To'qimaviy qo'rquv - irim.
Yoshligimizdan har xil cheklovlar bilan katta bo'lganmiz. Ular orasida keraksiz cheklovlar ham yo'q deyolmayman. Irim-sirim. "Supurgini tikka qo'yma - balo keladi, uyda janjal bo'ladi", "Hushtak chalma - jin keladi, ofat keladi", "Tirnoqni kechasi olma!", "Qo'lingni orqaga chakanab o'tirma - davlating ketadi" va hakozo-hakazolar. Bunday irimlar qayoqdan paydo bo'lgan? Rostdanam ishonsa bo'ladiganga o'xshidi?
Ha, ko'pchilik ishonadi. Masalan sizning do'stingz sizga bir voqeani aytib berdi. Siz bu voqeani qayoqdan bilishini so'raysiz. Do'stingiz buni oyisidan eshitganini, oyisi esa xolasidan, xolasi dugonasidan, dugonasi esa kenja qizidan, kenja qizga esa bu voqeani yigiti zeriktirib qo'ymasligi uchun to'qima obrazda gapirib beradi. Buni ma'lumot tarqalish shajarasi deb ataymiz. Irimlar ham shu shajaradan reallashib boraveradi. Qancha ko'piroq insondan eshitilsa shuncha ishonchliroq. Bir tarafdan bu shajarani maqsadi haqida qiziqish paydo bo'ladi. O'ylashimcha bular bolalarni qo'rqitish uchun qo'llaniladigan kalit so'zlarga o'xshab ketadi. Masalan "Hushtak irimi" nevarasiga buvisi tomonidan qo'rqitish uchun aytilgan. Nevara esa katta bo'lgach boshqalarga. Kechasi tirnoqni olganida tun qorong'isidan barmoqlarini shikastlab olmasligi uchun "Tirnoq irimi" paydo bo'lgan, oldinlari chiroq bo'lmagan. Supurgiga kelsak, qaysidir vahimachi opa tong sahardan uyini supirayotganida shoshib supurgisini tikka qoldirib ketadi. Shu kuni qandaydir baxtsiz hodisa yuzaga keladi. Vaqt o'tib o'sha opa boshqa joydagi ko'ngilsizliklardagi gumoni supurgidaligini aytadi. Ular ishonadi. Bu irim sekin sekin tarqala boshlaydi. Choydagi ko'pikni pul deb hisoblaydigan ahmoqlarga esa bir narsa deyolmayman. Bu narsa qanday paydo bo'lganiyam qiziq.
Uzoq tanaffus va aktual mavzu bilan qaytish. Irimlar - hayoliy to'qimalar. To'qimaga ishonib amal qilayotgan insonlarni ko'rsam asablarim chidab turolmaydi. Postdan nimanidir tushingan bo'lishsa hursandman).
Yoshligimizdan har xil cheklovlar bilan katta bo'lganmiz. Ular orasida keraksiz cheklovlar ham yo'q deyolmayman. Irim-sirim. "Supurgini tikka qo'yma - balo keladi, uyda janjal bo'ladi", "Hushtak chalma - jin keladi, ofat keladi", "Tirnoqni kechasi olma!", "Qo'lingni orqaga chakanab o'tirma - davlating ketadi" va hakozo-hakazolar. Bunday irimlar qayoqdan paydo bo'lgan? Rostdanam ishonsa bo'ladiganga o'xshidi?
Ha, ko'pchilik ishonadi. Masalan sizning do'stingz sizga bir voqeani aytib berdi. Siz bu voqeani qayoqdan bilishini so'raysiz. Do'stingiz buni oyisidan eshitganini, oyisi esa xolasidan, xolasi dugonasidan, dugonasi esa kenja qizidan, kenja qizga esa bu voqeani yigiti zeriktirib qo'ymasligi uchun to'qima obrazda gapirib beradi. Buni ma'lumot tarqalish shajarasi deb ataymiz. Irimlar ham shu shajaradan reallashib boraveradi. Qancha ko'piroq insondan eshitilsa shuncha ishonchliroq. Bir tarafdan bu shajarani maqsadi haqida qiziqish paydo bo'ladi. O'ylashimcha bular bolalarni qo'rqitish uchun qo'llaniladigan kalit so'zlarga o'xshab ketadi. Masalan "Hushtak irimi" nevarasiga buvisi tomonidan qo'rqitish uchun aytilgan. Nevara esa katta bo'lgach boshqalarga. Kechasi tirnoqni olganida tun qorong'isidan barmoqlarini shikastlab olmasligi uchun "Tirnoq irimi" paydo bo'lgan, oldinlari chiroq bo'lmagan. Supurgiga kelsak, qaysidir vahimachi opa tong sahardan uyini supirayotganida shoshib supurgisini tikka qoldirib ketadi. Shu kuni qandaydir baxtsiz hodisa yuzaga keladi. Vaqt o'tib o'sha opa boshqa joydagi ko'ngilsizliklardagi gumoni supurgidaligini aytadi. Ular ishonadi. Bu irim sekin sekin tarqala boshlaydi. Choydagi ko'pikni pul deb hisoblaydigan ahmoqlarga esa bir narsa deyolmayman. Bu narsa qanday paydo bo'lganiyam qiziq.
Uzoq tanaffus va aktual mavzu bilan qaytish. Irimlar - hayoliy to'qimalar. To'qimaga ishonib amal qilayotgan insonlarni ko'rsam asablarim chidab turolmaydi. Postdan nimanidir tushingan bo'lishsa hursandman).