MA'RIFAT DARSI | МАЪРИФАТ ДАРСИ

🏪 QONUN HUJJATLARI

Xullas, to‘ylarimiz haqidagi o‘ylarimiz xo‘p va ko‘p, qolaversa, tinchlik bermaydigan dardga o‘xshaydi. Qachonki, uni davolasak, ko‘ngil xotirjam bo‘ladi. Ammo bu og‘riq birgina kishining emas, butun jamiyatniki bo‘lsa-chi? Bunga butun el birgalikda kurashib, shifo axtarmasa, u gazak olib ko‘paysa ko‘payadi-ki, aslo ortga chekinmaydi. Qachongacha «To‘y qilsak, uni el qatori o‘tkazamiz», deymiz. Axir el kim? O‘zimiz emasmi? Demak, odatlarning yaxshisi ham, ko‘p xarji ham o‘zimizniki. Keling, bunda birbirimizga yaxshi ma’noda ko‘zgu bo‘lib, xayrli amallarga bosh qo‘shsak, nur ustiga a’lo nur bo‘lar edi.

Gulnoza TURG‘UNBOYEVA.

✅ Телеграмда ўқинг / Telegramda o'qing 

🖌 Ворд шаклида ўқинг / Word shaklida o'qing

⬇️ ПДФ шаклида ўқинг / PDF shaklida o'qing

✈️ Кирилл алифбосида ўқинг / Kirill alifbosida  o'qing

🇷🇺  Рус тилида ўқинг / Читать по русски

🥳 2025 йил барча мавзулар /  2025 yil barcha mavzular

Manbalarda Mahmudxo‘ja Behbudiy katta boylik va mansab egasi bo‘lishiga qaramay 1909-yil 15-aprelda Maqsud Xo‘ja ismli o‘g‘liga xatna to‘yi qilib, 1000 rubldan ham kam pul sarflagani, to‘yga ketadigan ortiqcha sarf-xarajat o‘rniga Samarqanddagi kutubxonaga Rossiya va Turkiyadan kitoblar xarid qilib keltirgani qayd etilgan. Bugun dabdabali to‘y o‘tkazishni katta obro‘ deb bilganlar va shuning harakatida yelib-yugurayotganlar dilbandining ertangi kuni, kelajagi haqida qay tariqa qayg‘uradi? Avlodining davomchilari dunyoga dong taratadigan yetuk olim yoxud adib bo‘lishini, yurtga, insoniyatga naf keltirishini orzu qilisharmikin? Va bu orzu yo‘lida ham xuddi to‘y taraddudiga chog‘langandek tirishqoqlig-u shahdini namoyon etarmikin hech?! Tilga olgan mavzuimizga bu savollar ostidan nazar tashlasak, qay jihatlarga kulib, qaysinisidan kuyamiz?..

Aytgancha, bugun axborot texnologiyalari rivoji dabdabali to‘ylar tasvirlarini ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirishdek «odat»ni paydo qildi. Bu tasvirlardagi boylik va hashamatni ko‘z-ko‘zlovchi udumlar yoshlar ma’naviyatiga salbiy ta’sir ko‘satmasligiga ishonchingiz komilmi? Yo‘q, albatta. Chunki, to‘yga taniqli san’atkorlarni chorlab, to‘yimning dovrug‘ini yetti mahallaga doston qilaman, deganlar va ularga ko‘r-ko‘rona ergashayotganlar qancha. Aslida-ku orzuga ayb yo‘q. Hech kim xursandchilik kunining boshqanikidan kam bo‘lishini istamaydi. Xalqimiz ruhiyatidagi bu istakni, eng qizig‘i, san’atkorlar ham biladi. Va mana shu bilgi bugun ularning tegirmoniga suv quyayotganday… Negaki, to‘ylardagi dabdabalar, san’atkorlarning narx-navosi bugun tez-tez haqli munozaralarga sabab bo‘lyapti. Va bu mavzumiz doirasidagi katta bir muammo ekanligi ham rost.

Bu yorug‘ olamda farzandining taqdiriga ko‘p qayg‘uradigan, nuridiydasi uchun kerak bo‘lsa, jonini-da ayamaydigan inson ota-ona bo‘ladi. Ota oilaning suyanchi, ishonchi, u farzandlarining xohish-istaklarini ko‘ngli qadar qadrlab bajaradi, biroq bu shunchaki orzu-havasga uchish bo‘lsa-chi?! Shu o‘rinda O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjonning to‘yda dabdababozlikka berilib, oqibatda qanday holga tushib qolgan kishi haqidagi ¬satrlari xayoldan o‘tadi:

…Amakim shunaqa to‘y berib elga,
Ertangi ovoza gashtini surar.
Topgan-tutganini sovurib yelga,
Eshik panasida bo‘zrayib turar.

