Mirkonomika

So‘mning qadrsizlanishi tezlashgan oyda valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiyaga ta’siri bo‘yicha xavotirlar pasaygan.

Yanvar oyida aholining inflyatsion kutilmalari, 14,4 foizni tashkil etib dekabr oyidagi darajada qolgan. Aholining inflyatsion kutilmalarida bir qiziq tendensiyani kuzatish mumkin. Respondentlarning 46 foizi kelgusida valyuta kursining o‘zgarishidan xavotir bildirishgan. Dekabr oyi bilan taqqoslaganda valyuta kursi o‘zgarishini xavotir sifatida ko‘rgan respondentlar ulushi 9 foiz bandga pasaygan.

 Qiziq jihati yanvar oyida valyuta kursining qadrsizlanishi oldingi oyga nisbatan tezlashgan edi. Ya’ni valyuta kursining qadrsizlanishi tezlashgan oyda aholining valyuta kursi bo‘yicha kutilmalari yaxshilangan. Xususan, yanvar oyida so‘mning o‘rtacha kursi 0,7 foizga qadrsizlangan. Taqqoslash uchun, respondentlarning 55 foizi valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiya ta’siridan xavotirlangan dekabr oyida o‘rtacha kurs 0,4 foizga qadrsizlangan edi. Shuningdek, 51 foiz respondentlar valyuta kursi o‘zgarishidan xavotirlangan noyabr oyida valyuta kursi 0,2 foizga qadrsizlangan xolos.

Umuman olganda, odamlarning kutilmalari asosan yaqin tarixdagi o‘zgarishlar asosida shakllanadi (backward-looking). Bunga yaqqol misol 2023 yilning iyul hamda avgust oylarida valyuta kursining oylik qadrsizlanishi mos ravishda 1 foiz hamda 3,1 foizni tashkil etganda (avgustning birinchi yarmidagi qisman “to‘g‘irlanish”ni eslasangiz kerak), valyuta kursining inflyatsiyaga ta’siridan xavotirlangan respondentlarning ulushi ikki oyda 50 foizdan 70 foizgacha yetgan. Ya’ni kutilmalar o‘tgan oydagi yuqori qadrsizlanish  holatlari hisobiga shakllangan.

 Xo‘sh, unda nega so‘mning qadrsizlanishi nisbatan tezlashgan yanvar oyida valyuta kursining qadrsizlanishi bo‘yicha xavotirlar pasaygan?

O‘ylashimcha, odamlarning kutilmalarini shakllantiruvchi (tarixiy) davr judayam qisqa (agar qadrsizlanish darajasi yuqori bo‘lsa, masalan avgustdagi kabi, unda odamlar xotirasida uzoqroq saqlanib qolishi mumkin). Ya’ni, odamlar bir oylik kurs o‘zgarishi asosida emas balki so‘rovnoma o‘tkazilishiga yaqin kunlardagi kurs o‘zgarishi asosida o‘z kutilmalarini shakllantiradi. 

Masalan, yanvar oyida so‘rovnoma o‘tkazilishidan bir hafta oldin so‘m dollarga nisbatan 0,12 foizga qadrsizlangan va bu ko‘rsatkich dekabr oyidagi (0,16 foiz) ko‘rsatkichdan pastroq shakllangan. So‘rovnoma haftasida esa (joriy oyning 27 va kelasi oyning 5 sanalari oralig‘i) so‘m dollarga nisbatan  biroz (0,04 foizga) mustahkamlangan (dekabr oyining so‘rovnoma kunlarida so‘m dollarga nisbatan 0,14 foizga qadrsizlangan edi).

Ya’ni, oylik kurs oldingi oyga nisbatan yuqori qadrsizlangan bo‘lsa-da, valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiyaga ta’siri borasidagi kutilmalar yaxshilanishi ayni so‘rovnoma davrida kursning nisbatan barqaror shakllanganligi bilan izohlansa kerak.

