Think

Ijtimoiy maqom va qarorlarimiz: Bog‘liqlik bormi?

Ko‘pchilik bilmagan, ammo psixologik jihatdan isbotlangan holatlardan biri shuki: insonning ijtimoiy maqomi u qabul qiladigan qarorlariga bevosita ta’sir qiladi.

1. Xavfga bo‘lgan munosabat
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yuqori ijtimoiy maqomga ega insonlar xavfliroq qarorlar qabul qilishga moyil bo‘ladi. Sababi — ularning moliyaviy yoki ijtimoiy “orqa”lari bor va ular bu xavfni kamaytirish vositalariga ega.


2. Iste’mol qarorlari
Ijtimoiy maqom odamlarning nima sotib olishini, qayerda ovqatlanishini yoki qanday brendlarni afzal ko‘rishini belgilaydi. Odamlar ko‘pincha o‘z maqomiga “mos” tanlov qiladi — ya’ni ko‘proq maqomni ifodalovchi narsalarni tanlashadi.


3. Ko‘pchilikka ergashish (social conformity)
Pastroq ijtimoiy maqomga ega odamlar ko‘proq jamiyat fikriga tayanishga moyil bo‘ladi. Bu esa ularni o‘z fikrini bildirishdan ko‘ra, “odatiy” qarorlarni tanlashga olib keladi.


4. O‘ziga bo‘lgan ishonch
Yuqori maqomda bo‘lganlar ko‘proq mustaqil qarorlar qabul qiladi, o‘z fikriga ishonadi. Past maqomdagilar esa ko‘proq maslahatga muhtoj bo‘ladi yoki ko‘proq ikkilanadi.


5. Axloqiy tanlovlar
Qiziq jihati shundaki, ba’zida yuqori maqomdagi insonlar o‘zlarini “qoidalar ustida” deb his qilishadi. Bu esa ba’zi holatlarda axloqiy chegaralarni kengaytirishga olib kelishi mumkin.

Hozir aynan shunday zamondamizki,qandaydir muvaffaqiyatga erishish uchun shunchaki diqqatni jamlash talab qilinadi.Ha albatta bu shunchaki oson koʻrinishi mumkin.Lekin aynan hozir diqqatni jamlash insoniyat uchun katta xavf tugʻdirmoqda.

Fyuchers — bu moliya bozorida tuziladigan shartnoma. Unda siz kelajakda, belgilangan sanada, oldindan kelishilgan narxda biror aktivni (masalan, bug‘doy, neft, valyuta) sotib olasiz yoki sotasiz. Oddiy qilib aytganda: bugun narxni “muhrlab” qo‘yasiz, savdo esa keyin bo‘ladi.

Masalan, siz bug‘doy yetishtirasiz. Hozir narx yaxshi, lekin kelajakda tushib ketishidan xavotirdasiz. Shuning uchun bugungi narxda sotishga fyuchers tuzasiz. Vaqti kelganda narx tushgan bo‘lsa — siz yutasiz, sababi baribir yuqori narxda sotasiz.

Lekin narx oshib ketadigan bo‘lsa, siz baribir avval kelishilgan pastroq narxda sotishga majbursiz. Ya’ni foydangiz kam bo‘ladi. Boshqacha aytganda, xavfdan qochaman deb, ko‘proq daromaddan ham voz kechishingiz mumkin.

Investorlar esa aksincha, daromad olish umidida fyuchers tuzadi. Agar narx ko‘tarilsa — foyda, tushsa — zarar.

Xullas, fyuchers bu xavfni kamaytirish vositasi. Ammo har doimgidek, xavfsizlik uchun nimadandir voz kechish kerak bo‘ladi. Bozorning o‘zi shunaqa: har bir qarorning narxi bor.

Markaziy Bank foiz bandini 0.5% oshirib,asosiy stavkani 14% etib belgiladi.
Bunga asosiy sabablardan biri yuqori inflyatsion kutilmalar va energetik xizmatlar narxi oshishi boʻlishi mumkin deb oʻylayman!Chunki Markaziy Bank asosiy stavka orqali inflyatsiyani jilovlashi mumkin.

