O’zbekistondagi mahalliylashtirish- bu saraton
Yangi davr boshlanishi bilan ko’pchilikda erkinroq va dunyoga integratsiyalashgan davlatga aylanishimizga umidlar paydo bo’lgan edi. Qaysidir ma’noda bu umidlar JSTga qo’shilish, qo’shnilar bilan integratsiyasning kuchayishi bilan yanada ortib bordi. Lekin ko’rmoqdamizki, so’ngi yillarda dunyoga ochilish borasidagi harakatlar sekinlashgandek ba’zi yo’nalishlarda esa hatto orqaga qaytish ham kuzatilayotgandek. Oxirgi yillarda savdoning ochilishi bilan bog’liq qarorlarning deyarli barchasi vaqtincha va imkonsizlikdan(ya’ni boshqa alternativa deyarli qolmaganligidan) qabul qilinmoqda. Hamda savdoning erkinlashtirilishi bilan bog’liq qarorlarning aksariyati oziq-ovqat tovarlari bilan bog’liq vaqtincha qarorlar. JSTga a’zo bo’lish harakatlari davom etayotganligiga qaramasdan, JSTga a’zo bo’lish savdoni erkinlashtirish maqsadida qilinayotganligi sezilmayapti. Bunday sharoitda tashkilotga a’zo bo’lish katta o’zgarishlarga olib kelmasligi turgan gap. Ya’ni balki ba’zi tovar guruhlari uchun bojlar pasayashi mumkin lekin o’ylaymanki hozirgi ideologiya bilan savdoning erkinlashishi boshqa tomondan ma’muriy yoki qandaydir yashirin usullar bilan uning cheklanishini yanada kuchaytirishining ehtimoli yuqori.
Bizda doimo import yomon ko’rilgan, uning oshishi fojia sifatida qabul qilingan. Ayni shu sabab eski davrda importning eksportdan oshib ketmasligini ta’minlash maqsadida turli ma’muriy usullardan foydalanilgan. Yangi davr boshlanishi bilan esa importning o’sishiga cheklovlarlar deyarli olib tashlandi. Ammo importni yomon ko’rish hamda mahalliylashtirish g’oyasi oxirgi yillarda yana kuchayishni boshlagandek. Xususan, bugungi yig’ilishda ham 6 mlrd dollarlik mahaliylashtirish loyihalarini amalga oshirish va’zifasi yuklandi. Lekin bu loyihalarning qaysi muddatda amalga oshirilishi haqida ma’lumot berilmagan. Agar bu vazifa joriy yilga qo’yilgan bo’lsa, unda import umuman o’smasligi kerak. 2022-yilda import hajmi agar so’ngi oyda ham o’tgan davrdagi o’sish saqlanib qolsa taxminan 5 mlrd dollarga o'sgan. Ya’ni birgina 2023-yilda 6 mlrd dollarlik mahalliylashtirish loyihasi amalga oshsa unda joriy yilda import umuman o’smasligi kerak. Bu ish qanchalik imkonli bu haqida qandaydir fikr bildirmoqchi emasman lekin bu qarorning qanchalik zararli va samarasiz ekanligini anglash uchun shunchaki tarixga boqish kifoya, xususan 2000-yillarda oltin, paxta va energetika mahsulotlarining eksporti umumiy tovarlar eksportning 60% dan oshiqroq qismini tashkil etgan bo’lsa, bugungi kunga kelib oltin, rangli metallar va energitika mahsulotlarining tovarlar eksportidagi ulushi 50% atrofida. Erkatoy hamda subsidiya va imtiyozlarning kushandasiga aylangan avtomobil zovodimiz eksporti esa umumiy eksportning 2% atrofidagi ulushni tashkil etadi xolos(tovarlar eksportidagi ulushi biroz yuqori). Bundan tashqari ichki bozordagi iste’molchilarni ham zavod istagan kuyiga solib kelmoqda(bu boshqa kun uchun mavzu). Xo’sh, importning o’rnini bosuvchi siyosat bilan 2000-yillarda xomashyo eksporteridan sanoat tovarlarini eksport qiluvchi davlatga aylanib qoldikmi? Tabiiyki, bu savolga javob “yo’q”. 0 yillarda xomashyo eksporteridan hozirgi kunda qazilma boyliklarini eksport qiluvchi mamlakatga aylandik xolos.
To’g’ri, alternativ fikrga ko’ra sanoat yoki importning o’rnini bosuvchi siyosat aslida muvaffaqqiyatli bo’lishi mumkin, lekin bizda bu hodisa yuz bermadi(balki qaysidir alternativ O’zbekistonda yuz bergan bo’lishi mumkin edi). Lekin biz haligacha o’zini oqlamagan importning o’rnini bosish siyosatidan voz kechganimiz yo’q. Chunki importning o’rnini bosuvchi siyosat bu saraton. O’simta qancha uzoq vaqt yashasa, u shunchalik kattalashadi va undan qutilish qiyinlashib( balki imkonsiz bo’lib) boradi. Mahalliylashtirish huddi o’simta kabi qanchalik kattalashsa undan voz kechish shunchalik qimmatlashib hamda qiyinlashib boradi. Saraton o’zining hostini bir kuni o’ldirgani kabi mahalliylashtirish mamlakatni o’nglanmas kambag’allik botqog’iga botiradi.