Yanvar oyiga o‘xshash holat aprel oyida ham kuzatilgan edi. Xususan, oy davomida so‘mning dollarga nisbatan qadrsizlanishi 0,9 foizni tashkil etib, mart oyiga (0,6 foiz) nisbatan tezlashgan. Lekin so‘rovnoma o‘tkaziladigan davrda so‘m dollarga nisbatan 0,4 foizga mustahkamlangan (mart oyida esa 0,5 foizga qadrsizlangan edi). Bu esa valyuta kursi o‘zgarishining inflyatsiyaga ta’siridan xavotirlangan respondentlar ulushi 61 foizdan 55 foizgacha pasayishiga sabab bo‘lgan.

 @Mirkonomika

Daromadlar o‘sishining asosiy qismi Toshkentda kechmoqda.

2024 yilda umumiy daromadlar hajmi real ko‘rsatkichlarda 8,1 foizga, jon boshiga umumiy daromadlar esa 5,9 foizga o‘sgan.

Jon boshiga daromadlari eng yuqori o‘sgan hudud Toshkent shahri hisoblanadi. Poytaxtda, jon boshiga real umumiy daromadlar 15,4 foizga o‘sgan.

Umuman olganda, respublikadagi daromadlar o‘sishining salmoqli qismi Toshkent shahriga to‘g‘ri keladi. Xususan, umumiy daromadlar 8,1 foizga o‘sgan bo‘lsa, bu o‘sishning 46 foizi yoki 3,8 foiz bandi bitta ma’muriy hudud ya’ni Toshkent shahrining hissasiga to‘g‘ri kelgan. Agar Toshkent shahrida o‘sish bo‘lmaganda Respublikada real umumiy daromadlar 4,3 foiz atrofida, jon boshiga real umumiy daromadlar esa 2 foizdan yuqoriroq o‘sgan bo‘lardi xolos.

Bunda, Toshkent shahrida o‘sish Yollanma ishchilar daromadlarining yuqori sur’atda o‘sganligi (xizmatlar sohasidagi yuqori o‘sish bilan izohlanadi) hamda chet eldan pul o‘tkazmalarining keskin o‘sganligi bilan izohlanadi. Xususan, 2024 yilda yollanma ishchilarning daromadlari poytaxtda (nominal ko‘rsatkichlarda) 26,8 foizga, chet eldan pul o‘tkazmalari esa 60 foizdan ko‘proqqa oshgan. Bunda, yollama ishchilar daromadlarining o‘sishi shaharda nominal daromadni 12,9 foiz bandga, chet eldan pul o‘tkazmalari esa 7,7 foiz bandga o‘sishini ta’minlagan.

Boshqa tomonda ba’zi viloyatlarda daromadlar deyarli o‘smagan, xususan, yil davomida Surxondaryo viloyatida jon boshiga real daromadlar 0,2 foizga, Namangan viloyatida 0,5 foizga, Farg‘ona viloyatida esa 1,1 foizga o‘sgan xolos. Bunda, Namanganda pul o‘tkazmalari o‘sishining pastligi umumiy daromadlar o‘sishining past bo‘lishini ta’minlagan. Xususan, 2024 yilda umumiy daromadlar tarkibidagi respublika tashqarisidan kirib kelgan qismi viloyatda 1,8 foizga o‘sgan (u esa nominal umumiy daromadlarni 0,3 foiz bandga o‘sishiga hissa qo‘shgan xolos).

Shuningdek, jon boshiga chet eldan pul o‘tkazmalari Qoraqalpog‘iston R va Sirdaryo viloyatida ketma-ket ikki yildan buyon qisqarmoqda. Bu esa daromadlarning nisbatan past o‘sishga zamin yaratgan. Xususan jon boshiga chet elda pul o‘tkazmalari 2024 yilda Qoraqalpog‘istonda 5,1 foizga (2023 yilda -8,8 foiz), Sirdaryoda 1,7 foizga (2023 yilda -1,8 foiz) qisqargan. Bu ma’muriy hududlarda jon boshiga real umumiy daromadlarning o‘sish sur’ati mos ravishda 2,4 hamda 3,7 foizni tashkil etgan. Bu hududlarda jon boshiga daromadlarning o‘sishi yuqoridagi uchta viloyatda baland shakllanganligi mehnat faoliyatidan olingan daromadlarning nisbatan yuqori o‘sganligi bilan izohlanishi mumkin.