MySoliq ilovasi haqida eshitgansiz.Ancha qulay ilova va Oʻzbekistonliklar uchun yaratilgan yaxshi tizimlardan biri.Yaqin davrda Oʻzbekiston soliqchilik tizimi bilan integratsiyalashgan sunʼiy ongdan ilovada foydalanish imkoniyati paydo boʻlgandi.Ancha sodda va tushunarli tizim.Ya'ni shunaqa narsani qilsa boʻlarkanku.Prezident ham bu haqida gapiribdi.

Agar davlat aralashuvi kuchaysa, investitsiyani taqsimlashda favoritizm, manfaatlar to'qnashuvi, nomunosib moliyaviy munosabatlar va korrupsiyaning turli shakllari kuzatiladi. Agar shunga o'xshash faoliyatlar boshqa mamlakatlarda sodir bo'lsa, buni ko'pincha klanli kapitalizm deb atashadi. Tarixdan ma'lumki, investitsiyani taqsimlashda AQSHga nisbatan boshqa mamlakatlarda davlatning roli kattaroq bo'lgan, lekin uy-joy uchun investitsiya mablag'larini davlat tomonidan taqsimlash bo'yicha Amerika tajribasi klanli kapitalizm Qo'shma Shtatlarda ham uchrashini ko'rsatadi. Qanday nomlanishidan qat'i nazar, kapitalni siyosiy maqsadlarga ko'ra taqsimlash fuqarolar zimmasiga katta xarajat yuklaydi.

Veblen effekti – bu odamlar mahsulot qimmat bo‘lgani uchun uni ko‘proq xarid qilishga moyil bo‘lishi fenomenidir. Oddiy holatda, mahsulot narxi oshsa, unga bo‘lgan talab kamayadi. Ammo Veblen tovarlari (masalan, brend kiyimlar, qimmatbaho soatlar, mashinalar) narxi oshganda, ba’zi odamlar ularni yanada ko‘proq sotib olishadi, chunki bu mahsulotlar hashamat va ijtimoiy maqom belgisi sifatida qabul qilinadi.

Bu effektni Torsteyn Veblen (1857–1929) – amerikalik iqtisodchi va sotsiolog o‘rganib chiqqan. U "Namoyishkorona iste’mol" (Conspicuous Consumption) tushunchasini ilgari surib, odamlar ba’zan ehtiyoj uchun emas, balki o‘z maqomini boshqalarga ko‘rsatish uchun qimmatbaho mahsulotlar sotib olishini ta’kidlagan.

Adam Smit aytadi:
-"Dasturxonimizni toʻkin-sochin boʻlishi insonlarning mehribon yoki bizni sevishlari uchun emas,balki xudbinliklari evaziga boʻladi".

Ya'ni insonlar oʻz foydasini maksimal qilish uchun qila olishi mumkin boʻlgan barcha narsalarni qiladi,raqobat ularni yanada samaraliroq ishlashga undaydi,natijada faqat va faqat isteʼmolchilar koʻproq yutadi.

"Ko‘rinmas qo‘l" (Invisible Hand) tushunchasi Adam Smitga tegishli bo‘lib, u "Millatlar boyligi" (1776) kitobida bu atamani ishlatgan.

Bu tushuncha bozor iqtisodiyotida shaxsiy manfaatlar jamiyatning umumiy manfaatlariga qanday xizmat qilishini tushuntiradi. Ya’ni, odamlar o‘z foydasi uchun harakat qilsa ham, ular bilmagan holda jamiyat farovonligiga hissa qo‘shadi. Masalan, tadbirkor foyda qilish uchun sifatli mahsulot ishlab chiqarsa, bu iste’molchilar uchun ham foydali bo‘ladi.

Bozorni davlat emas, balki ushbu "ko‘rinmas qo‘l" – ya’ni talab va taklif tabiiy ravishda boshqaradi.

Qiziqarli davomi

Lobbistlar kim va ular nimaga ta’sir qiladi?