Onaning ham mushtdek yuragi, butun borlig‘i farzandi uchun fido. Ammo ba’zan mahalla-ko‘yda yuzlari zahil tortib qolgan ayol, ona o‘z salomatligini tiklashni ortga surib, «qudalar oldida izza bo‘lmaslik uchun» qizining to‘yiga qimmatbaho, sara sarpolar olish ilinjida misqollab pul yig‘ayotganini eshitib, beixtiyor ruhga og‘riq, mahzunlik cho‘kadi...

Ko‘pincha moddiy manfaatlarni ko‘zlab oila qurayotgan yoshlar hech qancha vaqt o‘tmasdan «Xarakterimiz mos kelmadi», degan vaj bilan ajralib ketayotganligi, ikki o‘rtada go‘daklar tirik yetim bo‘lib qolayotganligi ham, afsuski, uchrab turgan achchiq haqiqat.

Oramizda «Xursandchilikning nima aybi bor, sizga ne tashvish?», deya uzoqni ko‘rmay fikrlaydiganlar ham yo‘q emas. Shunday insonlar kundalik turmushda dabdabali to‘y uchun ko‘tarilgan qarz-qavola oilalarda turli notinchliklarga sabab bo‘layotganini ko‘rmayaptimi? Ayniqsa, yangi hayot boshlagan yoshlar kelajak rejalarini tuzish, baxtdan sarmast bo‘lish o‘rniga turli ko‘ngilsizliklarga duch kelayotgani bilan bog‘liq misollar ko‘p. Shunga qaramay, «To‘kis o‘tkazish kerak» degan fikrga mahkam yopishib olamiz-u, ma’- naviy o‘pirilishlar haqida o‘ylash xayolimizdan qochadi. Bu yoshlarning o‘z o‘rnida kattalarning ham moddiyatni birlamchi sanab, oila, nikoh, farzand tarbiyasidek muqaddas burch oldida mas’uliyat hissini yo‘qotishi emasmi?

16/2025-mavzu

TO‘YLARIMIZ HAQIDAGI O‘YLARIMIZ

Mehmondo‘st xalqmiz. Elga osh berish, ko‘pning duosini olishga bo‘lgan intilish milliy qadriyatlarimizning bir bo‘lagiga aylangan. To‘ylarga yetkazsin, har kuning to‘y bo‘lsin, degan tilak har birimizga doimiy hamroh... Asli ham shunday, to‘y – insonlarning ne-ne orzulari, quvonchi, baxt-u shodmonligi bilan qorishib ketgan yaxshi kun. Uning o‘ziga xos qonun-qoidalari, ota-bobolardan meros urf-odatlari bor. Buni yaxshi tushungan kishi aslo kam bo‘lmaydi. Shunga qarab o‘zi, oilasi, xalqi va yurtiga manfaat keltiradigan reja asosida yaxshi kunini o‘tkazadi. Ana shu xislati uning ma’naviyatini ko‘rsatish barobarida jamiyatni ortidan ergashtirishga ham xizmat qiladi. Biroq keyingi vaqtlarda oramizda «to‘y to‘ydek bo‘lsin...», deya fikrlovchilar ushbu marosimga turfa «yangiliklar» kiritib, azaliy an’analarning «boyib» borayotgani hech birimizga sir emas. Xo‘sh, bugun ushbu «tashabbus»lar bizga qanchalik naf yoki ziyon yetkazmoqda? Masalaning o‘ylab ko‘riladigan tomoni shunda.

To‘ylardagi isrofgarchiliklarning oldini olish, kimo‘zarchilikka barham berish, to‘y-u tantanalarni ortiqcha sarf-xarajatlarsiz, ixcham, chiroyli o‘tkazish masalasi hatto davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganini yaxshi bilamiz. Oliy Majlis Senati va Qonunchilik palatasi Kengashlari 2019-yil 14-sentabr kuni «To‘ylar, oilaviy tantanalar, ma’raka va marosimlar o‘tkazilishini tartibga solish tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarorni qabul qilgan edi. Qonun bilan teng yuridik kuchga ega bo‘lgan mazkur hujjat 2020-yil 1-yanvardan kuchga kirdi. Unda oilaviy tadbirlar belgilangan qat’iy talablar asosida o‘tishi belgilab qo‘yilgan. Xususan, milliy an’analarga yot, odob-axloq qoidalariga zid bo‘lgan turli shoularni, ortiqcha vaqt va xarajat talab qiladigan to‘ylar, oilaviy tantanalardan oldingi, tadbir davomidagi va undan keyingi qo‘shimcha rasm-rusumlarni («kuyov navkari», «chorlar», «ota ko‘rdi», «sep yoydi», «quda chaqirdi», «kuyov chaqirdi», «kelin chaqirdi», «tog‘ora yuborish», «pul sochish» va hokazolarni) o‘tkazishga yo‘l qo‘yilmasligi qayd etilgan.