Yana bir qiziq holat, Farg‘ona viloyati umumiy daromadlari tarkibida respublika tashqarisidan kirib kelgan pul o‘tkazmalarining jon boshiga hajmi 50,5 foizga o‘sib, respublikada Toshkent shahridan keyingi eng yuqori ko‘rsatkich bo‘lishiga qaramasdan, daromadlari eng past o‘sgan hududlardan biri bo‘lib qolgan.

@Mirkonomika

AQShning Xitoy tovarlariga o‘rnatgan tariflari mamlakatimizga qanday ta’sir qiladi?
 
Xitoy tomoniga o‘rnatilgan tariflar mamlakatimiz iqtisodiyotiga ikki tomonlama ta’sir qiladi. Birinchidan AQShdan talabning pasayish Xitoy tovarlari narxini pasaytiradi bu esa o‘z navbatida mamlakatimizga  Xitoydan import qilinayotgan tovarlarni pastroq narxlarda import qilish imkoniyatini yaratadi. Ikkinchidan, Xitoyda o‘sishning sekinlashishi natijasida tovarlarimizga talab pasayishi mumkin.

Importga ta’siri. AQSh Xitoydan import qiladigan 500 ta tovarlar (bojxonaning 4 talik kodi bo‘yicha) importi AQShning Xitoydan importida 2021-2023 yillarda 86-89 foiz ulushni tashkil etgan (2024 yilda tovarlar kesimida konsentratsiya kuchaygan va 100 ta tovarning ulushi  80 foizga yetgan).  Ya’ni bu tovarlar AQSh tomonidan qo‘yilgan bojlardan ko‘proq zarar ko‘radi va narxi nisbatan yuqoriroq pasayishga uchraydi.

Bu 500 ta tovar (tovar guruhi) importi esa Xitoydan importimizning 2021 yilda 49,7 foiz, 2022 yilda 48,6 foiz, 2023 yilda esa 54,6 foiz ulushini tashkil etgan. Ya’ni bu tovarlar narxining mintaqada pasayishi (aytaylik bojlar darajasida) o‘z navbatida mamlakatimizga Xitoydan import qilinayotgan tovarlarning qariyb yarmida narxlarning sezilarli pasayishiga olib kelishi mumkin (boshqa tovarlar eksportining AQShga nominal qiymati past bo‘lganligi uchun bojlarning bu tovarlar narxiga ta’siri past bo‘ladi deb o‘yladim). Agar Xitoy valyuta kursini maqsadli qadrsizlantirsa bu narx effektini yanada kuchaytirishi mumkin.

 Eksportga ta’siri. Xitoy eng yirik savdo hamkorimiz hisoblanadi. Xususan, 2024 yilda Xitoy bilan tashqi savdo aylanmasi 12,5 mlrd dollarni tashkil etib, umumiy tashqi savdo aylanmasining 18,9 foizini tashkil etgan. Ammo so‘nggi yillarda Xitoyda iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi natijasida, bu davlatga eksportimiz qisqarmoqda. Jumladan, 2024 yilda eksport hajmi 2 mlrd dollarni tashkil etib, 2023 yilga nisbatan 17,4 foizga qisqargan. 2023 yilda esa eksportning qisqarishi 5,6 foizni tashkil etgan edi. So‘nggi 2 yilda Xitoydagi nisbatan talabning pasayishi natijasida eksportning qisqarishi davom etayotgan bir vaqtda savdo urushining boshlanishi Xitoyga eksportning qisqarishini yanada tezlashtirishi mumkin.

@Mirkonomika

Yanvar oyida so‘mning nominal kursi (dollar nisbatan) qadrsizlanishi tezlashgan va bu yaxshi tendensiya

Yanvar oyida so‘mning dollarga nisbatan kursi (o‘rtacha kurs) oldingi oyga nisbatan 0,7 foizga qadrsizlanib oldingi oylardagi ko‘rsatkichga nisbatan tezlashgan. Xususan, o‘rtacha kurs dekabr oyida 0,4 foizga, noyabr oyida 0,2 foizga qadrsizlangan edi.

Asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalariga nisbatan ham so‘mning qadrsizlanishi kuzatilgan. Xususan, yuanga nisbatan so‘mning nominal kursi so‘nggi ikki oyda, rublga nisbatan esa avgust oyidan buyon mustahkamlanayotgan edi. Jumladan, noyabr hamda dekabr oylarida so‘mning nominal kursi yuanga nisbatan 1,4 foiz hamda 0,6 foizga mustahkamlangan. Rublga nisbatan iyul-dekabr oylarida so‘mning kumulyativ mustahkamlanishi 15,7 foizni tashkil etgan. Yanvar oyida esa so‘mning nominal kursi yuanga nisbatan 0,4 foizga, rublga nisbatan esa 1,6 foizga qadrsizlangan.

Shuningdek, tengega nisbatan so‘m biroz mustahkamlangan (0,03 foiz) bo‘lsa-da, oldingi oylardagi mustahkamlanish bilan taqqoslaganda yanvar oyida so‘m/tenge juftligi uchun nisbatan barqaror bo‘ldi deyolamiz. Jumladan, so‘m tengega nisbatan dekabr oyida 4,7 foizga, noyabr oyida 1,7 foizga, oktyabr oyida esa 0,7 foizga mustahkamlangan edi. Liraga nisbatan esa so‘m yanvar oyida 1 foizga mustahkamlangan (so‘mning liraga nisbatan mustahkamlanishi ketma-ket 8 oydan buyon davom etmoqda).

Umuman olganda, hozirgi holatda so‘m nominal kursining asosiy valyutaga nisbatan (dollar) qadrsizlanishining tezlashishi hamda asosiy savdo hamkorlarimiz valyutalariga nisbatan barqarorlashib hamda qadrsizlanishni boshlaganligi yaxshi tendensiya hisoblanadi. Chunki so‘nggi oylarda real valyuta kursining mustahkamlanishi kuzatilayotgan edi. Ya’ni so‘nggi oylarda mamlakatimiz hamkorlarimizga nisbatan raqobatbardoshligini yo‘qotayotgan edi. Nominal kursning biroz bo‘lsa-da “to‘g‘rilanishi” esa (albatta yanvar oyidagi qadrsizlanish darajasi yetarli “to‘g‘rilanish” emas) real valyuta kursining uzoq muddatli trendiga qaytishiga yordam beradi.

Xususan, dekabr oyida real samarali almashinuv kursi 0,5 foizga, noyabr oyida 3 foizga oktyabr oyida 1,5 foizga hamda sentyabr oyida 0,4 foizga mustahkamlangan edi.

Albatta ko‘pchilik so‘mning nominal kursi qadrsizlanishini “yomon” tendensiya sifatida qabul qiladi. Lekin real kurs o‘zining uzoq muddatli trendiga (balki 2018 yanvar holatiga, balki 2019 yil sentyabr holatiga) qaytishi yoki hech bo‘lmaganda unga yaqinlashishi kerak, buning uchun esa nominal kursning “to‘g‘rilanishi” talab etiladi. Shunday ekan, ayni hozirgi holatda so‘mning nisbatan tezroq qadrsizlanishi maqsadga muvofiq jarayon bo‘lar edi.

Xususan, real kursning 2019 yil sentyabr holatiga qaytishi uchun nominal kurs 9,7 foizga, 2018 yanvar holatiga qaytish uchun esa 22,4 foizga “to‘g‘rilanishi” talab etiladi.

@Mirkonomika

Dekabr oyida real samarali almashinuv kursi qanday o'zgardi?

Dekabr oyida real valyuta kursining indeksi 122,4 ni, oltinsiz real valyuta kursi indeksi esa 129,2 ni tashkil etdi. 2018 yil yanvariga nisbatan real samarali almashinuv kursi 22,4 foizga, oltinsiz indeks esa 29,2 foizga mustahkamlangan.


Batafsil: https://open.substack.com/pub/mirkonomika/p/dekabr-oyida-real-samarali-almashinuv?r=2g7ypm&utm_campaign=post&utm_medium=web&showWelcomeOnShare=true

Real valyuta kursi nima?

