Merostakratiya – nega meros mehnatdan muhimroq bo‘lib bormoqda?
The Economist nashriga ko‘ra, bugungi kunda G‘arb mamlakatlarida kapital ko‘proq meros orqali o‘tmoqda va bu merostakratiya – moliyaviy muvaffaqiyat mehnatga emas, balki tug‘ilgan oilaga bog‘liq bo‘lgan jamiyatni shakllantirmoqda. 2010-yillarning oxiriga kelib, merosning umumiy qiymati YaIMning 10 foiziga yetdi. Bu XX asrning ikkinchi yarmiga nisbatan ancha yuqori bo‘lib, asta-sekin XX asr boshidagi ko‘rsatkichlarga yaqinlashmoqda. 2025-yilda esa boy mamlakatlarda meros sifatida 6 trillion dollar qoldirilishi kutilmoqda.
Nega bunday bo‘lmoqda?
The Economist bu jarayonning uchta asosiy sababini keltirib o‘tgan:
• Aktivlar narxining o‘sishi. Ayniqsa, ko‘chmas mulkning qimmatlashuvi katta rol o‘ynamoqda. Hukumat tartibga solish choralarini kuchaytirgani sababli taklif cheklangan, natijada uy-joy narxlari tez o‘smoqda. Masalan, Britaniyada aholiga tegishli uy-joylarning umumiy qiymati 1990-yillar o‘rtalarida 1 trillion funt sterling bo‘lgan bo‘lsa, hozirda 7 trillion funtga yetgan.
• Demografik omillar. "Bebibumerlar" avlodi katta boylik to‘pladi va endi uni meros sifatida qoldirmoqda. Masalan, AQShda 65 yoshdan oshgan kishilar mamlakat boyligining 50 foiziga (82 trillion dollar) egalik qiladi.
• Iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi. So‘nggi yillarda rivojlangan davlatlarda iqtisodiy o‘sish pasaydi. YaIM o‘sishi qanchalik sust bo‘lsa, jamiyatda avval to‘plangan boylik shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, iqtisodiy o‘sish yuqori bo‘lgan Irlandiyada merosning roli unchalik katta emas, lekin Germaniya va Italiyada u ancha sezilarli.
Bugungi iqtisodiyot tobora XIX asr realizm adabiyotiga o‘xshab bormoqda: bu yerda muvaffaqiyat mehnat yoki iste’dodga emas, balki qaysi oilada tug‘ilganingiz yoki kim bilan turmush qurganingizga bog‘liq.
Nima qilish kerak?
• Meros soliqlari. So‘nggi o‘n yilliklarda ko‘plab mamlakatlarda meros soliqlari kamaytirildi yoki butunlay bekor qilindi. The Economist adolatli soliq tizimi yirik boyliklarning bir qismini qayta taqsimlashga yordam berishi va jamiyatning meros kapitaliga qaramligini kamaytirishi mumkinligini ta’kidlaydi.
• Iqtisodiy o‘sishga e’tibor qaratish. Rivojlangan davlatlar iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish siyosatiga rioya qilishi lozim, bunda muhim omillardan biri ortiqcha tartibga solishlarni kamaytirishdir. Bozor iqtisodiyotiga ortiqcha cheklovlar qo‘yilishi o‘sishni susaytiradi, iqtisodiyot sekinlashganda esa mehnat emas, balki oldindan to‘plangan kapital muhimroq bo‘lib qoladi.
Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotini adolatsiz deb hisoblaydi. Biroq, faylasuf Jon Tomasi Free Market Fairness (Bozor iqtisodiyotining adolati) kitobida aksini isbotlaydi: bozor iqtisodiy o‘sish yaratadi va bu eng kam daromadli qatlamlar uchun ham foydali bo‘ladi. Irlandiya misoli buni tasdiqlaydi.
The Economist nashriga ko‘ra, bugungi kunda G‘arb mamlakatlarida kapital ko‘proq meros orqali o‘tmoqda va bu merostakratiya – moliyaviy muvaffaqiyat mehnatga emas, balki tug‘ilgan oilaga bog‘liq bo‘lgan jamiyatni shakllantirmoqda. 2010-yillarning oxiriga kelib, merosning umumiy qiymati YaIMning 10 foiziga yetdi. Bu XX asrning ikkinchi yarmiga nisbatan ancha yuqori bo‘lib, asta-sekin XX asr boshidagi ko‘rsatkichlarga yaqinlashmoqda. 2025-yilda esa boy mamlakatlarda meros sifatida 6 trillion dollar qoldirilishi kutilmoqda.
Nega bunday bo‘lmoqda?
The Economist bu jarayonning uchta asosiy sababini keltirib o‘tgan:
• Aktivlar narxining o‘sishi. Ayniqsa, ko‘chmas mulkning qimmatlashuvi katta rol o‘ynamoqda. Hukumat tartibga solish choralarini kuchaytirgani sababli taklif cheklangan, natijada uy-joy narxlari tez o‘smoqda. Masalan, Britaniyada aholiga tegishli uy-joylarning umumiy qiymati 1990-yillar o‘rtalarida 1 trillion funt sterling bo‘lgan bo‘lsa, hozirda 7 trillion funtga yetgan.
• Demografik omillar. "Bebibumerlar" avlodi katta boylik to‘pladi va endi uni meros sifatida qoldirmoqda. Masalan, AQShda 65 yoshdan oshgan kishilar mamlakat boyligining 50 foiziga (82 trillion dollar) egalik qiladi.
• Iqtisodiy o‘sishning sekinlashishi. So‘nggi yillarda rivojlangan davlatlarda iqtisodiy o‘sish pasaydi. YaIM o‘sishi qanchalik sust bo‘lsa, jamiyatda avval to‘plangan boylik shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, iqtisodiy o‘sish yuqori bo‘lgan Irlandiyada merosning roli unchalik katta emas, lekin Germaniya va Italiyada u ancha sezilarli.
Bugungi iqtisodiyot tobora XIX asr realizm adabiyotiga o‘xshab bormoqda: bu yerda muvaffaqiyat mehnat yoki iste’dodga emas, balki qaysi oilada tug‘ilganingiz yoki kim bilan turmush qurganingizga bog‘liq.
Nima qilish kerak?
• Meros soliqlari. So‘nggi o‘n yilliklarda ko‘plab mamlakatlarda meros soliqlari kamaytirildi yoki butunlay bekor qilindi. The Economist adolatli soliq tizimi yirik boyliklarning bir qismini qayta taqsimlashga yordam berishi va jamiyatning meros kapitaliga qaramligini kamaytirishi mumkinligini ta’kidlaydi.
• Iqtisodiy o‘sishga e’tibor qaratish. Rivojlangan davlatlar iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish siyosatiga rioya qilishi lozim, bunda muhim omillardan biri ortiqcha tartibga solishlarni kamaytirishdir. Bozor iqtisodiyotiga ortiqcha cheklovlar qo‘yilishi o‘sishni susaytiradi, iqtisodiyot sekinlashganda esa mehnat emas, balki oldindan to‘plangan kapital muhimroq bo‘lib qoladi.
Ko‘pchilik bozor iqtisodiyotini adolatsiz deb hisoblaydi. Biroq, faylasuf Jon Tomasi Free Market Fairness (Bozor iqtisodiyotining adolati) kitobida aksini isbotlaydi: bozor iqtisodiy o‘sish yaratadi va bu eng kam daromadli qatlamlar uchun ham foydali bo‘ladi. Irlandiya misoli buni tasdiqlaydi.