Shu o‘rinda pandemiya sabab karantin e’lon qilingan vaziyatni ham yodga olaylik. O‘sha kezlarda joni ko‘ziga ko‘ringan odamlarimiz shundoq ham turli marosimlarni bajonidil qisqartirishgani bor gap. Lekin vaziyat iziga tushishi bilanoq yana o‘zligimizni yo‘qotishni bosh ladik. Chunki yaxshi niyat bilan to‘y boshlagan har qanday kishining ko‘nglida «Bir to‘y bo‘lsinki, ovozasi olamni tutsin», degan o‘y va «hoy- u havas» azal-azaldan qonqonimizga singib ketganda. O‘tgan asrda tasvirga olingan «Mahallada duv-duv gap» filmi qahramoni Oyposhshaning bitta qo‘zini o‘nta qo‘y, deya maqtanishini bir eslang. Ana shu «havas» ko‘pchilikni nimalarga yetaklamaydi, deysiz...

Jadid bobomiz Mahmudxo‘ja Behbudiy bundan bir asr muqaddam «To‘y va ta’ziyag‘a sarf qilinaturg‘on oqchalarimizni biz, turoniylar, ilm va din yo‘lig‘a sarf etsak, anqarib ovrupoyilardek taraqqiy etarmiz va o‘zimizda, dinimiz-da obro‘y va rivoj topar. Yo‘q, hozirgi holimizg‘a davom etsak, din va dunyog‘a zillat va miskinatdan boshqa nasibamiz bo‘lmaydur», deya kelajak avlod taqdiriga qayg‘urib, fikr bildirganida qanchalar haq edi. Chunki o‘tgan yuz yildan ortiq muddatda ham bu marosim doirasidagi dabdababozlik qisqarish o‘rniga «zamonasiga yarasha-da», degan izoh bilan tobora kengayib borayotganiga nima deysiz?

Jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan shaxslarni jamiyatga moslashtirish borasida ham tizimli ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Ular qayta jinoyat sodir etmasliklari uchun kasbga o‘qitilyapti, ish bilan ta’minlanyapti, har biriga ijtimoiy yordam ko‘rsatilyapti.
Tadbirkorlar uchun yanada keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Yoshlarning zamonaviy bilim va kasb-hunar egalari, barkamol bo‘lib tarbiya topishlari uchun zarur choralar ko‘rilyapti. Xotin-qizlarning ijtimoiy himoyasi kuchaytirilyapti. Harbiy xizmatchilar va ularning oila a’zolari har tomonlama qo‘llab-quvvatlanyapti.

Shu o‘rinda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 19-mart kuni tadbirkorlar bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvida kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishning ustuvor vazifalari muhokama qilindi. Xususan, 2025-yildagi asosiy maqsadlar belgilandi. Ushbu maqsadlarga erishish uchun xalqaro ekspertlar bilan hamkorlikda kompleks dastur ishlab chiqildi. 2025-yilda uni amalga oshirish uchun turli manbalardan 10 milliard AQSH dollari ajratish rejalashtirilgan. «Bu yil kichik va o‘rta biznesga 120 trillion so‘m resurs beryapmiz. Buncha katta mablag‘ ilgari hech qachon bo‘lmagan», – dedi davlat rahbari.
Yurtboshimiz O‘zbekiston xalqiga Yangi yil tab rigida «Muxtasar aytganda, «Inson qadri uchun, inson baxti uchun!» degan olijanob maqsadni barchamiz birgalikda amalga oshira miz», degan edilar. Rahbar xodimlariga g‘amxo‘rlik qilsa, malakali mutaxassislarni qadrlasa, bu uning ana shu yuksak maqsadni amalga oshirishga qo‘shgan hissasi bo‘ladi. Xodim ham o‘z navbatida har tomonlama qulay ish sharoiti yaratgan, qo‘l ostidagilarning ijtimoiy himoyasi haqida qayg‘urgan rahbarni qadrlashi lozim.
O‘zbekiston Qahramoni, Xalq shoiri Abdulla Oripov inson qadr-qimmati haqida topib yozgan edi. Uning «Izhor» she’ri dagi quydagi satrlarga e’tibor bering-a:

Qancha diyorlarda sayr etib yurdim,
Qancha manzillarda tuzdim oshyon.
Va buyuk hikmatga axir yuz burdim,
Siylangan joyida azizdir inson.

Yurtim, senda ekan nasibam tugal,
Sen o‘zing maskanim, sen o‘zing shonim.
Sen onam, sen singlim, yorimsan, azal,
Ey, jonim, jahonim – O‘zbekistonim.

Aslida «baxt» va «qadr» tushunchalari egizak. Kimki qadr topsa, u o‘zini baxtli his qiladi. Lekin o‘z Vatanida qadr topmay, begona o‘lkalarda qad rlangan insonning baxti kemtik bo‘ladi. «O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l» deb bejiz aytishmagan. Shuning uchun har kimga ham o‘z diyorida qadr topish nasib etsin.

