37 mlrd dollar, jon boshiga 1000 dollar. Davlat qarzi haqida. Menimcha davlat (umumiy) qarz masalasida uning nominal hajmi yoki jon boshiga ko’rsatkichlari bilangina xulosa chiqarish u qadar to’g’ri emas (
37 mlrd, jon boshiga
1000 dollardan oshganligi qandaydir aniq xulosa bermaydi)
Masalan, AQShda davlat qarzi
35,4 trln dollarni tashkil etadi (bizdagidan qariyb
1000 marta ko’proq), jon boshiga esa
102,5 ming dollarda tushadi (bizdagi ko’rsatkichdan
102.5 marta ko’proq).Yoki Yaponiyada
9.2 trln AQSh dollar (
2023 yil) bo’lib,
75 ming dollarni tashkil etadi.
Xo’sh Yaponiya yoki AQShning davlat qarzi bilan bog’liq holat bizdagidan yomonroqmi? Tabiiyki bu savollarga faqatgina jon boshiga va nominal raqamlarni taqqoslash orqali javob berolmaymiz.
Qarzni daromad (shunchaki daromaddagi ulushiga qarash ham ko’pincha yordam bermaydi) hamda boshqa bir nechta ko’rsatkichlar orqali taqqoslash ko’proq maqsadga muvofiq. Masalan mamlakatimizda davlat qarzining YAIMga nisbati (revised qilingan YAIM bilan hisoblasak)
37 foiz atrofida. AQShda bu ko’rsatkich
124 foiz bo’lsa Yaponiyada
260 foizdan yuqori.
Umuman olganda,
37 foizlik ko’rsatkich biz kabi daromadga ega bo’lgan davlatlar uchun u qadar yuqori emas. ammo Bu qarz yuki holati yuqoridagi davlatlardan yaxshiroqligini anglatmaydi. Bizda qarzning asosiy qismi chet el valyutasida bo’lsa, Yaponiya va AQSh kabi davlatlarda davlat qarzi va tashqi qarzning asosiy qismi o’z valyutalarida shakllangan.
Yuqoridagi davlatlarda qisqa muddatda inflatsiya qandaydir sababga ko’ra tezlashsa qarz yuki kamayishi mumkin bizda esa teskarisi. Ya’ni yuqoridagi davlatlarda kutilmaganda yuzaga kelgan inflatsiya nominal YAIMning yuqoriroq o’sishini ta’minlaydi, bu esa (maxrajni o’zgarishi hisobiga) qarz yukining pasayishiga sabab bo'ladi. Masalan,
2020 yil dekabrdan
2022 yil dekabrgacha AQShning davlat qarzi nominal qiymatda
13,2 foizga o’sgan bo’lsada, uning YAIMga nisbati
133 foizdan 121 foizgacha qisqargan (bu holat o’sha davrda yuqori inflatsiya natijasida nominal YAIMning yuqori o’sishi bilan izohlanadi).
Ayni shu yillar oralig’ida bizda ham deyarli AQShdagi kabi tendensiya shakllangan. Bu holat nisbatan yuqori inflatsiyaga qaramasdan qattiq monetar siyosat natijasida nominal valyuta kursining nisbatan barqaror shakllanganligi bilan izohlanadi.
Boshqacha aytganda yuqoridagi davlatlar o’z qarzlarini to’lash uchun istagancha milliy valyutalarini chiqarishi mumkin. Mamlakatimiz esa istaganicha chet el valyutasini chiqarolmaydi (albatta sal qo’polroqroq misol).
Shu sababli mamlakatimizning qarz yuki pastroq bo’lishiga qaramasdan, qarzni yuqoridagi davlatlardan qimmatroq jalb qiladi. Masalan
2023 yil oktyabrida yevrobond (
5 yillik) orqali jalb qilingan mablag’lar
8 foizdan yuqori, joriy yilda esa
7 yillik (dollar) obligatsiyalar qariyb
7 foizdan chiqarildi. AQShda
5 yillik davlat qimmatli qog’ozlarining daromadliligi
3,5 foiz atrofida, Yaponiyada esa
0.5 foiz atrofida. Bu holat qarz yuki yuqori bo’lishiga qaramasdan yuqoridagi ikki davlatning qarz bo’yicha majburiyatlarini bajarishiga bo’lgan ishonchning yuqoriligi bilan izohlansa, bizda ishonchning nisbatan past shakllanganligi natijasida balandroq risk Premium bilan izohlanadi.
Albatta yuqoridagi taqoslash davlat qarzini baholashda uning nominal qiymati yoki daromadga ulushidan tashqari boshqa shartlarga ham e’tibor berish kerakligi ko’rsatish uchun qilindi. Umuman olganda, mamlakatimizning hozirgi qarz darajasi uqadar yuqori yoki xavfli emas.
Lekin uning tarkibida unconditional qarzlar (yevrobondlar) ulushining oshayotganligi (ya’ni nisbatan qimmat qarzlar) va kelajakda shu tendensiyada davom etishi o’zi bilan ba’zi risklarni keltirib chiqarishi mumkin. Shuningdek, qarz yuki uning holati xavfli bo’lmasada olinayotgan qarzlarning samarali ishlatilayotganligi haqida ham yetarlicha savolar mavjud (ammo bu boshqa kun uchun mavzu). Bundan tashqari, samarasiz davlat korxonalari tomonidan jalb qilinayotgan qarzlar ham o’zi bilan turli risklarni keltirib chiqarish ehtimoli yo’q emas (bu ham boshqa kun uchun mavzu). 1/2
@Mirkonomika