@Mirkonomika

Tashqi savdo defitsitining o‘sishi muammo emas agar....

Behzod Hoshimovga ko‘ra, “Agar chet eldan investitsiyalar (yoki hatto pul transferlari) ko‘paysa - tabiiyki savdo defitsiti oshadi.”

Keling shu holatni mamlakatimiz misolida ko‘rib chiqamiz. 2018-2024 yillarda tashqi savdo defitsiti 5,3 mlrd dollardan 12 mlrd dollarga yetgan. Xo‘sh, defitsitining bunday yuqori o‘sishi faqatgina investitsiyalar o‘sishi bilan izohlanadimi?

Birinchidan, tashqi savdo defitsitiga valyuta kursining o‘zgarishi ta’sir o‘tkazadi (siz va biz kundalik hayotimizda ishlatadigan nominal valyuta kursi emas, real valyuta kursi). Xususan, 2018-2024 (noyabr) yillarda so‘mning real samarali almashinuv kursi (real kurs) 22 foizga mustahkamlangan. Real kursning mustahkamlanishi esa o‘z navbatida tashqi savdo defitsitini yomonlashtiradi. Chunki real mustahkamlanish amalda eksport tovarlarini tashqi bozorda qimmat qilib, import tovarlarini ichki bozorda arzon qilib qo‘yadi.

Bu esa tabiiy jarayonga nisbatan eksportning kamayishi hamda importning nisbatan tezroq o‘sishiga sabab bo‘ladi. Albatta ko‘plab eksport tovarlarimiz real kurs o‘zgarishiga sezuvchan emas (oltin, mis, uran), lekin real kursning sezilarli mustahkamlanishi valyuta kursi o‘zgarishiga sezuvchan tovarlar eksporti hamda importning o‘sishiga ta’sir qilmasdan qolmaydi. Bu esa savdo defitsitini yomonlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni boshqacha aytganda, savdo defitsiti o‘sishining bir qismi zaxiralar ishlatilishi hisobiga o‘sgan.

Ikkinchidan, agar joriy operatsiyalar hisobi (savdo balansining kengroq ko‘rinishi: transchegaraviy pul o‘tkazmalari balansi tashqi savdo balansiga qo‘shilgandagi balans) nuqtayi nazaridan qarasak, ko‘ramizki, defitsitning  ortishi faqat xususiy agentlarning talabi o‘sishi hisobiga bo‘lmagan. Ya’ni joriy operatsiyalar hisobi balansi davlat jamg‘arma-investitsiya balansi (byudjet balansi) hamda xususiy jamg‘arma-investitsiya balansi yig‘indisiga teng. Ya’ni sizda agar xususiy sektor balansi manfiy bo‘lib, davlat balansi musbat yoki balans holatida savdo defitsiti shakllanayotgan bo‘lsa, bunda muammo yo‘q, lekin savdo defitsiti byudjetning manfiy balansi hisobiga ham shakllanayotgan bo‘lsa unda biz  xarajatlarning qanchalik samarali ekanligi haqida fikr yuritishimiz zarur. Masalan, byudjet defitsiti samarasiz xarajatlar natijasida yuzaga kelayotgan bo‘lsa, bunda, uning natijasida yuzaga kelayotgan savdo defitsitini "sog‘lom" defitsit deb atash unchalik to‘g‘ri emas.

Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsiti YAIMga nisbatan 8,6 foizni tashkil etgan (YAIM revised qilingani bilan 7,7 foiz atrofida), bu defitsitining 5,5 foizi esa davlat sektori hisobiga yuzaga kelgan (byudjet defitsiti YAIMning 5,5 foizini tashkil etgan edi). Byudjetning moliyalashtirilishi esa ichki va tashqi qarz jalb qilinishi evaziga amalga oshiriladi. Xususan, yevrobond chiqarish ham shu jumladan hisoblanadi. Masalan, 2023 yil oktyabr oyida AQSh dollarida joylashtirilgan yevrobondlar foiz stavkasi 8,1 foizni tashkil etgandi. Xo‘sh, tashqi savdo defitsitining o‘sishiga xizmat qilayotgan byudjet defitsiti natijasida kirib kelayotgan moliyaviy oqimlarni (qarz instrumentlari) samarali investitsiya deb aytolamizmi? Menimcha, bu mavzu chuqurroq o‘rganilishi kerak.

