QAYS NEGA MAJNUNGA AYLANDI?
“Xamsa”dagi har besh dostonning muqaddima qismi hamd, munojot va na’t boblaridan tarkib topgan va ular muallif ijodiy niyatidan kelib chiqib doston xususiyatiga mos talqinlar bilan boyitilgan. Jumladan, “Layli va Majnun” dostonining hamd bobida Haq taolo qudratini anglashda aqlning nechog‘liq ojiz ekani mana bunday ifodalanadi:
Ey sendin ulus xujasta farjom,
Og‘ozinga aql topmay anjom.
Ey aqlg‘a foizi maoniy,
Boqiy Sen-u borcha xalq foniy.
Bu orqali buyuk shoir faqat aqlgagina tayanish e’tiqod asoslariga muvofiq emasligi haqidagi irfoniy qarashlarini ifodalaydi. Aql va ishq munosabatlari bilan bog‘liq doston konsepsiyasini o‘quvchi shuuriga bosqichma-bosqich singdira boradi. Alloh taoloning husnni dilpazir (yoqimli), el ko‘nglini unga asir qilganini ta’kidlar ekan, kitobxon ruhiyatini izchil mantiq asosida Qaysning Majnunga aylanishiga tayyorlaydi.
Qaysning bu yorug‘ dunyoga kelshi voqeasi dostonning X-bobida ifodalangan. Bosh qahramon ismi to‘rt bob davomida Qays deb yuritiladi. XV-bobga kelibgina u Majnun deb atala boshlaydi. O‘ninchi bobning sarlavhasidayoq uning ishq yo‘lida “xirad tariqin unutqoni va Majnunluqqa shuhrat tutqoni”ga urg‘u berilgan. Ishqni deb aql-u xiraddan kechgani uchun ham shu nom bilan mashhur bo‘ladi: “Layli, Layli!” – debon chekib un, El deb: “Majnundur, ushbu Majnun”.
Hazrat Navoiy talqiniga ko‘ra, Haq taolo husni tajalli qilgani bois Layli Uning ishqiga mazhar bo‘ldi. Laylining sifoti esa Majnun qilmoqdir.
Ey oniki Layli aylab otin,
Majnun qilmoq qilib sifotin,
Ey Majnunung xiraddin ozod,
Ohi beribon xiradni barbod,
Ey aql Sening yo‘lungda g‘ofil -
Kim, telba Sening yo‘lungda oqil.
Hazrat Navoiy “Layli va Majnun” dostoni syujeti va kompozitsiyasini ana shu tarzda o‘z ijod konsepsiyasi zaminiga quradi. Asarning muqaddima boblarini asosiy syujet bilan mustahkam bog‘laydi. Dostondagi har bir so‘z va obraz, har bir bob va bayt muallif ijodiy niyati ifodasiga xizmat ettiriladi. Dostonning botiniy-irfoniy mohiyatini buyuk shoir ijod konsepsiyasi asosida chuqur tadqiq qilish navoiyshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardandir.
Nurboy Jabborov
“Xamsa”dagi har besh dostonning muqaddima qismi hamd, munojot va na’t boblaridan tarkib topgan va ular muallif ijodiy niyatidan kelib chiqib doston xususiyatiga mos talqinlar bilan boyitilgan. Jumladan, “Layli va Majnun” dostonining hamd bobida Haq taolo qudratini anglashda aqlning nechog‘liq ojiz ekani mana bunday ifodalanadi:
Ey sendin ulus xujasta farjom,
Og‘ozinga aql topmay anjom.
Ey aqlg‘a foizi maoniy,
Boqiy Sen-u borcha xalq foniy.
Bu orqali buyuk shoir faqat aqlgagina tayanish e’tiqod asoslariga muvofiq emasligi haqidagi irfoniy qarashlarini ifodalaydi. Aql va ishq munosabatlari bilan bog‘liq doston konsepsiyasini o‘quvchi shuuriga bosqichma-bosqich singdira boradi. Alloh taoloning husnni dilpazir (yoqimli), el ko‘nglini unga asir qilganini ta’kidlar ekan, kitobxon ruhiyatini izchil mantiq asosida Qaysning Majnunga aylanishiga tayyorlaydi.
Qaysning bu yorug‘ dunyoga kelshi voqeasi dostonning X-bobida ifodalangan. Bosh qahramon ismi to‘rt bob davomida Qays deb yuritiladi. XV-bobga kelibgina u Majnun deb atala boshlaydi. O‘ninchi bobning sarlavhasidayoq uning ishq yo‘lida “xirad tariqin unutqoni va Majnunluqqa shuhrat tutqoni”ga urg‘u berilgan. Ishqni deb aql-u xiraddan kechgani uchun ham shu nom bilan mashhur bo‘ladi: “Layli, Layli!” – debon chekib un, El deb: “Majnundur, ushbu Majnun”.
Hazrat Navoiy talqiniga ko‘ra, Haq taolo husni tajalli qilgani bois Layli Uning ishqiga mazhar bo‘ldi. Laylining sifoti esa Majnun qilmoqdir.
Ey oniki Layli aylab otin,
Majnun qilmoq qilib sifotin,
Ey Majnunung xiraddin ozod,
Ohi beribon xiradni barbod,
Ey aql Sening yo‘lungda g‘ofil -
Kim, telba Sening yo‘lungda oqil.
Hazrat Navoiy “Layli va Majnun” dostoni syujeti va kompozitsiyasini ana shu tarzda o‘z ijod konsepsiyasi zaminiga quradi. Asarning muqaddima boblarini asosiy syujet bilan mustahkam bog‘laydi. Dostondagi har bir so‘z va obraz, har bir bob va bayt muallif ijodiy niyati ifodasiga xizmat ettiriladi. Dostonning botiniy-irfoniy mohiyatini buyuk shoir ijod konsepsiyasi asosida chuqur tadqiq qilish navoiyshunoslik oldida turgan dolzarb vazifalardandir.
Nurboy Jabborov