@Mirkonomika
Yangi davr boshlanishi bilan ko’pchilikda erkinroq va dunyoga integratsiyalashgan davlatga aylanishimizga umidlar paydo bo’lgan edi. Qaysidir ma’noda bu umidlar JSTga qo’shilish, qo’shnilar bilan integratsiyasning kuchayishi bilan yanada ortib bordi. Lekin ko’rmoqdamizki, so’ngi yillarda dunyoga ochilish borasidagi harakatlar sekinlashgandek ba’zi yo’nalishlarda esa hatto orqaga qaytish ham kuzatilayotgandek. Oxirgi yillarda savdoning ochilishi bilan bog’liq qarorlarning deyarli barchasi vaqtincha va imkonsizlikdan(ya’ni boshqa alternativa deyarli qolmaganligidan) qabul qilinmoqda. Hamda savdoning erkinlashtirilishi bilan bog’liq qarorlarning aksariyati oziq-ovqat tovarlari bilan bog’liq vaqtincha qarorlar. JSTga a’zo bo’lish harakatlari davom etayotganligiga qaramasdan, JSTga a’zo bo’lish savdoni erkinlashtirish maqsadida qilinayotganligi sezilmayapti. Bunday sharoitda tashkilotga a’zo bo’lish katta o’zgarishlarga olib kelmasligi turgan gap. Ya’ni balki ba’zi tovar guruhlari uchun bojlar pasayashi mumkin lekin o’ylaymanki hozirgi ideologiya bilan savdoning erkinlashishi boshqa tomondan ma’muriy yoki qandaydir yashirin usullar bilan uning cheklanishini yanada kuchaytirishining ehtimoli yuqori.
Bizda doimo import yomon ko’rilgan, uning oshishi fojia sifatida qabul qilingan. Ayni shu sabab eski davrda importning eksportdan oshib ketmasligini ta’minlash maqsadida turli ma’muriy usullardan foydalanilgan. Yangi davr boshlanishi bilan esa importning o’sishiga cheklovlarlar deyarli olib tashlandi. Ammo importni yomon ko’rish hamda mahalliylashtirish g’oyasi oxirgi yillarda yana kuchayishni boshlagandek. Xususan, bugungi yig’ilishda ham 6 mlrd dollarlik mahaliylashtirish loyihalarini amalga oshirish va’zifasi yuklandi. Lekin bu loyihalarning qaysi muddatda amalga oshirilishi haqida ma’lumot berilmagan. Agar bu vazifa joriy yilga qo’yilgan bo’lsa, unda import umuman o’smasligi kerak. 2022-yilda import hajmi agar so’ngi oyda ham o’tgan davrdagi o’sish saqlanib qolsa taxminan 5 mlrd dollarga o'sgan. Ya’ni birgina 2023-yilda 6 mlrd dollarlik mahalliylashtirish loyihasi amalga oshsa unda joriy yilda import umuman o’smasligi kerak. Bu ish qanchalik imkonli bu haqida qandaydir fikr bildirmoqchi emasman lekin bu qarorning qanchalik zararli va samarasiz ekanligini anglash uchun shunchaki tarixga boqish kifoya, xususan 2000-yillarda oltin, paxta va energetika mahsulotlarining eksporti umumiy tovarlar eksportning 60% dan oshiqroq qismini tashkil etgan bo’lsa, bugungi kunga kelib oltin, rangli metallar va energitika mahsulotlarining tovarlar eksportidagi ulushi 50% atrofida. Erkatoy hamda subsidiya va imtiyozlarning kushandasiga aylangan avtomobil zovodimiz eksporti esa umumiy eksportning 2% atrofidagi ulushni tashkil etadi xolos(tovarlar eksportidagi ulushi biroz yuqori). Bundan tashqari ichki bozordagi iste’molchilarni ham zavod istagan kuyiga solib kelmoqda(bu boshqa kun uchun mavzu). Xo’sh, importning o’rnini bosuvchi siyosat bilan 2000-yillarda xomashyo eksporteridan sanoat tovarlarini eksport qiluvchi davlatga aylanib qoldikmi? Tabiiyki, bu savolga javob “yo’q”. 0 yillarda xomashyo eksporteridan hozirgi kunda qazilma boyliklarini eksport qiluvchi mamlakatga aylandik xolos.
To’g’ri, alternativ fikrga ko’ra sanoat yoki importning o’rnini bosuvchi siyosat aslida muvaffaqqiyatli bo’lishi mumkin, lekin bizda bu hodisa yuz bermadi(balki qaysidir alternativ O’zbekistonda yuz bergan bo’lishi mumkin edi). Lekin biz haligacha o’zini oqlamagan importning o’rnini bosish siyosatidan voz kechganimiz yo’q. Chunki importning o’rnini bosuvchi siyosat bu saraton. O’simta qancha uzoq vaqt yashasa, u shunchalik kattalashadi va undan qutilish qiyinlashib( balki imkonsiz bo’lib) boradi. Mahalliylashtirish huddi o’simta kabi qanchalik kattalashsa undan voz kechish shunchalik qimmatlashib hamda qiyinlashib boradi. Saraton o’zining hostini bir kuni o’ldirgani kabi mahalliylashtirish mamlakatni o’nglanmas kambag’allik botqog’iga botiradi.
@Mirkonomika