Ta’kidlash kerakki, tashqi savdo defitsitining hozirgi holatga kelishini to‘liq “sog‘lom” omillar natijasida yuzaga kelgan deyolmaymiz. Chunki yuqorida ta’kidlanganidek, savdo defitsitining o‘sishida muhim rol o‘ynagan  byudjet defitsiti hamda xalqaro zaxiralar hisobiga mustahkamlanayotgan real valyuta kursi menimcha "sog‘lom" tashqi savdo defitsitini yuzaga keltirgani yo‘q (ya'ni bir qismi).

Shunday ekan, doim ham tashqi savdo defitsitining o‘sishini  investitsiyalarning o‘sishi sifatida xursandchilik bilan qabul qilolmas ekanmiz. Ya’ni tashqi savdo defitsiti haqida gapirayotganimizda mavzuda keltirilgan “agar” judayam muhim.

@Mirkonomika

Markaziy bank real valyuta kursi haqida:

“2024-yil soʻnggi oylaridagi real samarali almashuv kursining maʼlum darajada mustahkamlanishi qisqa muddatli xarakterga ega boʻlib, ayrim savdo hamkorlar valyutalarining qadrsizlanishi hamda bizda inflyatsiya darajasi ularga nisbatan yuqoriligi taʼsirida shakllandi. 2025-yilning ikkinchi yarmida inflyatsiya darajasi pasayib borishi bilan real samarali almashuv kursi oʻzining oʻrta muddatli trendi darajasiga qaytishi kutilmoqda”.


Markaziy bank yil so'nggida real valyuta kursining aynan qanchaga mustahkamlanganligi haqida raqamlarni keltirmagan.

Yuqoridagi grafikda Oltinsiz real samarali almashinuv kursi (REER) oltin eskportini hisobga olmagan holda hisoblangan real samarali almashinuv kursi hisoblanadi. oltinsiz REER 2018 yil bilan taqqoslaganda 27,5 foizga mustahkamlangan.

Albatta ta'kidlash kerakki, hisob kitoblarim Markaziy bank va boshqa tashkilotlardagi raqamlardan farq qilishi mumkin. Bunga sabab davlatlar soni (hamda davlatlar tanlovidagi ) farqda yoki metadologiyadagi kichik farqlar hisoblanadi.

Mamlakatimizning doimiy raqobatdoshligining qanday o‘zgarayotganligi haqida doimiy ma’lumot olib turishning imkoni mavjud emas.

Shu bo‘shliqni to‘ldirish maqsadida har oy shaxsiy hisob kitoblarim asosida real samarali almashinuv kursning qanday o‘zgarayotganligi haqida ma’lumot berib borishni maqsad qildim.

Bunda, real samarali almashinuv kursini hisoblash Xalqaro valyuta jamg‘armasining metodologiyasi asosida 27 ta asosiy hamkorlarimizning ma’lumotlaridan foydalangan holda hisoblab boriladi.

@Mirkonomika

Dollarga nisbatan Rasmiy valyuta kursi 12 962 ming so‘mni tashkil etadi. Xo‘sh, valyutamiz “kuchlimi” yoki “kuchsiz”?

Shu savol bilan ko‘pchilikka murojaat qilinsa, ularning aksariyati boshqa davlatlarda 1 dollarga sotib olish mumkin bo‘lgan mahalliy valyutalar soni orqali taqqoslashni amalga oshiradi. Masalan, 1 dollarga 530 tenge sotib olish mumkin (1 so‘m 0.041 tenge) ya’ni bizdagi ko‘rsatkichdan sezilarli darajada past va bu o‘z navbatida tengening “kuchli” so‘mning esa juda “kuchsiz” valyuta ekanligini anglatishi haqida xulosaga kelishadi.

