Sharqshunos tarixchi

​​YEVROPA VA MUSULMON SHARQI TARIX VA BUGUN.

Yevropaning Islomiy Yaqin Sharq bilan raqobatida ikkita muhim bosqich bor.

Hech kimga sir emaski, VII-X asrlardagi quvvatli islomiy davlatlar XI asrda oʻzining dinamikligini yoʻqotib, dastlab alohida qismlarga boʻlinib tanazzulga yuz tuta boshlagan. Abbosiylar boshqaruvi aynan X asrda bir qator davlatlarga bo‘lina boshlagan. Somoniylar, Safforiy, Tohiriy, Buvayhiy, Fotimiy, Ayyubiy va yana 10 lab men sanamagan mayda sulolar alohida davlatchilik uchun kurashga kirgan.

Yevropa esa aynan shu davrdan “yuksalish” va “shahar inqilobi”ni boshdan kechirib, oʻz yuksalish bosqichiga kirgan. XI asr oxiriga kelib Yevropa iqtisodiyoti va madaniyati markazlari hali ham Yaqin Sharqdagilardan pastroq bo‘lsa-da ammo tafovut bu davrdan boshlab tezda yopilib borgan.

Siyosiy jihatdan Rim markaz bo‘lgan "Xristian olami" Ispaniyada qayta hujumga o'tadi, Sitsiliyani qaytarib oladi va ushbu asrni Salibchilarning Quddusda yangi davlat tuzishi bilan (1099-yil) yakunlaydi.

Islom davlatchiligi birinchi navbatda g'arbda - Andalusiyada (1030 yilga kelib Kordova xalifaligi qulagan) va Mag'ribda tanazzulga yuz tuta boshlaydi. Ammo sharqda turklarning diniy e'tiqodi Kichik Osiyoda (ayniqsa, Vizantiya Yaqin Sharqning dekadent dinamikasiga ergashganligi sababli) va Shimoliy Hindistonda yangi istiqbollarni ochadi. Muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar almashinadigan yarim ming yillikda strategik muvozanat holati yuzaga keladi (O'rta yer dengizi g‘arbida katoliklar, musulmonlar esa sharqida muvaffaqiyatga erishadilar).

XVI-XVII asrlar - zamonaviylikning tug'ilishi, buyuk kashfiyotlar davri, mustamlakachilik va transatlantik qul savdosining boshlanishi, "narx-navo inqilobi" va islohotlar davri bo'ldi. Ayni paytda, Usmonlilar Ikkinchi Rimdan keyin yuksalishning oliy bosqichiga chiqishga yaqin turishgan edi, buning uchun Usmoniylarda barcha sharoitlar: Xalqaro quruqlik va dengiz savdo yo‘llariga yaqinlik, keng geografik makon, inson resursi, kuchli mafkura kabilar mavjud edi, ammo Gabsburglar, shu jumladan Amerika mustamlakalarining oqib kelayotgan resurslarining ta‘siri tufayli rivojlanish Yevropaga o‘tdi.

Keyin qattiq iqtisodiyoti "narxlar inqilobi" bilan "Kichik muzlik davri" ning navbatdagi bosqichiga dosh bera olmaydigan islomiy turkiy imperiyalarining (Usmonlilar, Safaviylar, Mug'ullar ya’ni Boburiylar) aniq tanazzulga uchrashi boshlanadi. Bu orqaga ketish faqatgina musulmon sharqiga xos emas edi.

Yevropaning janubidagi bir zamonlar gullab yashnagan katoliklar ham xuddi shu muammolarni boshdan kechirmoqda edi - o'sha paytdan boshlab Ispaniya, Italiya kabi janubiy Yevropa davlatlari ham rivojlanishdan to‘xtab, estafetani Galliya yarim orolidagi Fransiya yoki protestant bo'lgan Angliya va Gollandiyaga topshirgan.

G'arbiy Yevropaning iqtisodiy va harbiy ustunligi XVII asrning ikkinchi yarmida ayon bo'ldi. Shundan so'ng XVIII asrning oxiridan esa yuksalish bevosita sanoat inqilobi tufayli Angliyadan Amerikaga o'ta boshladi. Bu yerda eng rivojlangan mintaqalar mavjud edi. Qadimgi Sharqiy bronza davri darajasida, balki Osiyo va Shimoliy Afrikaning eski sivilizatsiyalari ham mavjud edi.

Shu davrlardan boshlab rivojlanish dinamikasi Sharqqa qaytmadi. Osiyoning ikkinchi jahon urushidan keyingi rivojlangan mintaqalari sizni yo‘q mana sharqda ham yirik kuch markazlari rivojlangan degan fikrga yetaklasada, Sharqning iqtisodiy rivojlangan qismlarining barchasi G‘arb modeli bo'lib hisoblanadi. O'sha Yaponiya, Janubiy Koreya, Tayvan, Singapur, Malayziyalarning barchasi Amerika yoki Anglo-sakson huquq oilasidagi davlatlarining tajribasi va modeli asosida rivojlangan. Xitoydagi kommunistik rivojlanish deb ataydiganimiz ham tarixga qarasak Nemis olimlari Karl Marks va Fredrix Engelslarning sotsialistik nazariyalari bo‘lib chiqadi.

Ba‘zi Islomiy davlatlardagi rivojlanish ham bevosita G‘arb ta‘siri natijasida bo'lganligini ko'ramiz. Qatar, Saudiya, Turkiya, Quvayt, Dubay barchasi shu strelka o'qidan yurgan.

👍 Ayamang

Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi

🇮🇷​​Eron Islom Respublikasining harbiy qudrati

❔Qariyb yarim asrdan buyon siyosiy va iqtisodiy sanksiyalar bosimi ostida bo'lgan Eron harbiy qudrati bo'yicha maqtana oladimi?

❔Eron yadro quroliga egaligi rasman tasdiqlanganmi?

❔Agar Eronning yadroviy quroli mavjud bo'lsa, Eron undan qanday vaziyatlarda foydalanadi?

Eronning harbiy qudrati bo'yicha dunyodagi o'rni turlicha baholanadi, ammo ko'plab xalqaro reytinglarga ko'ra, Eron Yaqin Sharq mintaqasida va dunyo miqyosida o'zining harbiy qudrati bilan yuqori o'rinlardan birini egallaydi.

🌐Global Firepower (GFP) reytingiga ko'ra, 2025 yilgi ma'lumotlarga asosan Eron dunyodagi eng kuchli armiyalardan biri bo'lib, taxminan 14-o'rinda turadi (eslatib o'taman O'zbekiston 83-o'rinni egallagan). Bu reytingda Eronning kuchli raketa tizimlari(Shahab-3, Kadr-1, Emad, Sejjil), katta sonli qo'shinlari(zaxira askarlar bilan 1 mln ga yaqin), shuningdek, o'zini himoya qilish va mintaqadagi ta'sirini mustahkamlashga qaratilgan harbiy strategiyalari hisobga olinadi. Yaqin Sharq mintaqasida Eron Saudiya Arabistoni va Isroil kabi mamlakatlar bilan raqobatlashadi.

Eronning yadro quroliga egaligi rasman tasdiqlanganmi?

2015 yilda Eron va xalqaro olimlar tomonidan "Vena kelishuvi" (JCPOA - Yadro kelishuvi) imzolandi. Ushbu kelishuvga ko'ra, Eron yadro qurolini ishlab chiqarmaslik majburiyatini oldi, agar Eron o'z yadro dasturini shaffof va xalqaro nazorat ostida olib borsa, unda Eronga nisbatan iqtisodiy sanktsiyalar yengillatildi. Biroq, 2018 yilda AQSH Prezidenti Donald Tramp tomonidan bu kelishuvdan chiqilganidan so'ng, Eron kelishuvga rioya qilishni davom ettirmadi va ba'zi cheklovlarni buzdi. Shu tariqa yadroviy dasturini kengaytirdi.

Shunday qilib, Eronning hozirda yadro quroliga egaligi rasman tasdiqlanmagan, lekin yadro dasturi borligi va uning potensialiga oid xavotirlar davom etmoqda.

Agar Eronning yadroviy quroli mavjud bo'lsa (bu rasmiy ravishda tasdiqlanmagan, ammo xavotirlar bor), undan qanday vaziyatlarda foydalanishi haqida aniq prognoz qilish qiyin, chunki bu turli siyosiy, harbiy va strategik omillarga bog'liq bo'ladi.

Biroq, ehtimoliy vaziyatlar quyidagilar bo'lishi mumkin:

1. O'zining hududiy xavfsizligini ta'minlash;

2. Yaqin Sharqdagi raqiblarga qarshi sanksiyalar va bosim o‘tkazish;

3. Ehtimoliy dushmanlar uchun Strategik to‘siq;

4. Va albatta mintaqa va dunyo hamjamiyatiga Kuchli siyosiy signal yuborish;

Shu bilan birga, yadro qurolidan foydalanish xalqaro hamjamiyat tomonidan jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkinligini tushunish kerak, shu jumladan, global miqyosda yadro urushi yoki global xavfsizlikni tahdid qiluvchi holatlar yuzaga kelishi mumkin. Shuning uchun ko‘pgina mutaxassislar va xalqaro siyosatchilar Eronning yadroviy quroldan foydalanish ehtimolini juda past deb hisoblaydi.

☢Eronning eng xavfli quroli sifatida uzoq masofali balistik raketalar va yadro quroli ishlab chiqish salohiyati alohida ajralib turadi. Masofasi 1,300-2,000 km bo‘lgan raketalar, Eronning raqiblariga qarshi strategik zarbalar berish imkonini yaratadi.

Eronning uzoq masofali raketa tizimlari, ayniqsa Shahab-3, Ghadr-1 va Sejjil raketalari, uning eng xavfli quroli deb hisoblanadi. Bu raketalar mintaqadagi davlatlar, shu jumladan Isroil, Saudiya Arabistoni va AQSH uchun katta xavf tug‘diradi. Bu raketalar yadro quroli bilan jihozlanishi mumkin, bu esa xavfini yanada oshiradi.

Eron harbiy jihatdan mintaqaviy kuchga ega, ammo global darajada kuchli yadro qurollari, texnikalar va ilmiy jihatdan ilg‘or davlatlar bilan taqqoslaganda orqada turadi.

📍Ammo hech bir davlat o'z harbiy qudratini ochiqchasiga namoyish qilmaydi. Zero har bir jangchining salohiyati jang maydonidagina bilinadi. Biz esa qisman malumotlarga tayangan holda taxmin qila olamiz xolos!!!

Gurgunbayeva Madina. TDSHU talabasi

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​🇮🇳 Hindularning vahshiyliklari

2002-yil mart oyida Hindistonning Gujarat shtati hind millatchi terrorchilarining musulmonlarga qarshi ommaviy qirg‘iniga guvoh bo‘ldi. Bu jinoyatlarni “Vishva Hindu Parishad” nomli o‘ng qanot ekstremistik tashkilot amalga oshirdi.

Bu qatliomning boshlanishiga 2002-yil 27-fevralda Godhra shahrida Sabarmati Express poyezdida yuz bergan yong‘in bahona bo‘ldi. Yong‘inda 59 nafar hindu ziyoratchisi halok bo‘ldi. Keyinchalik birinchi davlat komissiyasi (uning ishini Hindiston hukumati konstitutsiyaga zid deb topdi) va mustaqil tergovlar yong‘in texnik sabablarga ko‘ra sodir bo‘lganini aniqladi. Ammo halokatdan darhol keyin hind ommaviy axborot vositalari va siyosatchilari bu voqeani islomiy guruhlarni ayblash uchun ishlatdi.

Islommuhitga qarshi kayfiyatni sun’iy ravishda kuchaytirish natijasida Gujaratda musulmonlarga qarshi keng ko‘lamli qirg‘in boshlandi. Hind millatchi ekstremistlari musulmonlarning uylariga va do‘konlariga hujum qilib, ularni talon-toroj qilishdi va yoqib yuborishdi. Jami 230 ga yaqin masjid va shayxlarning maqbaralari yo‘q qilindi. Musulmon ayollar zo‘rlanib, keyin esa tiriklayin yoqildi.

Bir oy ichida 2000 dan ortiq musulmon o‘ldirildi, 2500 dan ortig‘i jarohat oldi, 223 kishi esa hanuz bedarak yo‘qolgan hisoblanadi. 200 mingdan ortiq musulmonlar, jumladan, Gujaratning yirik shaharlaridan bo‘lgan Ahmadoboddan quvilib, bugungi kunga qadar yomon sharoitdagi gettolarda yoki chodir lagerlarida yashashga majbur bo‘lmoqda. Ularning mol-mulklari yo‘q qilingan, tiklash uchun esa hech qanday xavfsizlik va moliyaviy imkoniyat berilmagan.

Ushbu qatliom sodir bo‘lgan paytda Gujarat shtatining bosh vaziri bugungi Hindiston Bosh vaziri Narendra Modi edi. Ko‘plab tergovlar shuni ko‘rsatadiki, Modi ikki oy davomida tartibsizliklarni bostirish uchun politsiyani ishlatishdan bosh tortgan va aksincha, ularga siyosiy tarafdorlari orqali rag‘bat bergan. Uning ko‘magida hind matbuoti bu voqealarni “Godhra teraktiga javob” deb atadi.

Bugungi kunga kelib, Hindiston rasmiy tarixchilari va hukumati bu voqealarni “2002-yil Gujarat tartibsizliklari” deb atashni afzal ko‘radi va musulmonlarni aybdor qilishda davom etmoqda. Ushbu qatliomni tashkil qilgan va unda qatnashganlarning aksariyati jazodan qochib ketdi. Gujarat musulmonlarining ko‘plab sud da’volari rad etildi, mahalliy va markaziy hukumatlar esa qurbonlarga yetkazilgan zararni qoplashni istamayapti. Hatto Naroda Patiya qirg‘ini bo‘yicha (bu yerda 97 kishi, jumladan, 35 bola o‘ldirilgan) o‘tgan eng muvaffaqiyatli sud jarayonida ham 5000 dan ortiq ishtirokchilardan atigi 32 kishi qamoq jazosiga mahkum etildi.

Afsuski, bu Hindistondagi musulmonlar ko‘p marta duch kelgan haqiqatdir.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Kristofer Kolumb o'zining kundaliklarida hindular haqida shunday yozgan:

"Ular... bizga to'tiqushlar, paxta to'plari, nayzalar va boshqa ko'p narsalarni olib kelishar, ularni shisha munchoqlar va kalxat qo'ng'irog'iga ayirboshlar edilar. Ular bisotlaridagi hamma narsalarini bajonidil almashtirdilar .... Ular kelishgan, bejirim qomatli va go'zal xususiyatlarga ega edilar....Ular qurol ko'tarib yurmaydilar va ularni tanimaydilar ham, chunki men ularga qilich ko'rsatganimda, ular uning tig'idan ushlab olib, johillikdan o'zlarini kesib olishdi. Ularda temir yo'q edi, ularning nayzalari qamishdan qilingan edi. ...Ulardan yaxshi xizmatkorlar chiqardi.. Ellikta odam bilan biz ularni o‘zimizga bo‘ysundirib, xohlaganimizni qilishga majburlashimiz mumkin edi."

Bartolome de Las Kasas ispanlarning hindlarga qanday munosabatda bo'lganini tasvirlab quyidagilarni yozgan:

"Yangi tug'ilgan chaqaloqlarga kelsak, ular juda ko'p ishlagan va och qolgan onalari sut emizish uchun suti yo'qligi sababli erta vafot etardilar va shu sababdan men Kubada bo'lgan vaqtning o'zidayoq 3 oy ichida 7 ming bola vafot etdi. Ba'zi onalar hatto chaqaloqlarini umidsizlikdan suvga cho'ktirishardi... Shunday qilib erlar shaxtada, xotinlar ishda, bolalar sut yetishmay o'lib ketishardi....Ko'zlarim inson tabiatiga yot bo'lgan bu xatti-harakatlarni ko'rib, bularni yozayotgan chog'imda titrab ketardim."

“Guvohlik beramanki, men ispanlar mahalliy aholining erkak va ayollarning qoʻllarini, burunlarini va quloqlarini shunchaki oʻyin-kulgi uchun kesib tashlashganini oʻz koʻzim bilan koʻrdim va bu holat butun mintaqaning turli joylarida juda koʻp sodir boʻlgan. Bir necha marta men Ularning odamlarga itga qoptirganlarini, ko'plarini shu tarzda parcha-parcha qilib tashlaganlarini ko'rdim, shuningdek, uylarni va hattoki butun aholi punktlarini yoqib yubordilar, ular hatto sanab bo'lmas darajada ko'p edi. Ular bilan o‘yin o‘ynab, ularni kim uzoqroqqa uloqtirishini ko‘rib, men ayovsiz vahshiyliklarning guvohi bo‘lgan edim, bular shu qadar ko‘p ediki, har birini alohida sanab o‘tish bir umrlik ish bo‘lardi. "

Manbalar:

X.Zinning “AQSh yoshlari tarixi”

Bartolom de las Kasasning “Hindularning yakson qilinishi haqida qisqacha maʼlumot” asarlaridan parchalar

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​🇦🇫🇹🇯 27-fevral kuni ijtimoiy tarmoqlarda «Tolibon» harakati jangarilari Tojikistonni bosib olish ehtimolini muhokama qilayotgan videolavha tarqaldi. Toliblarning harbiy korpuslaridan birining qo‘mondoni Amanuddin Mansuriy uning jangchilari agar rahbariyat shunday buyruq bersa, ushbu davlatga bostirib kirishga tayyor ekanini aytdi.

Bu xabar ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlarda katta bahs-munozaralarga sabab bo‘ldi. Ayniqsa, yaqinda Suriyada dunyoviy siyosiy rejim ag‘darilgani fonida bu boradagi xavotir va tashvish yanada kuchaydi.

Ushbu munosabatlar yaqin tarixiga nazar tashlasak adatda, Dushanbe bunday bayonotlarga e’tibor qaratmasligini ko‘ramiz. Chunki Tojikiston Tolibon hukumatini rasman tan olmaydi.

3,5 yil oldin Tolibon Afg‘onistonda hokimiyatni egallaganidan so‘ng, mintaqadagi vaziyat keskinlashib borayotgani sezilmoqda. Afg‘oniston bilan 1344 km umumiy chegaraga ega bo‘lgan Tojikiston tarixan bu hududda ma’lum ta’sirga ega bo‘lib kelgan. Afg‘oniston aholining 25-30 foizini tojiklar tashkil etadi va ularning aksariyati mamlakatning shimoliy va markaziy viloyatlarida, jumladan Bag‘lon, Qunduz, Panjshir hududlarida yashaydi. Tolibon hokimiyatga kelgunga qadar, tojiklar Afg‘onistonning harbiy-siyosiy hayotida muhim rol o‘ynagan, hukumat, qurolli kuchlar va xavfsizlik organlarida yuqori lavozimlarni egallab kelgan.

Tojikiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi munosabatlarning keskin yomonlashuvi 2021-yil sentyabr oxirida yuz berdi. O‘shanda Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon BMT Bosh Assambleyasi sessiyasida

Tolibonni o‘z mamlakatida saylovlar o‘tkazish va turli siyosiy harakatlar, millatlar va diniy guruhlar vakillaridan iborat inklyuziv hukumat tuzishga chaqirdi.

Tolibon esa shimoliy hududlarning mustaqilligini yo‘qotishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun hokimiyatga kelganidan so‘ng hududni pushtunlashtirish dasturini amalga oshira boshladi. Tojiklarni Afg‘oniston ichkarisiga ko‘chirish jarayoni boshlangani haqida xabarlar paydo bo‘ldi.

Bu holat, tabiiyki, Tojikiston hukumatini qoniqtirmaydi. Dushanbe turli xalqaro maydonlarda Tolibonning milliy va diniy ozchiliklarga nisbatan siyosatidan xavotir bildirmoqda, Afg‘onistondagi zo‘ravonliklardan qochayotgan qochqinlarni qabul qilmoqda va zarar ko‘rgan aholi qatlamlariga gumanitar yordam yetkazmoqda. Biroq, Tolibon ichidagi ayrim doiralar bu harakatlarni mamlakat ichki ishlariga aralashish sifatida baholamoqda.

Shu bilan birga, Tolibonning Tojikistonga amalda bostirib kirish ehtimoli hozircha past ekanligini misollar bilan tushintirsak:

Toliblar avvalo, Afg‘oniston ichida o‘z hokimiyatini mustahkamlash bilan band.

Hozirgi afg‘on rejimi turli infratuzilma loyihalarini amalga oshirishga e’tibor qaratmoqda. Ular qatoriga:

Xitoy va Yevropani bog‘lovchi temir yo‘llarni qurish,

O‘zbekiston bilan birgalikda gidrotexnika inshootlari – suv omborlari, dambalar barpo etish,

2024-yil aprel oyida Qozog‘iston va Turkmaniston bilan Xitoy yuk konteynerlarini tezkor o‘tkazish bo‘yicha kelishuv imzolash kabilar kiradi.


Shuningdek, Tolibon hisobga olishi kerak bo‘lgan geosiyosiy omillar ham mavjud:

• Tojikiston Kollektiv Xavfsizlik Shartnomasi Tashkiloti (KXSHT) a’zosi.

• Xitoyning Tojikistondagi manfaatlari.

• Afg‘onistonning Pokiston bilan jiddiy ziddiyatlari, ya’ni keng ko‘lamli harbiy mojaroda u ikki front orasida qolib ketishi mumkin.

- Bundan tashqari Markaziy Osiyo davlatlarining Tolibon bilan yaqinlashib borayotgan hamkorligi darhol to‘xtab qolishi va keskin ishonchsizlik qayta boshlanishi mumkin.

Bularning ba‘ri Tolibon hisobga olishi kerak bo‘lgan omillar. Bunga jahon hamjamiyatining qarshiligi va salbiy munosabati qo‘shilsa voqea qanday ko‘rinishdaligi yaqqol namoyon bo'ladi.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Oq uyda Donald Tramp va Vladimir Zelenskiy o‘rtasidagi muloqotni hamma ko‘rdi. Janjal deb ta‘riflanayotgan ushbu voqeadan to‘liq xabardorsiz. Ushbu voqeaga ko‘plar munosabat bildirdi. 📝Men ushbu vaziyatning hech kim aytmagan ba‘zi jihatlariga to‘xtalmoqchiman.

1. G‘arb davlatlari, xususan Amerika demokratiya xoloskorlari va inson huquqlari kafolatchisi sifatida so'nggi paytlarda ko‘plab xatolarga yo‘l qo'yishmoqda.

2. V.Zelenskiyga Tramp tomonidan aytilgan gaplar va hurmat talablik bu to‘liq Amerika xohish irodasimi yoki bir biznesmenning soqqa uchun adashuvimi bu hali noma‘lum. Men hamon Amerika Ukrainani bunday ohangda ranjitishini jiddiy qabul qilolmayapman.

3. Ushbu o‘ylamay qilingan harakatlar, ayni kerak payti yordamdan bosh tortish, bergan "yordamlarini" surbetlarcha minnat qilish butun G‘arb davlatlariga juda qimmatga tushishi mumkin.

4. Ukraina shuncha vaqtdan buyon nega kurashyapti? NATO VA YI (Yevro Ittifoqi)ga a‘zo bo‘lish uchun emasmi? AQSH esa Ukraina NATO ga kirish niyatidan voz kechishi kerak degan bema‘ni iddaoni qilmoqda.

5. Tasavvur qiling Zelenskiy boshchiligida Ukrain xalqi mag‘lubiyatini tan olib, Rossiya shartlariga ko‘nib, hududlarini ruslarga topshirib bu yog‘iga ruslar himoyasida yashashga rozi bo‘lsa G‘arb davlatlari va Amerika bunga chidaydimi? Ular bergan qurollar va tikilgan xarajatlar umuman qaytarilmaydi. Shunga ular rozimi? Butun Yevropa uchun bufer bo‘lib kelayotgan butun boshli Ukrainasiz, ochiq darvozalar bilan Rossiya qarshisida turish qanday bo‘larkin. Shu haqda o‘ylashdimi?

6. Shundoq ham Avtoritar tendensiya kuchayib borayotgan bir paytda Amerikaning bu ishi Demokratiyani yanada obro‘sizlantiradi. G‘arbga ishonadigan davlatlar ham hozir qaytadan o‘ylab ko‘ryapti. Bu vaziyatlar fonida Qozog'iston yoyinki O‘zbekiston ham qolaversa ko‘plab boshqa davlatlar qaytadan Rossiya atrofida mahkamroq jipslashuv haqida bosh qotirib qolishi mumkin. Hattoki oddiy ziyolilar ham o‘ylanib qolmoqda.

Lekin bir narsa aniq. Rossiya urush boshida xabar qilganidek V. Zelenskiy G‘arb nima desa shuni qiladigan qo'g'irchoq emas ekan. U o‘z xalqi xohish irodasining ifodachisi ekanligini yaqqol namoyon qilmoqda.

Bu insonni diplomatik etiketsizlikda ayblashyapti. Yurtida 3 yildan buyon urish bo‘layotgan odamda shunday iroda va diplomatik mahorat bo‘lishini o‘zi bu inson haqiqiy yo‘lboshchi ekanligini ko‘rsatadi. Undan rahmat kutish, diplomatik etiketga amal qilishni talab qilish go'yoki Ayiq bilan jang qilib tog‘dan qochib kelayotgan odamdan kastyum shimlarda, galstuklarni taqib, fransuzki atirlani sepganu Tuflini bog‘ichi bog‘lanmagani uchun unga tanbeh berishdek gapku.

Bu ishlarning uzoq muddatli effekti juda yomon bo‘lishi mumkin. Bunga na Amerika, Na Yevropa va na boshqalar tayyor emas. Biz ham.

Kanalga obuna bo‘ling
🖌@Sharqshunos_tarixchi

​​Yevropaning kuchayishi va Yevropa asrining boshlanishi XVI asrga borib taqaladi. Lekin sizga qiziq tarixiy keysni aytaman. G'arbiy Yevropa qanchalik yuqori rivojlanmasin faqatgina XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Qadimgi Rim iste'mol me'yorlariga erisha oldi.

Ammo Qadimgi Rimning ma'lum bir ba'zi ko'rsatkichlariga ko'ra, Yevropa unga XX asrning birinchi yarmida ham yaqinlashaolmagan. Masalan, qishloq xo'jaligi texnologiyasi va bir qator asosiy ekinlarning hosildorligi bo'yicha.

“Tez o'sib borayotgan aholini oziqlantirish zarurati rimliklarni I asrning o'rtalariga kelib qishloq xo'jaligini rivojlantirishga majbur qildi. Miloddan avvalgi I asrda (Tarixchi Varro ma'lumotlari) Apennin yarim orolining butun hududini gullab-yashnayotgan bog'ga aylantirish va u yerda g'alladan 10-15, ya'ni gektariga 20-30 sentnerdan ajoyib hosil olishdi. Bundan tashqari, bu ularga shaharning kambag'al fuqarolarini bepul non, go'sht, sabzavot va mevalar bilan boqish imkonini.

Yangi demografik inqilob Shimoliy Italiyaning rivojlanishga majbur qildi, ya'ni Po daryosining keng vodiysi, uni ko'p asrlik o'rmonlardan tozalash, bo'ronli daryoni o'zlashtirish va Trayan davriga qadar yuqori samarali qishloq xo'jaligini yo'lga qo'yish I - II asrlarda Italiyadan ocharchilik xavfini kun tartibidan olib tashladi. Shunday qilib, butun Italiya Alp tog'laridan Sitsiliyagacha bo‘lgan hududlar I-II asrlar oralig‘ida yaxshi o‘zlashtirilganligi ma’lum bo‘ldi. Shu sabab bu davrda 4 tomondagi Rim qo‘shnilaridan aholi Italiyaga oqib kela boshladi. Va "Barcha yo‘llar Rimga eltadi" degan maqol ham shu davrda paydo bo'lgan.

Trayan davrida Italiyada 15 millionga yaqin odam yashagan (O‘rta asrlarda hech bir Yevropa davlatida buncha odam yashmasdi); qishloq xo'jaligi texnologiyalari darajasi (Kolumella qishloq xo'jaligi ensiklopediyasi bu haqda juda yaxshi gapiradi) shu qadar yuksaklikka erishdiki, ular Italiya va Yevropada XVIII asrgacha qo'llanilgan. Qo‘llanilgan sohalar ichida eng ilg‘orlari (qishloq xo‘jaligi asbob-uskunalari majmuasi, shu jumladan g‘ildirakli omoch, g‘alla yig‘ish mashinasi, o‘roq, ko‘p dalali va o‘tloqli dehqonchilik tizimi, barcha turdagi organik o‘g‘itlardan foydalanish va boshqalar)” kabilarni ko‘rishimiz mumkin.
(“Iqtisodiy tarix”, 2009 yil, 4-son)

Yevropaning ilg'or mamlakatlari XX asr boshlarida g'alla hosildorligini gektariga 30 sentnergacha ko‘tarishdi. Va ba'zi Yevropa mamlakatlari uchun bunday hosil bizning davrimizda juda yaxshi hisoblanadi. Masalan, 2023 yilda Rossiyada g'alla hosildorligi bo'yicha rasmiy Rosstat ma'lumotlari barcha turdagi donlar uchun 1 gektarga 31,5 sentnerga teng. (O‘zbekistonda g‘alla hosili bir gektar maydonga ancha yaxshiroq 1 gektarga 65 senter hajmda. Rimdan 1 baravar ko‘proq)

Rossiyada ba‘zi ekinlarning individual turlari uchun - quyidagicha:
- bahorgi bug'doy - 21,4
- qishki javdar - 21,5
- bahorgi arpa 25.6
- jo'xori - 18,6
Bular Endi Rossiyada donning o'rtacha hosildorligi 1-2-asrlardagi Qadimgi Rimdagi bilan bir xil yoki biroz kamroq degani.

Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi

​​🇹🇷 Iqtisodiy Turkchilik haqida turk manbalarida nimalar deyilgan ⤵️

➡️ Turklar qadim zamonlarda ko‘chmanchi hayot kechirganlar. O‘sha paytlarda turk iqtisodiyoti chorvachilikka asoslangan edi. O‘sha davrda turklarning barcha boyligi qo‘y, echki, ot, tuya, ho‘kiz kabi hayvonlardan va ularning mahsulotlari – sut, qatiq, pishloq, sariyog‘, qimiz kabi oziq-ovqatlardan iborat edi. Ularning kiyimlari ham shu hayvonlarning terisi, junlari va mo‘ynalaridan tayyorlangan bo‘lgan.

❗️ Ko‘chmanchi turklarning hunarmandchiligi ham asosan chorvachilik mahsulotlariga asoslangan edi: tuyalar panja suyagidan "ayak" deb atalgan qimiz qadahlari, ho‘kizlarning son suyagidan qimiz uchun idishlar yasalar edi. Hayvonning na suyagi, na shoxi, na ichagi – hech bir qismi isrof qilinmasdi. Har bir qismidan turklarga xos sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilardi.

➡️ Qadimgi turklar savdoga ham begonalik qilmaganlar. Davlatning eng katta daromad manbalaridan biri Xitoydan Yevropaga ipak, Yevropadan Xitoyga baxmal olib boruvchi turk savdo karvonlari edi. O‘sha paytda Xitoy, Hindiston, Eran, Rossiya va Vizantiya o‘rtasidagi katta savdo yo‘llari to‘liq turklarning qo‘lida edi.

📈 Mo‘qanxon Erondan shimoliy Ozarbayjon orqali Istanbulga boradigan yangi savdo yo‘lini ochmoqchi bo‘ldi. Biroq, eronliklar bunga to‘sqinlik qildi. Shundan so‘ng Mo‘qanxon Ipak yo‘lining xavfsizligini ta’minlash uchun turk, xitoy va vizantiya davlatlari o‘rtasida uch tomonlama ittifoq tuzishga harakat qildi. U Eron davlatini yo yo‘q qilish, yoki xalqaro savdo karvonlarining o‘z hududidan o‘tishiga majburlashga intildi.

▶️ Shundan ko‘rinib turibdiki, qadimgi turk xonlarining maqsadi faqat Manjuriyadan Vengriyagacha cho‘zilgan buyuk Turon qit’asida siyosiy xavfsizlikni ta’minlash emas edi. Ular Osiyo va Yevropa xalqlari o‘rtasida xalqaro savdo va ayirboshlash tizimini yaratishni ham o‘z zimmasiga olgan edilar.

💌@Turkologlar_jamiyati

Davomi kerak bo‘lsa 👍 15 ta

​​“Shohnoma” ya‘ni Firdavsiyning “Shohlar kitobi” kabi durdona asar bilan kamdan-kam adabiyotlar faxrlana oladi. Taxminan ming yil muqaddam yozilganiga qaramay, u doston adabiyoti ixlosmandlari, ayniqsa, eronliklar tomonidan hamon keng va chuqur qadrlanadi. Eronliklarning shaxsiyati ushbu kitob tomonidan shakllantirildi.

Unda o‘quvchiga Eron podshohlarining eramizning VII asr o‘rtalarida arablar tomonidan Eronni bosib olishigacha bo‘lgan afsonaviy va shonli tarixi hikoya qilinadi. Biroq, uni sevgi va donolik, taqvo va sadoqat, zulm va g'urur, ilohiy jazo va taqdir haqidagi hikoyalar to'plami sifatida ko'rish kerak.

“Shohnoma” shunchaki qadim zamonlarning ulug‘vor shohlari va qahramonlari haqidagi kitob emas. Bu diniy, tarixiy va madaniy gobelen bo'lib, unda qadimgi va o'rta asrlar Eron madaniyatining turli qatlamlari o'zaro bog'langan. Kitobini tuzishda ancha eski yozma va og'zaki manbalardan foydalangan Firdavsiyning "Shohlar kitobi"ga kiritilgan materiallar proto-eron va hatto proto-hind-yevropa davrigacha yetib boradi. Ularda Eronning qadimgi dini: Zardushtiylik va uning mifologiyasiga oid zikrlar ham mavjud.

Demak, “Shohnoma” islomgacha bo‘lgan eronshunoslikning boy ombori, shuningdek, qadimgi Eron ertaklarini biz uchun saqlab qolgan katta hajmdagi noyob epik asardir.

“Shohnoma” hamma uchun o‘qishga arziydigan kitob bo‘lib, undan asl mumtoz fors tilidan bahramand bo‘lgan kishi yana ham tushunarliroq hislarni tuyadi. Shunga qaramay, uni bilmagan holda ham, bir qancha tillarga tarjima qilingan holda topishingiz mumkin.

Shohnoma haqida bilishingiz kerak bo'lgan 7 ta muhim/qiziqarli narsa.

1. "Shohnoma”ning tili

Ma'lumki, "Shohlar kitobi" erta yangi fors tilida yozilgan. Agar siz fors tilining tarixi va uning rivojlanish davrlari bilan tanish bo'lmasangiz, fors tilining tarixiy rivojlanishiga oid ushbu maqolani ko'rib chiqishingiz mumkin .

Demak, Firdavsiy tili hozirgi fors tilidan ko‘ra arxaikroqdir. Unda nafaqat “eskirgan” iboralar va arxaik madaniy atamalar, balki hozirda ishlatilmayotgan juda ko‘p (aytish mumkin) “sof” fors va eroniy so‘zlar ham mavjud.

Firdavsiy davrida fors tiliga ommaviy ravishda kirib kelgan arabcha so‘zlar “Shohnoma”da o‘sha davrning boshqa asarlaridagidek ko‘p uchramaydi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, “Shohnoma”dagi so‘zlarning atigi 2 foizi arabcha bo‘lgan, ammo keyinroq qo‘shilgan barcha parchalarni olib tashlasak, bu raqam yanada kamayishi mumkin (keyingi matnlarda arabcha so‘zlarning foizi shunchalik yuqori bo‘lishi mumkinki, ular 60-70% ni tashkil qiladi).

Mana bu yerda Eron Ensiklopediyasida Eron haqida barcha savollar ga alifbo asosida javob berilgan. Shohnomaning ingliz tilidagi tarjimasi ham mavjud👇

https://iranicaonline.org/articles/sah-nama-translations-iii-English

Kanalga obuna bo‘ling
✒️@Sharqshunos_tarixchi