Bobomurod TOSHEV

✅ Телеграмда ўқинг / Telegramda o'qing 

🖌 Ворд шаклида ўқинг / Word shaklida o'qing

⬇️ ПДФ шаклида ўқинг / PDF shaklida o'qing

✈️ Кирилл алифбосида ўқинг / Kirill alifbosida  o'qing

🇷🇺  Рус тилида ўқинг / Читать по русски

🥳 2025 йил барча мавзулар /  2025 yil barcha mavzular

15/2025-mavzu

INSON QADR-QIMMATI – ENG OLIY QADRIYAT

Inson moddiy qiyinchiliklarga chidashi mumkin, lekin nohaqlikka, adolatsizlikka chiday olmaydi. Shuning uchun ham xalqimiz tomonidan «Qornimga emas, qadrimga yig‘layman» degan purma’no naql to‘qilgan. Lekin ayni paytda qadr-qimmatni moddiyatdan butunlay ayro holda ham tasavvur etib bo‘lmaydi.

Shu boisdan ham mamlakatimiz Prezidenti «Albatta, inson qadri biz uchun qandaydir mavhum, balandparvoz tushuncha emas. Inson qadri deganda, biz, avvalo, har bir fuqaroning tinch va xavfsiz hayot kechirishini, uning fundamental huquq va erkinliklarini ta’minlashni nazarda tutamiz. Inson qadri deganda, biz har bir fuqaro uchun munosib turmush sharoiti va zamonaviy infratuzilma tashkil etishni, malakali tibbiy xizmat ko‘rsatish, sifatli ta’lim, ijtimoiy himoya tizimi, sog‘lom ekologik muhit yaratib berishni tushunamiz», – degan edilar.

Bugungi kunda insonning qadr-qimmati, huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini ta’minlash davlatimizning ustuvor vazifasiga aylandi. «Inson qadri uchun» degan hayotbaxsh g‘oya asosida «Xalq davlat organlariga emas, davlat organlari xalqqa xizmat qilishi kerak» degan tamoyil joriy etildi.
Ana shu talabdan kelib chiqib so‘nggi yillarda jamiyat hayotining barcha sohalarida izchil islohotlar amalga oshirilmoq da. Yangi O‘zbekiston inson sha’ni va qadr-qimmati oliy qadriyat hisoblangan mamlakat bo‘lishi uchun barcha zaruriy chora-tadbirlar ko‘ril yapti. Jumladan, ichki ishlar organlari xodimlari yurtdoshlarimiz tinch va xavfsiz hayot kechirishini ta’minlash yo‘lida xizmat qilyapti. Mahalla yettiligi esa aholining muammolarini «xonadonbay» asosda o‘rga nib, hal etyapti.

Yurtimizda insonning sha’ni va qadr-qimmati daxlsizligini ta’minlash, uning huquqlari va qonuniy manfaatlariga zid keladigan har qanday harakatlarga qarshi kurashish eng dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. Ushbu yo‘nalishda Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili, Bolalar ombudsmani, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil va boshqa milliy institutlar faoliyat ko‘rsatib kelmoqda.

Endilikda odamlar tashvishi bilan yashash, xalqimizning qonuniy talab-istaklari va xohish-irodasini ro‘yobga chiqarish davlat organlari faoliyatini baholashning eng muhim mezoniga aylanib boryapti. Muayyan hududlar bo‘yicha barcha muhim qarorlar aholi ishtirokida qabul qilinishi kerak. Mamlakat miqyosida esa ushbu jarayonga fuqarolik jamiyati institutlarini jalb etish xalqchil qarorlar qabul qilishda yaxshi samara beradi.
Mamlakatimiz yangi tahrirdagi Konstitutsiyamizning muqaddimasida O‘zbekiston Respublikasi inson huquq va erkinliklariga, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sodiq ekanligi e’lon qilingan. Asosiy qonunimizdan davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab amalga oshirilishi to‘g‘risidagi qoida o‘rin olgan. Shuningdek, insonning hayoti, erkinligi, sha’ni va qadr-qimmati oliy qadriyat ekanligi ta’kidlangan. Konstitutsiyada davlatning ijtimoiy sohadagi majburiyatlariga taalluqli normalar 3 barobar ko‘paydi.

Buning amaldagi ijrosini aholi ning kam ta’minlangan qatlamini ijtimoiy himoya qilish tizimi yaratilganligida ko‘rish mumkin. Kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha izchil chora-tadbirlar ko‘rilyapti. Yangi uy-joylar, maktab lar va maktabga cha ta’lim tashkilotlari qurilyapti, madaniyat va sport maskanlari bunyod etilmoq da. Yurtdoshlarimizning yashash tarzi yaxshilanib, turmushi farovonlashyapti. Yurtimizda yuqori texnologiyali yangi sanoat majmualari, infratuzilmalar va logistika tarmoqlari, avtomobil va temiryo‘llar barpo etilmoqda. Sayyohlik sohalari tobora taraqqiy etmoqda.

