YEVROPA VA MUSULMON SHARQI TARIX VA BUGUN.
Yevropaning Islomiy Yaqin Sharq bilan raqobatida ikkita muhim bosqich bor.
Hech kimga sir emaski, VII-X asrlardagi quvvatli islomiy davlatlar XI asrda oʻzining dinamikligini yoʻqotib, dastlab alohida qismlarga boʻlinib tanazzulga yuz tuta boshlagan. Abbosiylar boshqaruvi aynan X asrda bir qator davlatlarga bo‘lina boshlagan. Somoniylar, Safforiy, Tohiriy, Buvayhiy, Fotimiy, Ayyubiy va yana 10 lab men sanamagan mayda sulolar alohida davlatchilik uchun kurashga kirgan.
Yevropa esa aynan shu davrdan “yuksalish” va “shahar inqilobi”ni boshdan kechirib, oʻz yuksalish bosqichiga kirgan. XI asr oxiriga kelib Yevropa iqtisodiyoti va madaniyati markazlari hali ham Yaqin Sharqdagilardan pastroq bo‘lsa-da ammo tafovut bu davrdan boshlab tezda yopilib borgan.
Siyosiy jihatdan Rim markaz bo‘lgan "Xristian olami" Ispaniyada qayta hujumga o'tadi, Sitsiliyani qaytarib oladi va ushbu asrni Salibchilarning Quddusda yangi davlat tuzishi bilan (1099-yil) yakunlaydi.
Islom davlatchiligi birinchi navbatda g'arbda - Andalusiyada (1030 yilga kelib Kordova xalifaligi qulagan) va Mag'ribda tanazzulga yuz tuta boshlaydi. Ammo sharqda turklarning diniy e'tiqodi Kichik Osiyoda (ayniqsa, Vizantiya Yaqin Sharqning dekadent dinamikasiga ergashganligi sababli) va Shimoliy Hindistonda yangi istiqbollarni ochadi. Muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar almashinadigan yarim ming yillikda strategik muvozanat holati yuzaga keladi (O'rta yer dengizi g‘arbida katoliklar, musulmonlar esa sharqida muvaffaqiyatga erishadilar).
XVI-XVII asrlar - zamonaviylikning tug'ilishi, buyuk kashfiyotlar davri, mustamlakachilik va transatlantik qul savdosining boshlanishi, "narx-navo inqilobi" va islohotlar davri bo'ldi. Ayni paytda, Usmonlilar Ikkinchi Rimdan keyin yuksalishning oliy bosqichiga chiqishga yaqin turishgan edi, buning uchun Usmoniylarda barcha sharoitlar: Xalqaro quruqlik va dengiz savdo yo‘llariga yaqinlik, keng geografik makon, inson resursi, kuchli mafkura kabilar mavjud edi, ammo Gabsburglar, shu jumladan Amerika mustamlakalarining oqib kelayotgan resurslarining ta‘siri tufayli rivojlanish Yevropaga o‘tdi.
Keyin qattiq iqtisodiyoti "narxlar inqilobi" bilan "Kichik muzlik davri" ning navbatdagi bosqichiga dosh bera olmaydigan islomiy turkiy imperiyalarining (Usmonlilar, Safaviylar, Mug'ullar ya’ni Boburiylar) aniq tanazzulga uchrashi boshlanadi. Bu orqaga ketish faqatgina musulmon sharqiga xos emas edi.
Yevropaning janubidagi bir zamonlar gullab yashnagan katoliklar ham xuddi shu muammolarni boshdan kechirmoqda edi - o'sha paytdan boshlab Ispaniya, Italiya kabi janubiy Yevropa davlatlari ham rivojlanishdan to‘xtab, estafetani Galliya yarim orolidagi Fransiya yoki protestant bo'lgan Angliya va Gollandiyaga topshirgan.
G'arbiy Yevropaning iqtisodiy va harbiy ustunligi XVII asrning ikkinchi yarmida ayon bo'ldi. Shundan so'ng XVIII asrning oxiridan esa yuksalish bevosita sanoat inqilobi tufayli Angliyadan Amerikaga o'ta boshladi. Bu yerda eng rivojlangan mintaqalar mavjud edi. Qadimgi Sharqiy bronza davri darajasida, balki Osiyo va Shimoliy Afrikaning eski sivilizatsiyalari ham mavjud edi.
Shu davrlardan boshlab rivojlanish dinamikasi Sharqqa qaytmadi. Osiyoning ikkinchi jahon urushidan keyingi rivojlangan mintaqalari sizni yo‘q mana sharqda ham yirik kuch markazlari rivojlangan degan fikrga yetaklasada, Sharqning iqtisodiy rivojlangan qismlarining barchasi G‘arb modeli bo'lib hisoblanadi. O'sha Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur, Malayziyalarning barchasi Amerika yoki Anglo-sakson huquq oilasidagi davlatlarining tajribasi va modeli asosida rivojlangan. Xitoydagi kommunistik rivojlanish deb ataydiganimiz ham tarixga qarasak Nemis olimlari Karl Marks va Fredrix Engelslarning sotsialistik nazariyalari bo‘lib chiqadi.
Ba‘zi Islomiy davlatlardagi rivojlanish ham bevosita G‘arb ta‘siri natijasida bo'lganligini ko'ramiz. Qatar, Saudiya, Turkiya, Quvayt, Dubay barchasi shu strelka o'qidan yurgan.
