To‘g‘ri javob: Bog‘liqlik nazariyasi (Dependency Theory)
Nima uchun? Nazariyaga ko'ra rivojlanayotgan davlatlar ko'pincha xalqaro moliyaviy yordam va kreditlarga qattiq bog‘lanib qolishi va uning oqibatlari ilgari suriladi va keysda ham shu holatning dastlabki bosqichi keltiriladi. Quyida, nega aynan bog‘liqlik nazariyasi ushbu keysga eng mos ekanligi aniq faktlar bilan izohlanadi.
1. Rivojlanayotgan davlatning iqtisodiy qaramligi: Keysdagi davlat mustaqil iqtisodiy siyosat yurita olmaydi va moliyaviy jihatdan xalqaro moliyaviy institutlarga bog‘liq. Bog‘liqlik nazariyasiga ko‘ra, rivojlangan davlatlar va xalqaro tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy mustaqilligini cheklash orqali o‘z manfaatlarini ilgari suradilar. Masalan, Lotin Amerikasi davlatlari 1980-yillarda Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (XVJ) va Jahon Bankidan kreditlar olib, ularning shartlarini bajarishga majbur bo‘lishgan, natijada milliy iqtisodiy siyosatini mustaqil yurita olmagan.
2. Moliyaviy yordam evaziga mustaqillikning cheklanishi: Jahon Banki va XVJ kabi xalqaro moliyaviy institutlar kreditlarni taqdim etishda ma’lum shartlar qo‘yadi. Odatda, bu shartlar davlat korxonalarini xususiylashtirish, iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish va xalqaro bozorga ochilish kabi talablarni o‘z ichiga oladi. Bu holat aynan bog‘liqlik nazariyasining markaz-periferiya modeliga mos keladi, ya’ni rivojlangan davlatlar o‘z iqtisodiy tizimini rivojlanayotgan mamlakatlarga majburan tatbiq qiladi yoki moslashadi.
3. Davlat ichki qaror qabul qilish erkinligini yo‘qotishi: Hukumat xalqaro kreditlarni olish yoki ichki siyosiy qarshiliklardan qochish o‘rtasida qiyin tanlovga duch kelmoqda. Kreditlarni qabul qilgan taqdirda, u milliy iqtisodiyotning yo‘nalishini o‘zgartirishga majbur bo‘ladi. Agar kreditlardan voz kechsa, iqtisodiy inqirozga duch kelishi mumkin. Bog‘liqlik nazariyasi aynan shunday holatlarni tushuntiradi: rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy yordamni qabul qilish orqali o‘zining iqtisodiy va siyosiy qarorlarini mustaqil belgilash imkoniyatini yo‘qotadi.
Nima uchun boshqa nazariyalar mos kelmaydi?
1. Gegemoniya nazariyasi (Hegemony Theory) – Bu nazariya asosan yirik davlatlarning global siyosiy va harbiy ta’sirini bayon etadi. Ushbu keysda esa muammo bitta yoki ikkita davlatning geosiyosiy ta’siri emas, balki xalqaro iqtisodiy tizimning rivojlanayotgan davlatni qaram qilishi bilan bog‘liq.
2. Konflikt nazariyasi (Conflict Theory) – Bu nazariya Karl Marks tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, u kapitalistik tizim ichida hukmron sinf (burjuaziya) va ekspluatatsiya qilinuvchi sinf (proletariat) o‘rtasidagi kurashga asoslanadi. Ushbu keysda ichki sinfiy ziddiyat emas, balki xalqaro iqtisodiy bog‘liqlik muammo bo‘lib turibdi. Agar keys ichki siyosiy elitaga va fuqarolar o‘rtasidagi ijtimoiy to‘qnashuvlarga asoslangan bo‘lsa, bu nazariya mos va dolzarb bo‘lishi mumkin edi. Masalan, agar davlat ichkarisida boy va kambag‘al sinflar o‘rtasida moliyaviy resurslar uchun kurash kechayotgan bo‘lsa, yoki korrupsiyaga botgan elita xalq manfaatlariga zid ravishda xalqaro moliyaviy institutlardan kredit olayotgan bo‘lsa, bu ziddiyat nazariyasiga mos kelgan bo‘lar edi.
3. Mustaqillik nazariyasi (Independence Theory) – bu davlatlarning o‘z ichki va tashqi siyosatini mustaqil belgilash huquqiga ega bo‘lishi va suverenitetni himoya qilishga qaratilgan. Keysda davlat o‘z yo‘nalishini mustaqil belgilash imkoniyatiga ega emas. Keysda aksincha holat yuzaga kelgan – davlat xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan belgilangan shartlarga bo‘ysunishga majbur bo‘lib qolgan. Agar davlat mustaqil siyosat olib bora olsaydi, unda bu nazariya to‘g‘ri bo‘lar edi. Masalan, Shimoliy Koreya xalqaro moliyaviy institutlar bilan ishlamasdan, o‘zining mustaqil iqtisodiy modelini olib bormoqda. Agar ushbu keysda davlat tashqi bosimlarga qaramay o‘z iqtisodiy siyosatini o‘zi belgilashga muvaffaq bo‘layotgan bo‘lsa, unda bu nazariya to‘g‘ri bo‘lar edi.
Siyosatshunoslik...