Qonunlar qanday qabul qilinadi? Rasmiy hujjatlar, qonunchilar va majlislar orqali. Lekin aslida ushbu jarayonga ko‘p hollarda lobbistlar ham ta’sir qiladi.

Lobbizm – bu turli manfaat guruhlari (kompaniyalar, nohukumat tashkilotlar yoki shaxslar) tomonidan hukumat qarorlariga ta’sir qilish jarayoni. Lobbistlar esa aynan shu ish bilan shug‘ullanadigan mutaxassislardir. Ular qonun chiqaruvchilarga, davlat tashkilotlariga yoki jamoatchilikka ta’sir ko‘rsatish orqali mijozlarining manfaatlarini ilgari surishga harakat qilishadi.

Lobbistlar nima uchun kerak?

Biznes uchun – yirik korporatsiyalar o‘zlariga foydali soliq imtiyozlarini olish uchun lobbistlarni yollaydi.

Atrof-muhit uchun – ekologik tashkilotlar zararli ishlab chiqarishlarni cheklash uchun hukumatga ta’sir qilishga harakat qiladi.

Tibbiyot uchun – farmatsevtika kompaniyalari yoki sog‘liqni saqlash tashkilotlari dori vositalari narxlarini tartibga solish bo‘yicha qonunlarga ta’sir ko‘rsatishga harakat qiladi.


Misol tariqasida AQShni olaylik. Google, Amazon va Facebook kabi texnologik gigantlar har yili millionlab dollarlarni lobbistlarga sarflaydi. Ular davlat tomonidan texnologik kompaniyalarga nisbatan qattiq tartib o‘rnatilishining oldini olishga harakat qilishadi.

Lobbizm ba’zan yomon deb qaraladi, chunki u pul va ta’sir kuchining bir joyda to‘planishiga sabab bo‘lishi mumkin. Lekin, ayni paytda, u jamoat manfaatlarini himoya qilish uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, Yevropada ko‘plab ekologik guruhlar iqlim o‘zgarishiga qarshi qonunlarni kuchaytirish uchun lobbizm bilan shug‘ullanadi.

Sizningcha, lobbizm adolatli tizimmi yoki bu shunchaki katta pullarning siyosatga ta’sir qilish vositasimi? Fikringizni izohlarda qoldiring!

@human_think

Nima uchun ESOP tizimi xodimlar uchun foydali?

Kompaniya rivojlanayotganida undan kim foyda ko‘radi? Asosan aksiyadorlar. Lekin xodimlar-chi? Ular ham kompaniya muvaffaqiyatiga hissa qo‘shadi, ammo aksiyadorlik darajasida manfaat ko‘ra olmaydi. Aynan shu yerda ESOP (Employee Stock Ownership Plan) tizimi ishga tushadi.

ESOP nima? Oddiy qilib aytganda, bu xodimlarga kompaniyaning aksiyalarini egalik qilish huquqini beruvchi tizimdir. Ya’ni, siz nafaqat ish haqi olasiz, balki kompaniya o‘sgani sari, aksiyalaringiz qiymati ham ortadi. Uzoq muddatda bu katta moliyaviy foyda keltirishi mumkin.

Lekin bu qanday ishlaydi?

Kompaniya ESOP jamg‘armasini yaratadi va unga aksiyalarni ajratadi.

Xodimlarga aksiyalar ma’lum muddat ichida (vesting) taqdim etiladi.

Xodim kompaniyada uzoqroq qolsa, aksiyalarining kattaroq qismiga egalik qiladi.

Ishdan ketsa, odatda aksiyalarini kompaniyaga sotishi mumkin.


Bu tizim xodimlarni kompaniya bilan bog‘lash va ularning motivatsiyasini oshirish uchun samarali usuldir. Axir, siz kompaniyaning o‘sishidan bevosita manfaat ko‘rsangiz, yaxshi ishlashga intilasiz, to‘g‘rimi?

Sizningcha, ESOP O‘zbekistondagi kompaniyalar uchun foydalimi? Izohlarda fikringizni qoldiring!

