Adliya tizimidagi xodimlarning, prokuror, advokat va sudyalarning faoliyatida notiqlik san’ati ularning ishining muhim qismlaridan biridir. Har bir advokat, prokuror, sudya, va boshqa adliya tizimi xodimlari o‘z pozitsiyalarini aniq va ishonchli tarzda ifodalashlari, dalillarni mantiqan asoslashlari va qarorlarni tushuntirishda samara keltirishlari kerak. Ushbu san’at, nafaqat yuridik bilimga, balki yaxshi notiqlik qobiliyatiga ham asoslanadi. Quyida adliya tizimida notiqlik san’ati qanday qo‘llanilishi kerakligi haqida ba’zi asosiy jihatlar keltirilgan:
1. Aniq va lo‘nda so‘zlash
Adliya tizimi xodimlari turli murakkab huquqiy tushunchalar va atamalarga murojaat qilsa-da, ular har doim o‘z nutqini aniq va soddalashtirilgan tarzda taqdim etishlari lozim. Sudda, advokat, prokuror yoki sudya, har bir ishtirokchiga, shu jumladan, oddiy fuqarolarga ham tushunarli bo‘lishi kerak.
• Murakkab huquqiy atamalarni tushuntirish: Yuridik til ko‘p hollarda murakkab va noaniq bo‘lishi mumkin, shuning uchun xodimlar o‘z gaplarini soddalashtirishlari kerak. Masalan, agar sudya yoki advokat yuqori darajadagi huquqiy atamadan foydalanayotgan bo‘lsa, uni sodda tilda tushuntirish kerak.
• Lo‘nda va aniq ifoda: Har bir gap va dalil aniq va qisqa tarzda aytilishi zarur. Haddan tashqari murakkab yoki uzuq-uzuq gaplar sud ishtirokchilarini chalg‘itishi mumkin.
2. Mantiqiy va izchil fikrlash
Adliya tizimida notiqlik san’ati faqat nutqning go‘zal va ta’sirli bo‘lishini emas, balki uning mantiqiy izchilligini ham talab qiladi. Har bir fikr, dalil va taqdimot bir-birini to‘ldiruvchi tarzda bo‘lishi kerak.
• Izchillik: Sud jarayonida har bir ma’lumot, dalil yoki hujjat aniq va to‘g‘ri izchil tarzda taqdim etilishi zarur. Masalan, biror advokat guvohga savol berayotganda, savollar oldingi javobga to‘g‘ri kelishi kerak.
• Dalilga asoslanish: Har bir fikrni va taqdimotni ishonchli dalillar bilan kuchaytirish kerak. Sud jarayonida, advokat yoki prokuror har doim ishonchli dalillar va hujjatlarga tayanishi kerak.
3. Hissiy va emotsional jihatni boshqarish
Adliya tizimi xodimlari, ayniqsa advokatlar va prokurorlar, ma’lum bir holatni hissiy yondashuv bilan yoritishlari mumkin. Ammo, bu hissiy jihatni to‘g‘ri boshqarish kerak. Sudya yoki advokat hissiy muhit yaratishda ehtiyotkor bo‘lishi, bu holatni adolatli va xolisona yondoshishi kerak.
• Xotirjamlik: Sud jarayonida har qanday holatda ham xotirjam bo‘lish va emotsiyalarni boshqarish juda muhimdir. Hissiyotlarni haddan tashqari namoyon etish, mahkama jarayonini noto‘g‘ri ta’sir qilishi mumkin.
• Hissiy ta’sirni boshqarish: Agar so‘zlanayotgan mavzu hissiy jihatdan og‘ir bo‘lsa, masalan, jinoyat ishi yoki shaxsiy ziyonlar, advokatlar va prokurorlar bu holatni emotsional yondashuv bilan taqdim etishlari mumkin. Ammo bu doimiy ravishda ma’lumot va dalillarga asoslanishi kerak.
4. Samarali savollar va so‘rovlar berish
Advokatlarning, prokurorlarning va sudyalarning samarali savollar berish qobiliyati ularning notiqlik san’ati uchun juda muhimdir. Savollar nafaqat so‘roq qilinayotgan shaxsni tekshirish, balki muammoni ochib berish va jarayonni oydinlashtirishga yordam beradi.
• Savolni aniq qo‘yish: So‘roq qilishda savollar lo‘nda, aniq va to‘g‘ri shakllantirilishi kerak. Sudya yoki advokat tomonidan so‘ralgan har bir savol, avvalgi fikr yoki ma’lumotlarga asoslanishi kerak.
• Savol va javobni boshqarish: Sud jarayonida har bir savol va javobni boshqarish va muvozanatni saqlash muhimdir. Ko‘pincha guvohlar yoki boshqa ishtirokchilar kutilmagan javoblar berishlari mumkin, shuning uchun so‘roq jarayonini adolatli va xolisona boshqarish kerak.
5. O‘z pozitsiyasini aniq ifodalash
Advokatlar, prokurorlar va sudyalar har doim o‘z pozitsiyalarini ishonchli va aniq ifodalashlari kerak. Nutqda aniqlik va qarorlarning asoslarini tushuntirish muhimdir.