Nima uchun? Nazariyaga ko'ra rivojlanayotgan davlatlar ko'pincha xalqaro moliyaviy yordam va kreditlarga qattiq bog‘lanib qolishi va uning oqibatlari ilgari suriladi va keysda ham shu holatning dastlabki bosqichi keltiriladi. Quyida, nega aynan bog‘liqlik nazariyasi ushbu keysga eng mos ekanligi aniq faktlar bilan izohlanadi.
1. Rivojlanayotgan davlatning iqtisodiy qaramligi: Keysdagi davlat mustaqil iqtisodiy siyosat yurita olmaydi va moliyaviy jihatdan xalqaro moliyaviy institutlarga bog‘liq. Bog‘liqlik nazariyasiga ko‘ra, rivojlangan davlatlar va xalqaro tashkilotlar rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy mustaqilligini cheklash orqali o‘z manfaatlarini ilgari suradilar. Masalan, Lotin Amerikasi davlatlari 1980-yillarda Xalqaro Valyuta Jamg‘armasi (XVJ) va Jahon Bankidan kreditlar olib, ularning shartlarini bajarishga majbur bo‘lishgan, natijada milliy iqtisodiy siyosatini mustaqil yurita olmagan.
2. Moliyaviy yordam evaziga mustaqillikning cheklanishi: Jahon Banki va XVJ kabi xalqaro moliyaviy institutlar kreditlarni taqdim etishda ma’lum shartlar qo‘yadi. Odatda, bu shartlar davlat korxonalarini xususiylashtirish, iqtisodiy islohotlarni o‘tkazish va xalqaro bozorga ochilish kabi talablarni o‘z ichiga oladi. Bu holat aynan bog‘liqlik nazariyasining markaz-periferiya modeliga mos keladi, ya’ni rivojlangan davlatlar o‘z iqtisodiy tizimini rivojlanayotgan mamlakatlarga majburan tatbiq qiladi yoki moslashadi.
3. Davlat ichki qaror qabul qilish erkinligini yo‘qotishi: Hukumat xalqaro kreditlarni olish yoki ichki siyosiy qarshiliklardan qochish o‘rtasida qiyin tanlovga duch kelmoqda. Kreditlarni qabul qilgan taqdirda, u milliy iqtisodiyotning yo‘nalishini o‘zgartirishga majbur bo‘ladi. Agar kreditlardan voz kechsa, iqtisodiy inqirozga duch kelishi mumkin. Bog‘liqlik nazariyasi aynan shunday holatlarni tushuntiradi: rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiy yordamni qabul qilish orqali o‘zining iqtisodiy va siyosiy qarorlarini mustaqil belgilash imkoniyatini yo‘qotadi.
Nima uchun boshqa nazariyalar mos kelmaydi?
1. Gegemoniya nazariyasi (Hegemony Theory) – Bu nazariya asosan yirik davlatlarning global siyosiy va harbiy ta’sirini bayon etadi. Ushbu keysda esa muammo bitta yoki ikkita davlatning geosiyosiy ta’siri emas, balki xalqaro iqtisodiy tizimning rivojlanayotgan davlatni qaram qilishi bilan bog‘liq.
2. Konflikt nazariyasi (Conflict Theory) – Bu nazariya Karl Marks tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, u kapitalistik tizim ichida hukmron sinf (burjuaziya) va ekspluatatsiya qilinuvchi sinf (proletariat) o‘rtasidagi kurashga asoslanadi. Ushbu keysda ichki sinfiy ziddiyat emas, balki xalqaro iqtisodiy bog‘liqlik muammo bo‘lib turibdi. Agar keys ichki siyosiy elitaga va fuqarolar o‘rtasidagi ijtimoiy to‘qnashuvlarga asoslangan bo‘lsa, bu nazariya mos va dolzarb bo‘lishi mumkin edi. Masalan, agar davlat ichkarisida boy va kambag‘al sinflar o‘rtasida moliyaviy resurslar uchun kurash kechayotgan bo‘lsa, yoki korrupsiyaga botgan elita xalq manfaatlariga zid ravishda xalqaro moliyaviy institutlardan kredit olayotgan bo‘lsa, bu ziddiyat nazariyasiga mos kelgan bo‘lar edi.
3. Mustaqillik nazariyasi (Independence Theory) – bu davlatlarning o‘z ichki va tashqi siyosatini mustaqil belgilash huquqiga ega bo‘lishi va suverenitetni himoya qilishga qaratilgan. Keysda davlat o‘z yo‘nalishini mustaqil belgilash imkoniyatiga ega emas. Keysda aksincha holat yuzaga kelgan – davlat xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan belgilangan shartlarga bo‘ysunishga majbur bo‘lib qolgan. Agar davlat mustaqil siyosat olib bora olsaydi, unda bu nazariya to‘g‘ri bo‘lar edi. Masalan, Shimoliy Koreya xalqaro moliyaviy institutlar bilan ishlamasdan, o‘zining mustaqil iqtisodiy modelini olib bormoqda. Agar ushbu keysda davlat tashqi bosimlarga qaramay o‘z iqtisodiy siyosatini o‘zi belgilashga muvaffaq bo‘layotgan bo‘lsa, unda bu nazariya to‘g‘ri bo‘lar edi.
Siyosatshunoslik...