga oshirishga qancha vaqt ketadi?

Bir necha oy vaqt sarflab qilgan tadqiqotimni O'zbekistonda moliyalashtiradigan tashkilotlar bormi?

Boshqa tadqiqotchilar-chi? Shu sohada izlanish qilmoqchi bo'lgan odamlar bormi o'zi? Hamma IT, iqtisod va biznesga qiziqqan paytda, miyani o'rganadigan odamlar bo'larmikin?

Uyimdagilar aytganidek biologiya va kimyoni zo'r bilishim shartmi? Yana bilishim kerak bo'lgan qaysi fanlar bor?

Qiziq. Hammasi qiziq!

@Miyashunos_Jamshidbek

“3 ta tilni o’rgansa miyasi aynib qolmaydimi?”, “Bolani qiynab nima keragi bor?”, “Avval o’zbekchani o’rgatsang bo’lmaydimi?”.

Yurish uyoqda tursin, hali o’tirolmaydigan, “mommy” so’zidan boshqa so’zni aytolmaydigan jiyanim ustiga turib olib so’zlarni o’qishni o’rgatayotganimizda shu kabi tanqidlarga uchradik. O’qitayotgan dasturimizga ishonganimiz sababli miyasi “aynib” qolishidan hech ham qo’rqmasdan o’rgataverdik. 3 yoshli bolaga 3 ta til o’rgatish jarayoni va natija haqida gaplashishdan avval, keling bir nechta tilda gaplashadigan insonning miyasida nimalar bo’lishi haqida o’rganamiz. Rostan ham miya bir nechta tilda gaplashishga qiynaladimi, yoki aksimi?

Bilingvizm va miya.

Bilingvizm (inglizchada bilingualism) “bi” — ikki, “lingua” — til, ya’ni ikki tillilik ma’nosini bildiradi, va dunyo aholisining qariyb yarmi ikki tilda gaplasha oladi. Ikki yoki undan ortiq til tizimlarini samarali boshqarish uchun miyada ajoyib jarayonlar sodir bo’ladi:

1. Boshqaruv: Ma’lum vaqtda qaysi tilda gapirishni miyaning prefrontal korteks deb ataluvchi qismi boshqaradi. Ushbu qism bizga qaror qabul qilishda va chalg’ituvchi narsalarga e’tibor bermaslikda yordam bergani uchun, biz qiyinchiliksiz tillarni almashtirib gapira olamiz.

2. Ikkala tilning faollashishi: Qizig’i shundaki, ikki tilda gapiradigan inson miyasida ikkala til ham bir vaqtda faollashadi, hatto biri ishlatilmayotgan bo’lsa ham. Masalan hozir ushbu postni o’zbek tilida yozyapman, lekin miyam bir vaqtning o’zida ingliz tilida ham, balki rus tilida ham to’g’ri so’zlardan va grammatik qoidalardan foydalanib gaplar tuzyapti. Qo’shimcha tillar nutqga halaqit berib qo’ymasligini boshqaradigan alohida tizim mavjud, va bir tilda boshqa tilni qo’shmasdan gapirolmaydigan insonlarda shu tizim nisbatan zaifroq bo’ladi.

3. Zichlashish: Neyroplastiklik haqida maqolamizda yozganimizdek, huddi yangi ko’nikma o’rganganimiz kabi, yangi til o’rganish orqali miyamiz tuzilishini o’zgartira olamiz. Aniqroq qilib aytganda, miyadagi eng muhim qismlardan biri bo’lgan “kulrang materiya” ning zichligini oshiradi va shu sababli kognitiv qobiliyatlarimiz kuchayadi. Tadqiqotlar: Khateeb et al. (2007); Mechelli et al. (2004).

Til o’rganishning zehnimizga foydasi haqida yozadigan bo’lsam bir postga sig’idirish qiyin. Shuning uchun qisqacha sanab o’taman:

Diqqatni yaxshiroq jamlay olish; yaxshiroq muammo-yechish qobiliyati; yangi sharoitga osonroq moslashish; yaxshiroq hotira; va eng ajoyiblaridan biri, bilingvizm miya kasalliklarini kechiktirishi yoki oldini olishi ham mumkin.

Bolalar-ku mayli, biz kattalar yangi til o'rganishda eng ko'p nimalarga e'tibor berishimiz kerak deb o'ylaysiz? Grammatikami? So'z yodlashmi? Yoki nima?

@Miyashunos_Jamshidbek

Miya mo'jizalari: Gapirish

O'quvchilarim darsda tez gapirishimni aytishganidan beri gapirish tezligimni kuzatishni boshladim. Khan Akademiyasidan matematikani o'rganganimda ham, Coursera dan psixologiya asoslarini o'rganganimda ham videolarni 2x tezlikda ko'rishga odatlangan edim. Til o'rganishdagi "eshitganimizdek gapiramiz" degan qoida rost bo'lib chiqdi. Ammo keyinchalik juda qiziq savol tug'ildi:

"Miyam bir vaqtning o'zida lablarimga va tilimga qanday signal yuboradi? Yo'q, signallarning tezligi ham mayli, har keyingi soniyada nima demoqchi ekanimni miyam qayerdan biladi?" Qiziq-a? Miya mo'jizalari rubrikasining bugungi soni gapirish haqida.