• Maqsadni aniq belgilash: Nutq boshlanishida maqsadni belgilash va barcha dalillarni ushbu maqsadga qarab tuzish zarur. Masalan, advokat o‘z mijozining manfaatlarini himoya qilishda aniq va ishonchli dalillarni keltirishi kerak.
1. Aniq va lo‘nda so‘zlash
Adliya tizimi xodimlari turli murakkab huquqiy tushunchalar va atamalarga murojaat qilsa-da, ular har doim o‘z nutqini aniq va soddalashtirilgan tarzda taqdim etishlari lozim. Sudda, advokat, prokuror yoki sudya, har bir ishtirokchiga, shu jumladan, oddiy fuqarolarga ham tushunarli bo‘lishi kerak.
• Murakkab huquqiy atamalarni tushuntirish: Yuridik til ko‘p hollarda murakkab va noaniq bo‘lishi mumkin, shuning uchun xodimlar o‘z gaplarini soddalashtirishlari kerak. Masalan, agar sudya yoki advokat yuqori darajadagi huquqiy atamadan foydalanayotgan bo‘lsa, uni sodda tilda tushuntirish kerak.
• Lo‘nda va aniq ifoda: Har bir gap va dalil aniq va qisqa tarzda aytilishi zarur. Haddan tashqari murakkab yoki uzuq-uzuq gaplar sud ishtirokchilarini chalg‘itishi mumkin.
2. Mantiqiy va izchil fikrlash
Adliya tizimida notiqlik san’ati faqat nutqning go‘zal va ta’sirli bo‘lishini emas, balki uning mantiqiy izchilligini ham talab qiladi. Har bir fikr, dalil va taqdimot bir-birini to‘ldiruvchi tarzda bo‘lishi kerak.
• Izchillik: Sud jarayonida har bir ma’lumot, dalil yoki hujjat aniq va to‘g‘ri izchil tarzda taqdim etilishi zarur. Masalan, biror advokat guvohga savol berayotganda, savollar oldingi javobga to‘g‘ri kelishi kerak.
• Dalilga asoslanish: Har bir fikrni va taqdimotni ishonchli dalillar bilan kuchaytirish kerak. Sud jarayonida, advokat yoki prokuror har doim ishonchli dalillar va hujjatlarga tayanishi kerak.
3. Hissiy va emotsional jihatni boshqarish
Adliya tizimi xodimlari, ayniqsa advokatlar va prokurorlar, ma’lum bir holatni hissiy yondashuv bilan yoritishlari mumkin. Ammo, bu hissiy jihatni to‘g‘ri boshqarish kerak. Sudya yoki advokat hissiy muhit yaratishda ehtiyotkor bo‘lishi, bu holatni adolatli va xolisona yondoshishi kerak.
• Xotirjamlik: Sud jarayonida har qanday holatda ham xotirjam bo‘lish va emotsiyalarni boshqarish juda muhimdir. Hissiyotlarni haddan tashqari namoyon etish, mahkama jarayonini noto‘g‘ri ta’sir qilishi mumkin.
• Hissiy ta’sirni boshqarish: Agar so‘zlanayotgan mavzu hissiy jihatdan og‘ir bo‘lsa, masalan, jinoyat ishi yoki shaxsiy ziyonlar, advokatlar va prokurorlar bu holatni emotsional yondashuv bilan taqdim etishlari mumkin. Ammo bu doimiy ravishda ma’lumot va dalillarga asoslanishi kerak.
4. Samarali savollar va so‘rovlar berish
Advokatlarning, prokurorlarning va sudyalarning samarali savollar berish qobiliyati ularning notiqlik san’ati uchun juda muhimdir. Savollar nafaqat so‘roq qilinayotgan shaxsni tekshirish, balki muammoni ochib berish va jarayonni oydinlashtirishga yordam beradi.
• Savolni aniq qo‘yish: So‘roq qilishda savollar lo‘nda, aniq va to‘g‘ri shakllantirilishi kerak. Sudya yoki advokat tomonidan so‘ralgan har bir savol, avvalgi fikr yoki ma’lumotlarga asoslanishi kerak.
• Savol va javobni boshqarish: Sud jarayonida har bir savol va javobni boshqarish va muvozanatni saqlash muhimdir. Ko‘pincha guvohlar yoki boshqa ishtirokchilar kutilmagan javoblar berishlari mumkin, shuning uchun so‘roq jarayonini adolatli va xolisona boshqarish kerak.
5. O‘z pozitsiyasini aniq ifodalash
Advokatlar, prokurorlar va sudyalar har doim o‘z pozitsiyalarini ishonchli va aniq ifodalashlari kerak. Nutqda aniqlik va qarorlarning asoslarini tushuntirish muhimdir.
• Maqsadni aniq belgilash: Nutq boshlanishida maqsadni belgilash va barcha dalillarni ushbu maqsadga qarab tuzish zarur. Masalan, advokat o‘z mijozining manfaatlarini himoya qilishda aniq va ishonchli dalillarni keltirishi kerak.