Jahon tizimlarining yirik tahlilchisi, buyuk olim Jovanni Arrigi kapitalizmning ilk davri(shuningdek, SSSR’dagi sanoatlashtirish davri)da dehqonlar o‘z xohishi bilan qishloqlardan ketib, zavod yoki konga ishga kirmaganini ta’kidlaydi. Chunki bu vaqtda dehqonlar hayoti ishchi hayotidan ko‘ra, yaxshiroq va farovonroq bo‘lgan.
Shuning uchun, Yevropada, kapitalizm eng rivojlangan hududlarda dehqonlarga atayin noqulay, chidab bo‘lmaydigan muhit yaratilgan. Masalan, Angliyada bu XV-XVI asrlarda, jamoa yerlari va mulklarini tugatish, dehqonlarni yersizlashtirish (enclosure, oгораживания) tarzida amalga oshirilgan. SSSR’da esa dehqon yerlari kolxoz va sovxozlar tashkil etish orqali olib qo‘yilgan.
Arrigi bu jarayonni 1960-yillarda Afrikaning janubidagi tadqiqot ishlari davomida yaqqol ko‘radi. U bu yerda Janubiy Afrikaning proletarizatsiya (ishchi sinfi ko‘paytirilishi) qilinishi va dehqonlar mulksizlantirilishini kuzatadi.
Olim Janubiy Afrika misolida kapitalizmning rivojlanishi proletarizatsiya bilan yondosh kelishi fikri har doim ham to‘g‘ri emasligini ko‘rsatadi. Proletarizatsiya — tabiiy yoki majburan amalga oshishidan qat’iy nazar, kapitalizmning rivojlanishida asosiy omil bo‘la olmaydi, uning rivoji uchun boshqa muhim shartlar ham talab qilinadi.
“Rodeziya misolida ischilashtirishning uchta holatini aniqladim, lekin ulardan faqat bittasida kapital foydaga chiqdi. Birinchi holatda, dehqonlar qishloq kapitalizmining rivojlanishiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish orqali javob berdi, lekin ular yuqori ish haqiga qaramasdan, mehnatni asosiy tovarga aylantirmadi.
Natijada ishchi kuchi yetishmasligi mintaqa uchun doimiy muammoga aylandi. Chunki, qishloq xo‘jaligi va tog‘-kon kapital korxonalari rivojlanib borishi bilan, ular qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga talabni yaratdi va afrikalik dehqonlar ushbu talabni qondirdi. Shu tariqa ular mehnatini sotish orqali emas, qishloq tovarlarini sotish orqali ham iqtisodda ishtirok etishi mumkin bo‘ldi va ishchiga aylanmadi.
Hukumat muammoni hal qilish uchun ko‘chmanchi qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatladi. Ular bu orqali dehqonlar orasida raqobat yaratdi hamda ularning bir qismi uzoq vaqt unumsiz yerda yoki yersiz qolishiga erishdi. Yersiz, mulksiz qolgan dehqonlar o‘z-o‘zidan mahsulot emas, mehnatini sotuvchiga ishchiga aylandi”, deb yozadi Arrigi.
Arrigi ushbu jarayonning AQSH’dagi ko‘rinishini ham yozgan. Amerikada ham kapitalizm boshida mahalliy erkin fermerlar fabrika va konlarga borib, ishlashdan bosh tortgan. Ammo Amerika elitasiga omad kulib boqqan — qora tanlilar va, ayniqsa, Yevropadan yoppasiga ko‘chib kelgan kambag‘allar orqali arzon ishchi sinfi shakllantirilgan.
Shuning uchun, Yevropada, kapitalizm eng rivojlangan hududlarda dehqonlarga atayin noqulay, chidab bo‘lmaydigan muhit yaratilgan. Masalan, Angliyada bu XV-XVI asrlarda, jamoa yerlari va mulklarini tugatish, dehqonlarni yersizlashtirish (enclosure, oгораживания) tarzida amalga oshirilgan. SSSR’da esa dehqon yerlari kolxoz va sovxozlar tashkil etish orqali olib qo‘yilgan.
Arrigi bu jarayonni 1960-yillarda Afrikaning janubidagi tadqiqot ishlari davomida yaqqol ko‘radi. U bu yerda Janubiy Afrikaning proletarizatsiya (ishchi sinfi ko‘paytirilishi) qilinishi va dehqonlar mulksizlantirilishini kuzatadi.
Olim Janubiy Afrika misolida kapitalizmning rivojlanishi proletarizatsiya bilan yondosh kelishi fikri har doim ham to‘g‘ri emasligini ko‘rsatadi. Proletarizatsiya — tabiiy yoki majburan amalga oshishidan qat’iy nazar, kapitalizmning rivojlanishida asosiy omil bo‘la olmaydi, uning rivoji uchun boshqa muhim shartlar ham talab qilinadi.
“Rodeziya misolida ischilashtirishning uchta holatini aniqladim, lekin ulardan faqat bittasida kapital foydaga chiqdi. Birinchi holatda, dehqonlar qishloq kapitalizmining rivojlanishiga qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetkazib berish orqali javob berdi, lekin ular yuqori ish haqiga qaramasdan, mehnatni asosiy tovarga aylantirmadi.
Natijada ishchi kuchi yetishmasligi mintaqa uchun doimiy muammoga aylandi. Chunki, qishloq xo‘jaligi va tog‘-kon kapital korxonalari rivojlanib borishi bilan, ular qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga talabni yaratdi va afrikalik dehqonlar ushbu talabni qondirdi. Shu tariqa ular mehnatini sotish orqali emas, qishloq tovarlarini sotish orqali ham iqtisodda ishtirok etishi mumkin bo‘ldi va ishchiga aylanmadi.
Hukumat muammoni hal qilish uchun ko‘chmanchi qishloq xo‘jaligini qo‘llab-quvvatladi. Ular bu orqali dehqonlar orasida raqobat yaratdi hamda ularning bir qismi uzoq vaqt unumsiz yerda yoki yersiz qolishiga erishdi. Yersiz, mulksiz qolgan dehqonlar o‘z-o‘zidan mahsulot emas, mehnatini sotuvchiga ishchiga aylandi”, deb yozadi Arrigi.
Arrigi ushbu jarayonning AQSH’dagi ko‘rinishini ham yozgan. Amerikada ham kapitalizm boshida mahalliy erkin fermerlar fabrika va konlarga borib, ishlashdan bosh tortgan. Ammo Amerika elitasiga omad kulib boqqan — qora tanlilar va, ayniqsa, Yevropadan yoppasiga ko‘chib kelgan kambag‘allar orqali arzon ishchi sinfi shakllantirilgan.