Ulug‘ vatandoshimizga atab O‘zbekistonning 3 ta shahrida sohibqironning haykali o‘rnatildi. Hatto Yevropaning ko‘plab davlatlari qatori, Fransiyada ham Amir Temurni o‘z xaloskori sifatida qadrlab, unga oltin suvi yuritilgan haykalcha o‘rnatilgani uning shaxsiga bildirilgan hurmat-e’tiborning namunasidir.

Mixli SAFAROV,
o‘z muxbirimiz.

✅ Телеграмда ўқинг / Telegramda o'qing 

🖌 Ворд шаклида ўқинг / Word shaklida o'qing

⬇️ ПДФ шаклида ўқинг / PDF shaklida o'qing

✈️ Кирилл алифбосида ўқинг / Kirill alifbosida  o'qing

🇷🇺  Рус тилида ўқинг / Читать по русски

🥳 2025 йил барча мавзулар /  2025 yil barcha mavzular

Sohibqirondagi ulug‘ saxovatning yana bir tomoni shunda ediki, u bepoyon dashtlar bilan qamrab olingan Turkiston shahrining obodonchiligiga katta ahamiyat beradi. Jumladan, Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasini qurish bilan bu yerda nafaqat obodonchilik, balki ko‘chmanchi va o‘troq aholi o‘rtasidagi munosabatni ham yaxshi yo‘lga qo‘yishga alohida e’tibor qaratadi.

Amir Temur davrida yangi shaharlar bunyod etilganini, savdo va hunarmandchilik ham keng rivojlanganligini aytib o‘tish lozim. Buxoro, Shahrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida rivojlanib boradi. Ayniqsa, bu davrda hunarmandchilikning keng rivojlanishi shaharlarda hunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib borishida muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, savdo yo‘llarining tinchligini ham shaxsan uning o‘zi nazorat qilib, karvonlarning xavfsizligini ta’minlagani ayni haqiqatdir.

«Temur tuzuklari»ning ahamiyati

«Temur tuzuklari» alohida ahamiyatga ega bo‘lib, unda sohibqironning davlat tuzilishi va mamlakatlarni boshqarishi haqidagi qimmatli ma’lumotlar o‘rin olgan. Undan ko‘plab sharq hukmdorlari faoliyatlari davomida foydalanib, yuqori baho berishgan.

Tuzuklarning birinchi qismida Amir Temurning yetti yoshidan to vafotiga qadar kechgan hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati hamda uning Movarounnahrda markaziy hokimiyatni qo‘lga kiritishi, ijtimoiy tarqoqlikka barham berishi hamda markazlashgan davlat tuzishi bayon qilingan. Bundan tashqari, qo‘shni mamlakatlar Eron va Afg‘onistonni o‘z tasarrufiga kiritishi, Oltin O‘rda xoni To‘xtamishxon ustidan g‘alaba qozonishi, Ozarbayjon, Turkiya va Hindistonga qilgan harbiy yurishlari yoritib o‘tilgan.

Asarning ikkinchi qismi esa sohibqironning nomidan aytilgan va uning toj-u taxt vorislariga atalgan o‘ziga xos vasiyat va pand-u nasihatlaridan iborat. Unda davlatni idora qilishda kimlarga tayanish, toj-u taxt egalari hamda vazir va qo‘shin boshliqlarining burch va vazifalari, amirlar va boshqa mansabdorlarning toj-u taxt oldida ko‘rsatgan alohida xizmatlarini taqdirlash tartibi to‘g‘risida fikr yuritilgan.

Amir Temur ulug‘ saltanat barpo etgan, davlatning ichki siyosati – harbiy san’atni zamon talabi asosida tobora takomillashtirib borgan. Mo‘g‘ul istilosi asoratlarini bartaraf etishga erishgan. Xo‘jalikni oyoqqa turg‘azishga muvaffaq bo‘lgan. Shuningdek, savdo-sotiq, hunarmandchilikni rivojlantirgan. Aholi manfaatlarini himoya qilgan, ilm-fan, madaniyat, me’morchilikni tubdan taraqqiy ettirgan. Obodonlashtirish ishlarini keng ko‘lamda olib borgan.

Istiqlol haqiqati

Sobiq ittifoq mafkurasi sohibqiron faoliyatiga salbiy munosabatda bo‘lib, o‘sha davr adabiyotlarida qoralab kelindi. Lekin taqiqlarga qaramasdan, ayrim ilmiy asarlarda Temur haqida to‘g‘ri fikrlar ham bildirildi. Bu jihatdan 1968-yili akademik Ibrohim Mo‘minovning «Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixida tutgan o‘rni va roli» risolasining nashr etilishi muhim voqea bo‘ldi. Mazkur risola sohibqiron shaxsiga bir yoqlama qarashlarga chek qo‘yish maqsadida yozilgan ilmiy asar edi. Ammo bu asar qattiq tanqidga uchradi.

O‘zbekistonning istiqlolni qo‘lga kiritishi tariximizga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish imkonini yaratdi. Shu bois so‘nggi yillarda Amir Temur va uning davrini o‘rganishga bag‘ishlangan qator manbalar va kitoblar nashr qilindi. Ayniqsa, Bo‘riboy Ahmedovning Amir Temur haqidagi katta roman-xronikasi yuqoridagi fikrimizning tasdig‘idir. 1996-yil yurtimizda «Amir Temur yili» deb e’lon qilinishi va bu sananing dunyo miqyosida keng nishonlanishi sohibqiron nomi oqlanib, uning buyuk xizmatlari e’tirof etilganligining yorqin dalilidir.

14/2025-mavzu

«BIZ KIM, MULKI TURON, AMIRI TURKISTONMIZ!»

Amir Temur davlatida ichki va tashqi siyosat

Sohibqiron mohir sarkarda, diplomat va yetuk davlat arbobi bo‘lganligi bois, milliy yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan ulkan markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo‘ldi. U turk-mo‘g‘ul an’analariga amal qilgan holda, o‘z davlati hududini suyurg‘ol (ulus) tariqasida in’om qilish yo‘li bilan boshqardi. Ulug‘ hukmdor Movarounnahrdan tashqaridagi yerlarini to‘rt ulusga bo‘lib, farzandlariga in’om qiladi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibqiron tomonidan in’om qilingan yerlar ichki mustaqillikka ega bo‘lsa-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo‘ysunardi.

Amir Temur davlatining eng ibratli tomoni shunda ediki, sohibqiron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan bo‘lsa-da, davlat mafkurasining boshqaruv tayanchi kuchli hokimiyat ekanligini to‘g‘ri idrok etdi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chiqarishda kamchilikka yo‘l qo‘ymaydigan vazirlarni tanlashga harakat qildi. Amir Temur hukmronlik qilgan davrda davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, arkbegi va to‘rtta vazir turgan. Vazirlar soliqlar yig‘ish, meros ishlari, askarlar maoshi va ularni oziq-ovqat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan bog‘liq ishlarni bajarishgan.
Bu davrda yerga egalikning ba’zi turlari mavjud bo‘lib, ular suyurg‘ol, vaqf va jamoa yerlari edi. Xususiy yer egalari tarxon unvonini olgan, vaqf yerlari masjid va madrasalarga qarashli yerlar bo‘lib, soliq to‘lashdan ozod qilingan. Asosiy daromad solig‘i – xiroj bo‘lib, u olinadigan foydaning uchdan bir qismiga teng bo‘lgan. «Temur tuzuklari»da yozilishicha, kimki biron sahroni obod qilsa yoki yer osti suvlarini tortib oladigan inshoot qursa, yo biron bog‘ ko‘kartirsa, yoxud biron tashlandiq yerni obod qilsa, yerni o‘zlashtirganligining uchinchi yili qonun doirasida xiroj solig‘i to‘lagan.

Bundan tashqari, ushr, mol, suvloq kabi soliq turlari ham mavjud bo‘lib, ular yillar davomida amal qilingan tartib-qoidalarga muvofiq ravishda yig‘ilgan.
Mohir sarkarda chet el davlatlari bilan savdo aloqalarini keng yo‘lga qo‘ydi. Ushbu davrning shart-sharoitlariga ko‘ra, tashqi siyosatda qat’iy, faol harakat qilib, o‘z saltanati dovrug‘ini dunyoga mashhur qildi. Sohibqiron Yildirim Boyazid ustidan g‘alaba qozonganidan so‘ng Fransiya, Angliya, Genuya va Vizantiya bilan aloqalarni yo‘lga qo‘yib, savdogarlarni va mol almashishni taklif qildi. Shunday qilib, u Yevropa davlatlari bilan yaqin qo‘shnichilik aloqalarini o‘rnatish hamda savdo va karvon yo‘llarini rivojlantirish niyati borligini ko‘rsatib, o‘z davlati shuhratini Yevropaga ham tarqata olgan.

Kuch – adolatdadir

Amir Temur davlatida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barqaror rivojlangan. Sohibqiron fan va madaniyat jonkuyari sifatida shuhrat qozongan. Sohibqiron doimo ilm ahli va ulamolar bilan suhbatda bo‘lib, qalbi toza kishilarga talpindi. Bu davrda ilm-fan, me’morchilik, san’at sohalari o‘ta rivojlanib, yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko‘tarilgan edi. Uning «Kuch – adolatdadir» degan so‘zlari davlatni boshqarishdagi yuksak qobiliyatidan darak berardi.

Sohibqiron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor bergan. Uning harakati bilan Samarqandda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokor va me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, maqbaralar barpo etildi. Hatto g‘ariblarga oziq-ovqat beradigan, yo‘lovchilar qo‘nib o‘tadigan maxsus joylar ham qurildi. Shahar atrofi mustahkam devorlar bilan o‘ralib, Ohanin, Shayxzoda, Chorsu, Korizgoh, So‘zangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar barpo qilingan. Temurning qarorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroylar ham aynan shu yerda bunyod etilgan. Sohibqiron Samarqand atrofida go‘zal bog‘lar ham yaratadi. Ona yurti Keshga katta e’tibor bilan qaraydi, Shahrisabzda Oqsaroy me’moriy obidasi, jome’ masjid va madrasalar barpo ettiradi.

O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, teatrimiz hayotida ham yangi davr boshlandi. Istiqlol tufayli milliy merosga tayanib ijod qilish, milliy qadriyatlar, an’analarni tiklashga intilish jiddiy tus oldi. Bu davrda o‘zbek teatrida ilg‘or tendensiyalar, ijodiy izlanishlar ko‘zga tashlanadi. Masalan, teatrlar repertuarida tarixiy mavzuning salmog‘i oshdi. Buyuk ajdodlarimiz – allomalar, shoirlar, davlat arboblari, lashkarboshilarning hayoti va taraqqiyot uchun kurashini yorituvchi o‘nlab sahna asarlari yaratildi. Sahnalarda sho‘rolar davrida hatto tilga olish man etilgan Bahouddin Naqshband, Hakim at-Termiziy, Imom al-Buxoriy kabi allomalar hayotini yorituvchi sahna asarlari vujudga kelib, davrimiz tomoshabinlari ma’naviyatini boyitdi, tarixga nisbatan qarashlarni o‘zgartirdi.

Ayniqsa, Amir Temur va temuriylar haqida yaratilgan 20 ga yaqin sahna asarlari ma’naviy va madaniy hayotimizda katta voqea bo‘ldi. O‘zbekistonda o‘tkazilgan «Sharq va G‘arb» teatr san’ati festivali, «Humo» xalqaro yoshlar teatrlari festivali, «Navro‘z», «Andijon bahori» respublika teatr festivallari, qo‘g‘irchoq teatrlari festivallari teatr san’atining yangi ijtimoiy sharoitda rivojlanishida muhim rol o‘ynamoqda. O‘zbek teatri jamoalari dunyodagi bir qator mamlakatlarda ijodiy safarlarda bo‘lib, o‘zbek teatr san’ati yutuqlarini namoyish etishmoqda.

Xulosa o‘rnida aytish kerakki, teatr har bir insonga hayotiy saboqlar beruvchi jonli vositadir. Teatrdan madaniy hordiq chiqarish uchungina emas, undagi namoyish etiladigan spektakllarni tomosha qilib, inson jamiyatdagi voqeliklarni, kechinmalarni teran anglashi mumkin. Shiddat bilan taraqqiy etayotgan texnika va innovatsiyalar zamonida istalgan kino, serial yoki spektaklni ijtimoiy tarmoqlar orqali topib tomosha qilish mumkindir. Ammo teatrga borib, sahna asari ruhini, unda mujassam g‘oyalar nafasini his qilib jonli tomosha qilishning zavqi ham, ma’naviy foydasi ham o‘zgacha. Zero, teatr – tarbiya maskani, ma’naviyat o‘chog‘idir.

TЕATR HAQIDA QIZIQARLI FAKTLAR

Teatrlarning ramzi hisoblangan maxsus niqob shaxsni yashirish uchun mo‘ljallangan. Qadim zamonlardan beri niqoblar teatr an’analarida muhim rol o‘ynagan. Ulardan foydalanish hozirgi kungacha davom etdi.

1961-yilda UNESCO qoshidagi Xalqaro teatr institutining IX Kongressi delegatlari tashabbusi bilan 27-mart – Xalqaro teatr kuni deb e’lon qilingan.
Avstriya dunyodagi eng kichik teatri bilan mashhur. U oddiygina «Kreml hovlisi» deb ataladi. Uning sahna o‘lchamlari 1,3 kvadrat metrga teng. Spektaklga faqat sakkiz kishi tashrif buyurishi mumkin, xolos. Aytish joizki, u Ginnesning rekordlar kitobiga kiritilgan. Dunyodagi eng katta teatr esa «Suvdagi marvarid» deb nomlanadi. U 2007-yili Pekinda qurilgan.

Abror POYONOV,
o‘z muxbirimiz.