👍 Ayamang
Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi
Yevropaning Islomiy Yaqin Sharq bilan raqobatida ikkita muhim bosqich bor.
Hech kimga sir emaski, VII-X asrlardagi quvvatli islomiy davlatlar XI asrda oʻzining dinamikligini yoʻqotib, dastlab alohida qismlarga boʻlinib tanazzulga yuz tuta boshlagan. Abbosiylar boshqaruvi aynan X asrda bir qator davlatlarga bo‘lina boshlagan. Somoniylar, Safforiy, Tohiriy, Buvayhiy, Fotimiy, Ayyubiy va yana 10 lab men sanamagan mayda sulolar alohida davlatchilik uchun kurashga kirgan.
Yevropa esa aynan shu davrdan “yuksalish” va “shahar inqilobi”ni boshdan kechirib, oʻz yuksalish bosqichiga kirgan. XI asr oxiriga kelib Yevropa iqtisodiyoti va madaniyati markazlari hali ham Yaqin Sharqdagilardan pastroq bo‘lsa-da ammo tafovut bu davrdan boshlab tezda yopilib borgan.
Siyosiy jihatdan Rim markaz bo‘lgan "Xristian olami" Ispaniyada qayta hujumga o'tadi, Sitsiliyani qaytarib oladi va ushbu asrni Salibchilarning Quddusda yangi davlat tuzishi bilan (1099-yil) yakunlaydi.
Islom davlatchiligi birinchi navbatda g'arbda - Andalusiyada (1030 yilga kelib Kordova xalifaligi qulagan) va Mag'ribda tanazzulga yuz tuta boshlaydi. Ammo sharqda turklarning diniy e'tiqodi Kichik Osiyoda (ayniqsa, Vizantiya Yaqin Sharqning dekadent dinamikasiga ergashganligi sababli) va Shimoliy Hindistonda yangi istiqbollarni ochadi. Muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar almashinadigan yarim ming yillikda strategik muvozanat holati yuzaga keladi (O'rta yer dengizi g‘arbida katoliklar, musulmonlar esa sharqida muvaffaqiyatga erishadilar).
XVI-XVII asrlar - zamonaviylikning tug'ilishi, buyuk kashfiyotlar davri, mustamlakachilik va transatlantik qul savdosining boshlanishi, "narx-navo inqilobi" va islohotlar davri bo'ldi. Ayni paytda, Usmonlilar Ikkinchi Rimdan keyin yuksalishning oliy bosqichiga chiqishga yaqin turishgan edi, buning uchun Usmoniylarda barcha sharoitlar: Xalqaro quruqlik va dengiz savdo yo‘llariga yaqinlik, keng geografik makon, inson resursi, kuchli mafkura kabilar mavjud edi, ammo Gabsburglar, shu jumladan Amerika mustamlakalarining oqib kelayotgan resurslarining ta‘siri tufayli rivojlanish Yevropaga o‘tdi.
Keyin qattiq iqtisodiyoti "narxlar inqilobi" bilan "Kichik muzlik davri" ning navbatdagi bosqichiga dosh bera olmaydigan islomiy turkiy imperiyalarining (Usmonlilar, Safaviylar, Mug'ullar ya’ni Boburiylar) aniq tanazzulga uchrashi boshlanadi. Bu orqaga ketish faqatgina musulmon sharqiga xos emas edi.
Yevropaning janubidagi bir zamonlar gullab yashnagan katoliklar ham xuddi shu muammolarni boshdan kechirmoqda edi - o'sha paytdan boshlab Ispaniya, Italiya kabi janubiy Yevropa davlatlari ham rivojlanishdan to‘xtab, estafetani Galliya yarim orolidagi Fransiya yoki protestant bo'lgan Angliya va Gollandiyaga topshirgan.
G'arbiy Yevropaning iqtisodiy va harbiy ustunligi XVII asrning ikkinchi yarmida ayon bo'ldi. Shundan so'ng XVIII asrning oxiridan esa yuksalish bevosita sanoat inqilobi tufayli Angliyadan Amerikaga o'ta boshladi. Bu yerda eng rivojlangan mintaqalar mavjud edi. Qadimgi Sharqiy bronza davri darajasida, balki Osiyo va Shimoliy Afrikaning eski sivilizatsiyalari ham mavjud edi.
Shu davrlardan boshlab rivojlanish dinamikasi Sharqqa qaytmadi. Osiyoning ikkinchi jahon urushidan keyingi rivojlangan mintaqalari sizni yo‘q mana sharqda ham yirik kuch markazlari rivojlangan degan fikrga yetaklasada, Sharqning iqtisodiy rivojlangan qismlarining barchasi G‘arb modeli bo'lib hisoblanadi. O'sha Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur, Malayziyalarning barchasi Amerika yoki Anglo-sakson huquq oilasidagi davlatlarining tajribasi va modeli asosida rivojlangan. Xitoydagi kommunistik rivojlanish deb ataydiganimiz ham tarixga qarasak Nemis olimlari Karl Marks va Fredrix Engelslarning sotsialistik nazariyalari bo‘lib chiqadi.
Ba‘zi Islomiy davlatlardagi rivojlanish ham bevosita G‘arb ta‘siri natijasida bo'lganligini ko'ramiz. Qatar, Saudiya, Turkiya, Quvayt, Dubay barchasi shu strelka o'qidan yurgan.
👍 Ayamang
Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi