Кўринмас устунлар
Ақлнинг чегараси бор. Албатта, ақл инсонга берилган буюк неъмат аммо, у инсон учун мутлақ билим, мутлақ ҳақиқат ва ҳидоятни кафолатламайди. Агар чиройли фойдаланилса, ақл инсонни ҳақиқат тарафга етаклаши, унинг қайси тарафда эканлигини кўрсатиши мумкин. Ундан уёғига эса нақлга мурожаат этиш, ваҳийга бўйсуниш мақсадга мувофиқ. Акс ҳолда инсон турли фикрлар, маълумотлар ва бошқа минглаб омиллар қоришуви натижасида чалкашиб, тўғри йўлдан чалғиб кетади. Яна, уни ҳидоятдан мосиво бўлишига ҳарис бўлган шайтон ва нафснинг ҳавоси ҳам адаштиришга, туғёнга кетказишга ва ўзига бино қўйдириб, ҳақдан такаббурлик ила юз буришга ундайди.
Оддий ҳақиқат, ақлнинг ўзи билан ҳамма нарса ҳал бўлганда оддий кундалик ҳаётимизда ҳам ҳеч қандай белгилар, ишоралар, тартиб ва қоидаларга ҳожат қолмасди.
Ақл ва нақл ўртасида уйғунлик бўлмас экан, улар киши онгида бир-бирини тўлдирмас экан, инсон адашади. Адашиш ҳам турли-туман даражада юз бериши мумкин. Қайсидир масалада адашмаса, бошқасида адашади ва ҳоказо. Буни бир мисол билан тушунтирамиз.
Тасаввур қилингки, маҳобатли университет олдига келдингиз. Унинг ҳашамат сочиб турган бинолари, боғлари, бино ичра ўзаро уйғунликда жойлашган хоналари, аудиториялари, лабораториялари, спорт заллари, ҳовузлари, энг охирги русумдаги доскалар билан жиҳозланган синф хоналари сизни лол қолдирди. Бу ҳолатдан ақлингиз ўзи учун ўнлаб ҳақиқатларни кашф этади, хулосалар ясайди.
Мазкур манзара асосида университет биноси ўта пухта лойиҳалаштирилгани, тажрибали дизайнерлар хизматидан фойдаланилгани, катта маблағ сарфлангани, шунингдек, университет идораси борлиги, улар ҳамма ишларни пухта ўйланган режа асосида юритишини хулоса қилиб оласиз. Аммо, шу бино ва манзаларнинг ўзидан ректор кимлиги, университетда аниқ нечта талаба ўқиши, қайси талаба иқтидорлию, қай бири иқтидорсиз эканлигини, устозларнинг исм-фамилияларини била оласизми?! Бу амри маҳол.
Бу биноларга назар солишингиз унинг ортида муҳандислар, усталар, ишчилар ва дизайнерлар борлигига сизни далолат қилади. Аммо, уларнинг номлари нима, сонлари нечта, неча йилда қуриб битказилган ва ҳоказо саволларга жавоб топиш учун университет ва унинг тарихи билан таништирадиган буклетга назар солишингиз ҳам керак бўлади.
Худди, шунга ўхшаб, борлиққа назар солган инсон ақли орқали, унинг албатта бир Холиқи, Яратувчиси борлигини ҳис эта олади. Аммо, Ўша яратувчининг ким эканлиги, қандай сифатларга эга эканлиги ва бандаларидан нимани ирода қилишини билиш учун нақл ва ваҳийга ҳам муҳтождир. Бу саволларга жавобни у ваҳийдан олади.
Инсон осмонларга назар солиб, ундаги уйғунлик, буюклик, улуғворлик, чексизлик, гўзаллик ва бошқа ақл бовар қилмас манзаралардан ҳайратга тушганда, ким бу нарсаларни бу қадар мўъжизавор шаклда яратган экан, ким осмон ва ундаги оғирлиги ақл олмайдиган даражадаги жисмларни кўтариб қўйган, ким бу қадар сон-саноқсиз галактикаларни яратиб, уларни бир тизимда, симметрияда, ва ўзаро тортишув ва гравитацияда бошқариб, айлантириб турибди, деган саволларга бурканганда унга жавоб бўлиб, Қуръоний оятлар келади:
اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا
"Аллоҳ шундай зотки, осмонларни сизлар кўрмайдиган устунлар билан кўтариб қўйган!" (Раъд сураси, 2-оят).
Ушбу ояти каримада илмий ҳақиқатлардан бири акс этган. У ҳам бўлса, кўзимизга худди ҳеч қандай устунсиз ва бир-бирини ушлаб тарадиган воситаларсиз яратилгандек туюладиган бу азим осмонлар ва ундаги жисмлар аслида уларни тутиб турадиган омиллардан холи эмас, фақат улар кўзимизга кўринмайди, холос.
Ояти кариманинг иккинчи маъноси бундай: "Аллоҳ шундай зотки, осмонларни кўриб турганингиздек, устунларсиз кўтариб қўйган".
Араб тили балоғатига кўра, мазкур ояти каримадан юқоридаги икки-хил маъно чиқиши мумкин. Бири, осмонлар ва Ернинг ва бошқа самовий жисмларнинг кўзимизга кўринмайдиган "устунлар" билан кўтариб қўйилганлиги бўлса, иккинчи маънога кўра кўриб турганимиздек, осмонлар ва Ер барча самовий жисмлар ҳеч қандай устунларсиз кўтариб қўйилганлиги.
