Asqad Muxtorning "Uyqu qochganda (Tundaliklar)" asariga taqriz
"...Asqad Muxtor hayoti o'sha vaqtda qil ustida edi. U, bir tomondan, xastalik bergan hisobsiz azob, ikkinchi tomondan, davr va jamiyat bergan iztiroblar tufayli uyqu-halovatini yo'qotgan edi. Shunday paytda adib o'ziga tinchlik bermagan o'y-xayollarini tushirib, ularni "Tundaliklar" deb atadi".
(Naim Karimov)
Bu asar "Faust" singari 60 yil davomida yozilmadi yoxud "Daftar hoshiyasidagi bitiklar" singari necha-necha yillarning o'y-xayollar mahsuli emas. Adib umrining so'nggi yillarida yozish, o'qish qobiliyatini yo'qotadi. Ammo hech kim va hech narsa uni tafakkur qilish qobiliyatini tortib ololmaydi. Shunda Asqad Muxtor o'zbek adabiyotidagi yangi bir "janr"ga asos soladi va uni "Tundaliklar" deb nomlaydi. Bu "janr"ning kundalikdan farqi unda xronologik tartibda voqealar joylashmaydi, aksincha, fikrlar biri tog'dan kelsa, biri bog'dan keladi.
"Uyqu qochganda (Tundaliklar)" asari ikki daftar o'y-xayollar, yozuvchining maqolalari va adib haqida boshqa ahli ilmlarning fikrlari jamlanmasidir. Asarni o'qib, Asqad Muxtor ijodiga baho berish o'ta xato deb hisoblayman. Sababi bu shunchaki miyaga kelgan yoziqlar. Asqad Muxtor ayrim jabhalarda haq so'zlarni yozgan bo'lsa, asarning ba'zi bir joylarida o'ta maydalashib ketgan. Misol uchun, o'zi tilimizga hurmat haqida gapirib, ba'zi bir so'zlarni qayta-qayta takrorlayvergan ("grajdanlik" so'zini o'qiyverib tinka-madorim quridi). Hech qanday muqobil so'z bilan almashtirmagan.
"Bir chalazabon yigit futbol o'yinini izohlaydi:
– "To'p Krasniskiy bilan. Hozir "Paxtakor"chilar burchakdan to'p tepishni bajaradilar!"
To'g'ri, sharxlovchi yigit bu yerda me'yoriy qoidalarni buzdi, ammo bunday xatolar bo'lishi tabiiy. Chunki agar u har bir gapini grammatik tahlil qilaman desa, o'yin uni kutib turmaydi.
Amir Temur haqidagi fikrlari ham yoqmadi. Amir Temur o'zi ziddiyatli shaxs, menimcha u haqida shunchaki "Tundaliklar" da gapirib o'tish nojoiz. Chunki "Tundaliklar" bu shunchaki miyaga kelgan o'y-xayollar, Amir Temur haqida yozish uchun ilmiy izlanish zarur. Boshqa shaxs bo'lganda indamasdim, lekin Amir Temurni o'zi tariximizda alohida tarix. Haddan ziyod o'z zamondoshlarini ko'kka ko'targani ham yoqmadi, Zulfiya, Oybek, G'afur G'ulom. Hamma sotilganlar, qo'pol qilib aytganda. Rauf Parfi haqida bildirgan fikrlari esa o'ta radikal. O'zi aytganidek, bu tanqidchi misli jarrohdek: avval jindek maqtov bilan uxlatib, keyin operatsiya qiladi. Rostan ham o'zi xuddi shu usulni qo'llagan. Maqola boshida maqtab, oxirida yerga "tiqib" yuborgan. Rauf Parfini o'z dardlarini yozishda ayblagan, ya'ni xalq dardini aytmaslikda. Yo'q, Rauf Parfi xalq uchun yozdi, Turkiston deb yozdi. Rauf Parfi zamondoshlaridan yana kim shunday qila oldi? Hozircha javobi menga qorong'u. Asqad Muxtor eng sevimli she'rlarimdan biri "Men kimnidir kutaman mahzun..." she'rini ham muvaffaqiyatsizlik deb atagan. Bu she'r shoirning alamlaridan yaralgan. Bu she'rni Rauf Parfi o'z boshidan o'tgan voqealardan ilhomlanib yozgan va bunday holat har birimizda kuzatiladi. She'r yozilganiga naqd 60 yil bo'lgan bo'lsa ham, xuddiki kecha yozilgandek. Ta'sir kuchi kuchayganki, sira kamaygani yo'q. Xullas, shu va shu kabi masalalarga Asqad Muxtorga yon berolmayman.
Lekin ba'zi bir masalalarda ko'plab haqiqatlarni aytib o'tgan. Ayniqsa tarjimonlarni juda o'rinli tanqid qilgan. "Yozuvchilar" uyushmasini tarjimonlarga e'tiborsizlikda ayblagan va bu muammolar shuncha yil o'tgan bo'lsa-da, hali hanuz o'z yechimini topdi, deb o'ylamayman. Tilga e'tiborsizlik haqida yozganlarining juda ko'plari ham asosli. "Tilimiz bir mo'jiza", ammo afsuslar bo'lsinkim, biz uni qadriga yetmaymiz. Adib shularni zo'r alam bilan qalam ostiga oladi.
Siz bu kichik asarni ko'rib, tezda o'qib tashlayman, degan fikrga borasiz. Ammo o'qishni boshlashingiz bilan, ko'plab jumlalar sizni o'ylashga, tafakkur qilishga undaydi. Yillar o'tib, ehtimol biz Asqad Muxtorning bu yozganlarini tushunib yetarmiz.
