6/2025-mavzu
NAVOIY MЕROSI – MILLAT XAZINASI
Buyuk shoir va mutafakkir, atoqli davlat va jamoat arbobi Alisher Navoiyning bebaho ijodiy-ilmiy merosi nafaqat xalqimiz, balki jahon adabiyoti tarixida, milliy madaniyatimiz va adabiy-estetik tafakkurimiz rivojida alohida o‘rin tutadi. Ulug‘ shoir o‘zining she’riy va nasriy asarlarida yuksak umuminsoniy g‘oyalarni, ona tilimizning beqiyos so‘z boyligi va jozibasi, latofati bilan namoyon etib, millionlab kitobxonlar qalbidan joy egalladi.
Alisher Navoiy ikki tilda mukammal ijod qilib, turkiy tilda «Navoiy», forsiyda esa «Foniy» taxallusini qo‘llagan. Uning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin: devonlari, dostonlari, forsiy tildagi she’riy merosi hamda ilmiy-filologik, nasriy va tarixiy asarlari.
Navoiyning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan «Xazoyin ul-maoniy» devoniga jamlangan. Asar to‘rt qismdan iborat. 1472–1476-yillarda birinchi devoni «Badoye’ ul-bidoya» («Badiiylik ibtidosi»)ni shoh amri va istagi bilan o‘zi kitob qiladi. Buyuk shoirning muhabbat va bu bilan bog‘liq tug‘yonlari, xususan, g‘azallari uning yigitlik davrida yozilgan. Bunga uning «Ilk devoni»ga kiritilgan, xalq orasida «Qaro ko‘zum», «Kelmadi» («Munojot») nomlari bilan mashhur bo‘lgan va kuylanadigan g‘azallari misol bo‘la oladi. Uning ishq bilan bog‘liq tasvirlari rang-barang va boy bo‘lib, biz unda inson hayoti va holatining cheksiz ko‘p qirralarini – shodlikni ham, xafachilikni ham, takrorlanmaydigan lahzalarni ham, har kun, har soatda yuz beruvchi ko‘ngilsizliklarni ham ko‘ramiz.
Alisher Navoiy ijodining shoh asari «Xamsa» besh dostondan iborat. Bular «Hayrat ul-abror» («Yaxshilar hayrati»), «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor» («Yetti sayyora»), «Saddi Iskandariy» («Iskandar devori») dostonlaridir. Fors adabiyotidagi xamsachilikka javob sifatida o‘zbek tilida birinchi marotaba yaratilgan Alisher Navoiy «Xamsa»si bu tilning cheksiz imkoniyatlarini amalda isbot etdi. 52 ming misradan iborat bu beshlik XV asr islom tafakkurining borliq va tabiat, inson va jamiyat, axloq va kamolot haqidagi o‘ziga xos qomusi edi.
Alisher Navoiyning 3598 baytdan iborat so‘nggi dostoni «Lison ut-tayr» 1498–1499-yillarda yaratilgan. Mazkur asar bolaligida sevib o‘qigani – Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» («Qushlar tili») dostoniga javob tarzida, shoirning o‘z ta’biri bilan aytganda, «tarjima rasmi bila» yuzaga keltirgan she’riy mo‘jizasi edi. Dostondagi bosh g‘oya, bosh muammo tasavvufdagi imon, e’tiqod va ma’naviyat masalalaridir.
Alisher Navoiy o‘zining forsiy qasidalaridan alohida to‘plamlar ham tuzgan bo‘lib, ularning biri «Sittai zaruriya» («Olti zarurat»), ikkinchisi «Fusuli arbaa» («To‘rt fasl») deb ataladi. «Sittai zaruriya» to‘plamiga 6 qasida kiritilgan bo‘lib, ularni Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Anvariy, Haqoniy, Solmon Sovajiy va boshqa qasidanavislar ta’sirida yaratgan. Uning «Fasuli arbaa» to‘plamiga 4 qasidasi kiritilgan bo‘lib, ularda yilning 4 fasli – bahor, yoz, kuz va qishning o‘ziga xos go‘zalligi zavq bilan tasvirlangan va to‘rtalovi ham zamon podshohi – Sulton Husayn Boyqaroni podshoh va shaxs, yaxshi do‘st va yaxshi inson sifatida vasf etishga bag‘ishlangan.
O‘z davrining ulug‘ olimi, mutafakkiri bo‘lgan Alisher Navoiyning ilmiy tadqiqotlari va izlanishlarining katta qismi, tabiiyki, til va adabiyot masalalariga bag‘ishlangan. Shu ma’noda «Majolis un-nafois» tazkirasini yaratish bilan o‘z davri adabiyotiga, uning ijodkorlariga o‘ziga xos haykal o‘rnatib, unda o‘zbek va forsiy tillarda ijod qilgan 359 shoirning hayoti va yozgan asarlari haqida noyob ma’lumotlar berilganini ko‘rish mumkin. Uning «Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad» asarlari «Majolis un-nafois»ning davomiday bo‘lib, bu davr adabiyoti, fani va madaniyatining yirik namoyandalari hayotini o‘rganishda eng qimmatli manbalardir. Shoirning katta adabiy va tarixiy ahamiyatga ega «Munshaot» asari uning turkiy tilda o‘z zamondoshlari – podshohlar va shahzodalar, ilm va adabiyot ahllari bilan olib borgan yozishmalari majmuidan iborat.
