Kopernikning 1543 yilda "Samoviy sferalarning inqiloblari to'g'risida" gi asarining nashr etilishi uzoq vaqt davomida ilmiy inqilobning boshlang'ich nuqtasi hisoblangan. Kopernik haqiqatda ancha eski islom an'analariga tayanganligi kamdan-kam ta'kidlanadi. Biz allaqachon bu haqda umumiy ma'noda muhokama qilganmiz. Misrlik astronom Ibn al-Haysam, 11-asrda, koinotning Ptolemey modelidagi qarama-qarshiliklarni, xususan, sayyoralar mukammal aylanalarda harakatlanishini tasdiqlashdan kelib chiqqanligini ta'kidladi. 13-asrda At-Tusiy sayyoralarning bir vaqtning o'zida ikkita aylana bo'ylab aylanishini taxmin qilib, sayyoralarning tebranish harakati muammosini hal qilishni taklif qildi. 15-asrda Ulug‘bek rasadxonasida ishlagan yana bir musulmon astronomi Ali Qushchi, agar Yerni ularning orbitalarining markazi deb hisoblamasa, sayyoralar harakati modelini ancha soddalashtirish mumkin degan xulosaga keldi. Shu sababli ham Quyoshning koinotning markazi sifatidagi tushunchasi mutlaqo yangi emas edi. Ayrim musulmon astronomlari 9-asrdayoq O'rta asrlar islom dunyosida hech keng qabul qilinmagan bo'lsa-da, bu g'oyani muhokama qildilar.
Shunday qilib, Kopernikni bir o'zi ilmiy inqilobga olib kelgan yolg'iz daho sifatida ko'rish kerak emas, balki global madaniy almashinuv tarixining bir qismi sifatida koʻrish lozim boʻladi. Bu jarayonda 1453-yilda Konstantinopol bosib olinganidan soʻng Oʻrtayer dengizining sharqiy qismida Usmonlilar imperiyasining kuchayishi muhim rol oʻynadi. Vizantiya qochqinlari va venetsiyalik savdogarlar Usmonli yerlaridan yuzlab ilmiy qoʻlyozmalarni olib kelishdi. Ulardan ba'zilari qadimgi yunoncha asl nusxalar bo'lsa, boshqalari arab va forscha tarjimalar bo'lib, sharhlar bilan to'la edi. Aynan shu yangi matnlar va g'oyalarning kiritilishi Yevropada ilmiy inqilobni keltirib chiqardi. Kopernik esa bunga yorqin misol bo‘la oladi:
“Osmon sferalarining inqiloblari to‘g‘risida”gi asarida u arab, fors, lotin va yunon manbalaridan olingan g‘oyalarni o‘zida mujassamlashtirgan va shu tufayli u olamning tubdan yangi modelini yaratgan”.
"G'arbiy bo'lmagan fan tarixi" Jeyms Poskett. Alpina nashriyoti, 2024 yil
@Islombilanbirgamiz