#taqriz #bookreview
@sirli_kitobxon
"...Asqad Muxtor hayoti o'sha vaqtda qil ustida edi. U, bir tomondan, xastalik bergan hisobsiz azob, ikkinchi tomondan, davr va jamiyat bergan iztiroblar tufayli uyqu-halovatini yo'qotgan edi. Shunday paytda adib o'ziga tinchlik bermagan o'y-xayollarini tushirib, ularni "Tundaliklar" deb atadi".
(Naim Karimov)
Bu asar "Faust" singari 60 yil davomida yozilmadi yoxud "Daftar hoshiyasidagi bitiklar" singari necha-necha yillarning o'y-xayollar mahsuli emas. Adib umrining so'nggi yillarida yozish, o'qish qobiliyatini yo'qotadi. Ammo hech kim va hech narsa uni tafakkur qilish qobiliyatini tortib ololmaydi. Shunda Asqad Muxtor o'zbek adabiyotidagi yangi bir "janr"ga asos soladi va uni "Tundaliklar" deb nomlaydi. Bu "janr"ning kundalikdan farqi unda xronologik tartibda voqealar joylashmaydi, aksincha, fikrlar biri tog'dan kelsa, biri bog'dan keladi.
"Uyqu qochganda (Tundaliklar)" asari ikki daftar o'y-xayollar, yozuvchining maqolalari va adib haqida boshqa ahli ilmlarning fikrlari jamlanmasidir. Asarni o'qib, Asqad Muxtor ijodiga baho berish o'ta xato deb hisoblayman. Sababi bu shunchaki miyaga kelgan yoziqlar. Asqad Muxtor ayrim jabhalarda haq so'zlarni yozgan bo'lsa, asarning ba'zi bir joylarida o'ta maydalashib ketgan. Misol uchun, o'zi tilimizga hurmat haqida gapirib, ba'zi bir so'zlarni qayta-qayta takrorlayvergan ("grajdanlik" so'zini o'qiyverib tinka-madorim quridi). Hech qanday muqobil so'z bilan almashtirmagan.
"Bir chalazabon yigit futbol o'yinini izohlaydi:
– "To'p Krasniskiy bilan. Hozir "Paxtakor"chilar burchakdan to'p tepishni bajaradilar!"
To'g'ri, sharxlovchi yigit bu yerda me'yoriy qoidalarni buzdi, ammo bunday xatolar bo'lishi tabiiy. Chunki agar u har bir gapini grammatik tahlil qilaman desa, o'yin uni kutib turmaydi.
Amir Temur haqidagi fikrlari ham yoqmadi. Amir Temur o'zi ziddiyatli shaxs, menimcha u haqida shunchaki "Tundaliklar" da gapirib o'tish nojoiz. Chunki "Tundaliklar" bu shunchaki miyaga kelgan o'y-xayollar, Amir Temur haqida yozish uchun ilmiy izlanish zarur. Boshqa shaxs bo'lganda indamasdim, lekin Amir Temurni o'zi tariximizda alohida tarix. Haddan ziyod o'z zamondoshlarini ko'kka ko'targani ham yoqmadi, Zulfiya, Oybek, G'afur G'ulom. Hamma sotilganlar, qo'pol qilib aytganda. Rauf Parfi haqida bildirgan fikrlari esa o'ta radikal. O'zi aytganidek, bu tanqidchi misli jarrohdek: avval jindek maqtov bilan uxlatib, keyin operatsiya qiladi. Rostan ham o'zi xuddi shu usulni qo'llagan. Maqola boshida maqtab, oxirida yerga "tiqib" yuborgan. Rauf Parfini o'z dardlarini yozishda ayblagan, ya'ni xalq dardini aytmaslikda. Yo'q, Rauf Parfi xalq uchun yozdi, Turkiston deb yozdi. Rauf Parfi zamondoshlaridan yana kim shunday qila oldi? Hozircha javobi menga qorong'u. Asqad Muxtor eng sevimli she'rlarimdan biri "Men kimnidir kutaman mahzun..." she'rini ham muvaffaqiyatsizlik deb atagan. Bu she'r shoirning alamlaridan yaralgan. Bu she'rni Rauf Parfi o'z boshidan o'tgan voqealardan ilhomlanib yozgan va bunday holat har birimizda kuzatiladi. She'r yozilganiga naqd 60 yil bo'lgan bo'lsa ham, xuddiki kecha yozilgandek. Ta'sir kuchi kuchayganki, sira kamaygani yo'q. Xullas, shu va shu kabi masalalarga Asqad Muxtorga yon berolmayman.
Lekin ba'zi bir masalalarda ko'plab haqiqatlarni aytib o'tgan. Ayniqsa tarjimonlarni juda o'rinli tanqid qilgan. "Yozuvchilar" uyushmasini tarjimonlarga e'tiborsizlikda ayblagan va bu muammolar shuncha yil o'tgan bo'lsa-da, hali hanuz o'z yechimini topdi, deb o'ylamayman. Tilga e'tiborsizlik haqida yozganlarining juda ko'plari ham asosli. "Tilimiz bir mo'jiza", ammo afsuslar bo'lsinkim, biz uni qadriga yetmaymiz. Adib shularni zo'r alam bilan qalam ostiga oladi.
Siz bu kichik asarni ko'rib, tezda o'qib tashlayman, degan fikrga borasiz. Ammo o'qishni boshlashingiz bilan, ko'plab jumlalar sizni o'ylashga, tafakkur qilishga undaydi. Yillar o'tib, ehtimol biz Asqad Muxtorning bu yozganlarini tushunib yetarmiz.
#taqriz #bookreview
@sirli_kitobxon