Lekin iqtisodchilar nominal kursga ko‘pam e’tibor berishmaydi. Chunki nominal kurs mamlakatning raqobatdoshligi yoki valyutamizning xarid qobiliyati haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi.

Iqtisodchilar tomonidan kuzatiladigan va iqtisodiy siyosatni yuritishda muhim sanaladigan valyuta kursi, bu real valyuta kursi hisoblanadi. Real kursning nominal kursdan asosiy farqi real kurs nominal kursiga ikki (yoki bir guruh) davlatlardagi narxlar darajasidagi farqni ham hisobga oladi. Yuqorida aytganimdek, nominal kursning o‘zigina bizga yetarli ma’lumot bermaydi.

Masalan, 1 so‘mning 0,041 qozoq tengesiga tengligi bizga raqobatbardoshlik haqida deyarli hech qanday ma’lumot bermaydi. Lekin masalan oshning taxminiy narxi Qozog‘istonda 3000 tenge, O‘zbekistonda esa 40 ming so‘m deyilsa, bilamizki, O‘zbekistonda oshning narxi Qozog‘istonga nisbatan qariyb 39 foizga arzonroq (40000/3000*0.041). Ya’ni, osh orqali hisoblagan real valyuta kursi ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda real kurs muvozanatdan 39 foizga pastroq. Bu esa oradagi farq yo‘qolguncha qozoqlar o‘z palovlarini iste’mol qilishni kamaytirib, ko‘proq O‘zbekistondan kelgan oshni iste’mol qilishiga olib kelishi kerak. Albatta osh xalqaro savdo qilinadigan tovar emas. Shu sababli yuqoridagi holat yuz bermaydi.

Lekin ko‘plab tovarlar borki, ular xalqaro savdo elementi hisoblanadi hamda davlatlar orasida savdo qilinadi. Real valyuta kursining o‘zgarishi esa bu davlatlar orasida savdo hajmining o‘sishi yoki kamayishiga ta’sir o‘tkazadi (albatta yagona sabab emas). Ya’ni agar real kurs yuqoridagi kabi O‘zbekistonda nisbatan past baholangan bo‘lsa, bu o‘z navbatida boshqa davlatdan tovarlarimizga talabni oshiradi, ichki iste’molchilarimiz uchun esa import tovarlari narxi yuqorilaydi va ular ichki ishlab chiqarilgan tovarlarga talabini oshirishadi. Agar real valyuta kursi yuqori baholangan yoki mustahkamlanayotgan bo‘lsa teskari holat yuz beradi. Ichki iste’molchilar ko‘proq import tovarlarni iste’mol qilsa, eksport tovarlarining tashqi bozorda raqobatdoshligi pasayib ketadi.

Albatta yuqoridagi misollar, bitta davlat hamda bitta tovar kesimida, real hayotda esa mamlakatlar bitta mamlakat bilan emas ko‘plab mamlakatlar bilan savdo qiladi, bitta mahsulot emas ko‘plab mahsulotlarni sotib oladi va sotadi.

Boshqa davlatlarga nisbatan raqobatdoshlikning qanday o‘zgarishini ko‘rish uchun real samarali almashinuv kursidan foydalaniladi. Uning o‘sishi raqobatdoshlikning kamayayotganligini pasayishi esa oshayotganligini ko‘rsatadi.

Agar xotiram pand bermayotgan bo‘lsa, Markaziy bank 2022 yil noyabr oyigacha real samarali kurs bo‘yicha sharh e’lon qilib borar edi, lekin keyinchalik sharhni e'lon qilish to‘xtatilgan. Hozirgi kunda real kurs bo‘yicha doimiy ma’lumotlarni olishning imkoni yo‘q. Real kurs haqida faqatgina Markaziy bankning boshqaruv yig‘ilishlarida qisqa ma’lumot beriladi. So‘ngi yig‘ilishlarda esa real samarali almashinuv kursi umuman eslanmagan ham. Bundan tashqari, boshqa tashkilotlar tomonidan choraklik yoki yillik sharhlarda yoki bir martalik tahlillarida real kurs bo‘yicha ma’lumotlarni uchratish mumkin, xolos.

@Mirkonomika