Ақлнинг чегараси бор. Албатта, ақл инсонга берилган буюк неъмат аммо, у инсон учун мутлақ билим, мутлақ ҳақиқат ва ҳидоятни кафолатламайди. Агар чиройли фойдаланилса, ақл инсонни ҳақиқат тарафга етаклаши, унинг қайси тарафда эканлигини кўрсатиши мумкин. Ундан уёғига эса нақлга мурожаат этиш, ваҳийга бўйсуниш мақсадга мувофиқ. Акс ҳолда инсон турли фикрлар, маълумотлар ва бошқа минглаб омиллар қоришуви натижасида чалкашиб, тўғри йўлдан чалғиб кетади. Яна, уни ҳидоятдан мосиво бўлишига ҳарис бўлган шайтон ва нафснинг ҳавоси ҳам адаштиришга, туғёнга кетказишга ва ўзига бино қўйдириб, ҳақдан такаббурлик ила юз буришга ундайди.
Оддий ҳақиқат, ақлнинг ўзи билан ҳамма нарса ҳал бўлганда оддий кундалик ҳаётимизда ҳам ҳеч қандай белгилар, ишоралар, тартиб ва қоидаларга ҳожат қолмасди.
Ақл ва нақл ўртасида уйғунлик бўлмас экан, улар киши онгида бир-бирини тўлдирмас экан, инсон адашади. Адашиш ҳам турли-туман даражада юз бериши мумкин. Қайсидир масалада адашмаса, бошқасида адашади ва ҳоказо. Буни бир мисол билан тушунтирамиз.
Тасаввур қилингки, маҳобатли университет олдига келдингиз. Унинг ҳашамат сочиб турган бинолари, боғлари, бино ичра ўзаро уйғунликда жойлашган хоналари, аудиториялари, лабораториялари, спорт заллари, ҳовузлари, энг охирги русумдаги доскалар билан жиҳозланган синф хоналари сизни лол қолдирди. Бу ҳолатдан ақлингиз ўзи учун ўнлаб ҳақиқатларни кашф этади, хулосалар ясайди.
Мазкур манзара асосида университет биноси ўта пухта лойиҳалаштирилгани, тажрибали дизайнерлар хизматидан фойдаланилгани, катта маблағ сарфлангани, шунингдек, университет идораси борлиги, улар ҳамма ишларни пухта ўйланган режа асосида юритишини хулоса қилиб оласиз. Аммо, шу бино ва манзаларнинг ўзидан ректор кимлиги, университетда аниқ нечта талаба ўқиши, қайси талаба иқтидорлию, қай бири иқтидорсиз эканлигини, устозларнинг исм-фамилияларини била оласизми?! Бу амри маҳол.
Бу биноларга назар солишингиз унинг ортида муҳандислар, усталар, ишчилар ва дизайнерлар борлигига сизни далолат қилади. Аммо, уларнинг номлари нима, сонлари нечта, неча йилда қуриб битказилган ва ҳоказо саволларга жавоб топиш учун университет ва унинг тарихи билан таништирадиган буклетга назар солишингиз ҳам керак бўлади.
Худди, шунга ўхшаб, борлиққа назар солган инсон ақли орқали, унинг албатта бир Холиқи, Яратувчиси борлигини ҳис эта олади. Аммо, Ўша яратувчининг ким эканлиги, қандай сифатларга эга эканлиги ва бандаларидан нимани ирода қилишини билиш учун нақл ва ваҳийга ҳам муҳтождир. Бу саволларга жавобни у ваҳийдан олади.
Инсон осмонларга назар солиб, ундаги уйғунлик, буюклик, улуғворлик, чексизлик, гўзаллик ва бошқа ақл бовар қилмас манзаралардан ҳайратга тушганда, ким бу нарсаларни бу қадар мўъжизавор шаклда яратган экан, ким осмон ва ундаги оғирлиги ақл олмайдиган даражадаги жисмларни кўтариб қўйган, ким бу қадар сон-саноқсиз галактикаларни яратиб, уларни бир тизимда, симметрияда, ва ўзаро тортишув ва гравитацияда бошқариб, айлантириб турибди, деган саволларга бурканганда унга жавоб бўлиб, Қуръоний оятлар келади:
اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا
"Аллоҳ шундай зотки, осмонларни сизлар кўрмайдиган устунлар билан кўтариб қўйган!" (Раъд сураси, 2-оят).
Ушбу ояти каримада илмий ҳақиқатлардан бири акс этган. У ҳам бўлса, кўзимизга худди ҳеч қандай устунсиз ва бир-бирини ушлаб тарадиган воситаларсиз яратилгандек туюладиган бу азим осмонлар ва ундаги жисмлар аслида уларни тутиб турадиган омиллардан холи эмас, фақат улар кўзимизга кўринмайди, холос.
Ояти кариманинг иккинчи маъноси бундай: "Аллоҳ шундай зотки, осмонларни кўриб турганингиздек, устунларсиз кўтариб қўйган".
Араб тили балоғатига кўра, мазкур ояти каримадан юқоридаги икки-хил маъно чиқиши мумкин. Бири, осмонлар ва Ернинг ва бошқа самовий жисмларнинг кўзимизга кўринмайдиган "устунлар" билан кўтариб қўйилганлиги бўлса, иккинчи маънога кўра кўриб турганимиздек, осмонлар ва Ер барча самовий жисмлар ҳеч қандай устунларсиз кўтариб қўйилганлиги.