NAVOIY MЕROSI – MILLAT XAZINASI
Buyuk shoir va mutafakkir, atoqli davlat va jamoat arbobi Alisher Navoiyning bebaho ijodiy-ilmiy merosi nafaqat xalqimiz, balki jahon adabiyoti tarixida, milliy madaniyatimiz va adabiy-estetik tafakkurimiz rivojida alohida o‘rin tutadi. Ulug‘ shoir o‘zining she’riy va nasriy asarlarida yuksak umuminsoniy g‘oyalarni, ona tilimizning beqiyos so‘z boyligi va jozibasi, latofati bilan namoyon etib, millionlab kitobxonlar qalbidan joy egalladi.
Alisher Navoiy ikki tilda mukammal ijod qilib, turkiy tilda «Navoiy», forsiyda esa «Foniy» taxallusini qo‘llagan. Uning adabiy va ilmiy merosini 4 faslga bo‘lish mumkin: devonlari, dostonlari, forsiy tildagi she’riy merosi hamda ilmiy-filologik, nasriy va tarixiy asarlari.
Navoiyning o‘zbek tilida yaratgan she’riy merosi asosan «Xazoyin ul-maoniy» devoniga jamlangan. Asar to‘rt qismdan iborat. 1472–1476-yillarda birinchi devoni «Badoye’ ul-bidoya» («Badiiylik ibtidosi»)ni shoh amri va istagi bilan o‘zi kitob qiladi. Buyuk shoirning muhabbat va bu bilan bog‘liq tug‘yonlari, xususan, g‘azallari uning yigitlik davrida yozilgan. Bunga uning «Ilk devoni»ga kiritilgan, xalq orasida «Qaro ko‘zum», «Kelmadi» («Munojot») nomlari bilan mashhur bo‘lgan va kuylanadigan g‘azallari misol bo‘la oladi. Uning ishq bilan bog‘liq tasvirlari rang-barang va boy bo‘lib, biz unda inson hayoti va holatining cheksiz ko‘p qirralarini – shodlikni ham, xafachilikni ham, takrorlanmaydigan lahzalarni ham, har kun, har soatda yuz beruvchi ko‘ngilsizliklarni ham ko‘ramiz.
Alisher Navoiy ijodining shoh asari «Xamsa» besh dostondan iborat. Bular «Hayrat ul-abror» («Yaxshilar hayrati»), «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor» («Yetti sayyora»), «Saddi Iskandariy» («Iskandar devori») dostonlaridir. Fors adabiyotidagi xamsachilikka javob sifatida o‘zbek tilida birinchi marotaba yaratilgan Alisher Navoiy «Xamsa»si bu tilning cheksiz imkoniyatlarini amalda isbot etdi. 52 ming misradan iborat bu beshlik XV asr islom tafakkurining borliq va tabiat, inson va jamiyat, axloq va kamolot haqidagi o‘ziga xos qomusi edi.
Alisher Navoiyning 3598 baytdan iborat so‘nggi dostoni «Lison ut-tayr» 1498–1499-yillarda yaratilgan. Mazkur asar bolaligida sevib o‘qigani – Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» («Qushlar tili») dostoniga javob tarzida, shoirning o‘z ta’biri bilan aytganda, «tarjima rasmi bila» yuzaga keltirgan she’riy mo‘jizasi edi. Dostondagi bosh g‘oya, bosh muammo tasavvufdagi imon, e’tiqod va ma’naviyat masalalaridir.
Alisher Navoiy o‘zining forsiy qasidalaridan alohida to‘plamlar ham tuzgan bo‘lib, ularning biri «Sittai zaruriya» («Olti zarurat»), ikkinchisi «Fusuli arbaa» («To‘rt fasl») deb ataladi. «Sittai zaruriya» to‘plamiga 6 qasida kiritilgan bo‘lib, ularni Xusrav Dehlaviy, Jomiy, Anvariy, Haqoniy, Solmon Sovajiy va boshqa qasidanavislar ta’sirida yaratgan. Uning «Fasuli arbaa» to‘plamiga 4 qasidasi kiritilgan bo‘lib, ularda yilning 4 fasli – bahor, yoz, kuz va qishning o‘ziga xos go‘zalligi zavq bilan tasvirlangan va to‘rtalovi ham zamon podshohi – Sulton Husayn Boyqaroni podshoh va shaxs, yaxshi do‘st va yaxshi inson sifatida vasf etishga bag‘ishlangan.
O‘z davrining ulug‘ olimi, mutafakkiri bo‘lgan Alisher Navoiyning ilmiy tadqiqotlari va izlanishlarining katta qismi, tabiiyki, til va adabiyot masalalariga bag‘ishlangan. Shu ma’noda «Majolis un-nafois» tazkirasini yaratish bilan o‘z davri adabiyotiga, uning ijodkorlariga o‘ziga xos haykal o‘rnatib, unda o‘zbek va forsiy tillarda ijod qilgan 359 shoirning hayoti va yozgan asarlari haqida noyob ma’lumotlar berilganini ko‘rish mumkin. Uning «Xamsat ul-mutahayyirin», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Holoti Pahlavon Muhammad» asarlari «Majolis un-nafois»ning davomiday bo‘lib, bu davr adabiyoti, fani va madaniyatining yirik namoyandalari hayotini o‘rganishda eng qimmatli manbalardir. Shoirning katta adabiy va tarixiy ahamiyatga ega «Munshaot» asari uning turkiy tilda o‘z zamondoshlari – podshohlar va shahzodalar, ilm va adabiyot ahllari bilan olib borgan yozishmalari majmuidan iborat.