Miya va so'zlash

Agar gapirayotganimizda miyamiz qanday ishlashini ko'rganimizda, balki ishonmagan bo'lardik. Broka va Vernik hududining birgalikda ishlashi sababli biz og'zaki va yozma muloqot qila olamiz. Chap frontal lobda joylashgan Broka hududi nutqda ishtirok etadigan mushaklarni tartibga soladi va grammatik to'g'ri jumlalarni qurishga yordam beradi. Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, bu sohaning shikastlanishi gapirish qobiliyatini cheklaydi. Bu Broka afaziyasi deb nomlanuvchi holat bo'lib, bemorlar tilni tushunishsa ham ravon gapirishga qiynaladilar.

Aslida qanday gapiramiz?

Gapirishga qaror qilganimizda, miyamiz tanamizni ixtiyoriy harakatlarini boshqaradigan motor korteksi deb ataluvchi qismiga signallarni yuboradi. Aynan o'sha qism aytmoqchi bo'lgan gapimiz uchun og'iz boshlig'ida qanday harakatlar kerakligini rejalashtiradi. Signallar tayyor bo'lgach, umurtqa orqali og'izdagi muskullarga 320 km/soat tezlikda yetib keladi. Bu tezlik ushbu manbaga ko'ra dunyodagi eng tez avtomobil Koenigsegg Jesko Absolut'ning tezligiga deyarli teng.

Yanada qiziqroq joyi shundaki, yangi til o'rgangan insonlar miyasining shakli o'zgaradi va zichlashadi. Keyingi maqolamiz yangi til o'rganishdagi miyaning mo'jizalari haqida.

Siz nechta til bilasiz?

@Miyashunos_Jamshidbek

Tunda energiyaga boy, kunduzi esa bo‘shashgan va lanj. | "Uyqu" rubrikasi: 1-qism

Yer aholisining deyarli yarmi haftasiga kamida 3 kun kunduzgi charchoqni his qilishadi, va 35% insonlar esa tunda keragidan kam uxlashlari haqida aytishgan. Uyqu bizning energiyamiz, aqliy faoliyatimiz va umumiy sog‘lig‘imizni saqlash uchun zarurdir. Izlanishlar ko‘rsatadiki, xato uxlash kayfiyatimizga va sog‘lig‘imizga jiddiy ta’sir o‘tkazishdan tashqari, samaradorlikning 20-30% tushishiga sabab bo‘ladi. Kunduzi nega uyqumiz kelishini tushunish va uyqu haqida o‘rganish bizni to‘g‘ri uxlashga o‘rgatishi va kunduzgi quvvatimizni oshirishi mumkin. Bugun shu haqida.

Tanamiz soat nechaligini bilmaydi!

Ha! Chunki tanamizning o‘z soati bor. Uni tana soati, yoki ilmiy tilda sirkad ritmi (circadian rythm) deb ataymiz. Tana soati odatlarimizga asoslangan holda shakllanadi. Masalan, har kuni 12 da uxlashga odatlangan insonning tana soati 12 bo‘lganda uyqu gormonlarini faolroq ishlab chiqaradi. Erta uyquga yotish muhim ahamiyatga ega bo‘lgani kabi, har kuni bir xil vaqtda uxlash ham juda zarur. Yuqoridagi misolimizdagi har kuni 12 da uxlaydigan inson imtihondan bir kun oldin 9 da uxlashga yotsa, uni tana soati nima bo‘layotganini tushunmay qoladi va natijada gormonlarning buzilishiga olib keladi. Kech yotsa ham xuddi shunday. Natijada uyqu sifati pasayadi, insonga kun davomida charchoq hissi va yomon kayfiyat hamroh bo‘ladi.

Uxlash vaqti bo‘ldi, yur ketdik.

Kichkinaligimda onam uyquga chaqirishlari esimda. Katta bo‘lib, onamdan uzoqda yashashni boshlaganimdan so‘ng o‘rgandimki, miyamda mani uxlashga chaqiradigan bir gormon bor ekan. Uning nomi melatonin. Doimiy uyqu vaqti kelganida, miyamiz melatonin gormonini aktiv ishlab chiqaradi va shu sababli uyqumiz keladi. Ammo hech o‘ylab ko‘rganmisiz: Nega kechasi kitob o‘qisak bir zumda uyqumiz keladi-yu, lekin telefonimizga soatlab qarab o‘tirsak ham hech uyqumiz kelmaydi.

Buning asosiy sababi - ko‘k yorug‘lik!

Inson tanasi qadimdan quyosh bilan birga turib, quyosh bilan birga uxlashga odatlangan, va quyosh nurlarida ko‘k yorug‘lik mavjud. Ushbu yorug‘lik ko‘zimizga tushganida, melatonin ishlab chiqarilishi keskin to‘xtaydi, ya’ni miyamiz tanamizni uyquga chaqirmay qo‘yadi. Shu sababli kunduzi faol bo‘lamiz, va kechasi charchaymiz. Eng qiziq va achinarli joyi shundaki, ko‘k yorug‘lik barcha ekranlarda ham mavjud. Telefon, kompyuter, va televizor. Shularning barchasi ko‘k yorug‘likni ishlab chiqaradi va ko‘zimizga tushganida uyqu gormoni chiqishi to‘xtaydi. Biz aslida charchagan bo‘lsak ham, tanamizga uyqu kerak bo‘lsa ham, shunchaki buni his qilmaymiz va soatlab o‘tiraveramiz. Shuning uchun, uxlashdan kamida 1 soat oldin ekranga qarashni to‘xtatish zarur.

Aks holda uyqu tartibingiz buziladi, uyqu sifati buziladi, gormonlar ishlab chiqishi buziladi, va ertasi kuni kayfiyatingiz ham buziladi.

Ushbu post 20 marta tarqatilsa, Uyqu rubrikasining ikkinchi sonini yozaman. Yaqinlaringizga ulashing.

@Miyashunos_Jamshidbek