✅ Телеграмда ўқинг / Telegramda o'qing 

🖌 Ворд шаклида ўқинг / Word shaklida o'qing

⬇️ ПДФ шаклида ўқинг / PDF shaklida o'qing

✈️ Кирилл алифбосида ўқинг / Kirill alifbosida  o'qing

🇷🇺  Рус тилида ўқинг / Читать по русски

🥳 2025 йил барча мавзулар /  2025 yil barcha mavzular

13/2025-mavzu

SAHNA – HAYOT KO‘ZGUSI
(27-mart – Хalqaro teatr kuni)

Teatr miloddan avvalgi V asrda Yunonistonda paydo bo‘lgan. Uning sof tomosha shaklida ko‘rinishi dastlab qadimgi Sharqda yuz bergan. Hindiston, Markaziy Osiyo, Xitoy, Indoneziya, Yaponiya, Koreya, Birma, Vyetnamda teatr tomoshalarining xilma-xil shakllari yaratilgan.

Teatr san’atining turlari ko‘p. Bular – drama teatri, opera, balet, musiqali drama, musiqali komediya, operetta, yosh tomoshabinlar teatri, qo‘g‘irchoq teatri, radio teatr, televizion teatr, estrada teatri, maydon teatridir. Teatr asarlarining asosiy janrlari: drama, tragediya, komediya. 1576-yilda aktyor Jeyms Berbij sahna namoyishlari uchun maxsus birinchi binoni qurgan. U shunchaki «teatr» deb nomlangan. Ko‘p o‘tmay boshqa teatrlar qurilgan, ular orasida «Globus» teatri ham bo‘lib, u yerda Shekspirning ko‘plab pyesalari sahnalashtirilgan.

Tomoshabinlar sahnaning oldi yoki atrofidagi chuqurda tik turgan yoki kabinalarda o‘tirgan. Bizning zamonaviy teatrimiz o‘sha dastlabki ingliz teatrlaridan kelib chiqqan. Ayniqsa, Rimda teatrning yangi shakl va turlari yaratildi. G‘arbiy Yevropada teatr san’atining dastlabki namunalari sayyor aktyorlar, jonglyorlar ijodida, Rossiyada skomoroxlar faoliyatida yuzaga kelgan.

Uyg‘onish davrida vujudga kelgan drama yangi shakldagi professional turning shakllanishiga zamin yaratdi. XVI asrdan opera, XVIII asr o‘rtalaridan balet, XIX asr o‘rtalaridan operetta mustaqil teatr turi sifatida rivojlana boshladi. Teatrning keyingi taraqqiyoti klassitsizmning keng yoyilishi bilan bog‘liq.
XVIII asrda ma’rifatchilik oqimidagi teatr taraqqiy etdi. Aynan o‘sha davrda u g‘oyaviy va badiiy kurashlar maydoniga aylandi. Amir Temur davlati davrida teatr san’atida keskin yuksalish ro‘y berdi. Sharafiddin Ali Yazdiy, Ibn Arabshoh, Klavixolarning ma’lumotlaricha, bu davrda poytaxt – Samarqandda va boshqa nufuzli shaharlarda teatrlashgan tomoshalar uyushtirilgan. An’anaviy teatr va boshqa san’at tomoshalari, ayniqsa, Mirzo Ulug‘bek davrida Movarounnahrda, Husayn Boyqaro davrida Xurosonda taraqqiy topdi.

Teatr har bir davrda, hayotiy saboqlar beruvchi jonli vosita hisoblangan. Inson ma’naviyati yuksalishida ham uning o‘rni bo‘lakcha. Ma’rifatparvar bobomiz Mahmudxo‘ja Behbudiy «Teatr – bu ibratxonadir» deb bejiz ta’kidlamagan. Darhaqiqat, teatr ibrat va ma’naviyat maskani. Yoshlarimiz ma’naviyatini yuksaltirish, ularda vatanparvarlik tuyg‘usini shakllantirish hamda bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etishda ham uning salmoqli roli bor.
Ya’ni, u insonga hayotiy saboq beradi. Binobarin, joylarda yoshlarni teatrlarga ko‘proq jalb qilish, zamon qahramoni obrazi aks etgan spektakllarni ko‘proq yaratish, qolaversa, huquqbuzarlik va jinoyatchilikning ayanchli oqibatlarini kelajagimiz sohiblariga sahna asarlari orqali yetkazishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Negaki, hamma yoshlar ham qonunchilik normalarini o‘qish yoki eshitish bilan qaysidir noqonuniy xatti-harakatning mohiyatini teran anglamasligi mumkin.

Ammo real voqealarga asoslangan spektakllarda ilgari surilgan g‘oyalar nafaqat yoshlar, balki kattalarning ham qalb tubiga yetib boradi. Behbudiyning fikricha, ma’rifat uchun faqat maktab kifoya qilmaydi. Millat uchun oyna kerak, toki unda o‘z qabohatini ham, malohatini ham ko‘ra olsin. Mana shu haqiqat uni teatr tashkil etish, ular uchun asarlar yaratishga undagan. O‘zbek dramaturgiyasining ilk namunalaridan biri sanalgan «Padarkush» asari shu tufayli yuzaga kelgan.