@human_think

Nima uchun tibbiy sugʻurta majburiy boʻlishi kerak?

Sugʻurta har doim qiziqarli bozor boʻlib kelgan.Keling,nima uchun majburiy boʻlishi kerakligini tibbiy sugʻurta misolida koʻrib chiqamiz.

Agar tibbiy sugʻurta majburiy boʻlsa, mamlakat aholisining barcha aʼzolari majburiy sugʻurta sotib oladi,bu avvalo oʻzlarining sogʻligʻi uchun.Chunki bu kabi tibbiy sugʻurta majburiy boʻlgan mamlakatda,tibbiy xizmatlar qimmatroq boʻladi.Ikkinchidan majburiy sugʻurta summasi arzonroq boʻladi ixtiyoriy sugʻurta sotib olishga qaraganda.

Agar tibbiy sugʻurta ixtiyoriy boʻlsa nimalar boʻladi?Odatda sogʻlom odamda tibbiy sugʻurta uchun ehtiyoj sezilmaydi.Demak tibbiy sugʻurtani sogʻligi bilan muammolar mavjud boʻlgan kishilargina sotib olishga koʻproq moyil boʻladi.Sugʻurtani sotib olishlari,tibbiy xarajatlarni koʻp qismini qoplaydi.Lekin bu maʼlumot assimetriya emas.Buni sugʻurta kompaniyalari ham biladi sogʻligida muammo borlargina sugʻurta sotib olishini.Shuning uchun ular tibbiy sugʻurta narxini ancha qimmatlashtiradi,kuyib' qolmasliklari uchun.

Nima deb oʻylaysiz, Oʻzbekistonda avtomobilni majburiy sugʻurta qilish ham shu kabi holatmi?

2-modda
Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar.

Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi!

Xoʻsh,bu qanday qonun?

Jekson-Venik qonuni — bu 1974 yilda AQSh Kongressi tomonidan qabul qilingan qonun bo‘lib, uning asosiy maqsadi sovet blokiga kiruvchi davlatlardagi yahudiylar va boshqa kamsitilayotgan millatlarning huquqlarini himoya qilish edi. Qonunga ko‘ra, agar biror mamlakat o‘z fuqarolariga erkin migratsiyaga ruxsat bermasa yoki ularning huquqlarini buzsa, AQSh bunday mamlakatga iqtisodiy imtiyozlar va savdo sharoitlarini cheklash huquqiga ega bo‘lgan.

Qonunning asosiy jihatlari:

1. Sovet Ittifoqi va uning ittifoqdosh davlatlari uchun AQSh savdo imtiyozlari (masalan, eng ko‘p ko‘riluvchi davlat maqomi) to‘xtatilishi mumkin edi.


2. Savdo-sotiqni cheklash asosan erkin migratsiya huquqini ta’minlash bilan bog‘langan edi, ayniqsa, yahudiylar migratsiyasi bilan.



Jekson-Venik qonuni va Markaziy Osiyo mamlakatlari

Sovet Ittifoqi tarqalganidan keyin, Markaziy Osiyo mamlakatlari (O‘zbekiston, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston va Turkmaniston) mustaqil davlatlarga aylandi. Ammo Jekson-Venik qonuni ularga nisbatan ham qo‘llanib qoldi, chunki qonun Sovet Ittifoqi hududidan chiqib, mustaqil bo‘lgan davlatlarga ham tatbiq etiladigan tartibga ega edi.

Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan bog‘liq jihatlar:

1. Savdo cheklovlari: Qonun bu mamlakatlar bilan savdo-sotiqni qiyinlashtirdi, chunki ular inson huquqlari va erkin migratsiya masalalarida ayblanib kelgan.


2. Migratsiya siyosati: Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘z fuqarolarining chet elga chiqishini cheklash borasida tanqid qilingan, bu esa qonunning ularga nisbatan qo‘llanilishiga sabab bo‘lgan.


3. Ta’sirlarning yo‘qotilishi: Keyinchalik, AQSh ayrim Markaziy Osiyo mamlakatlariga nisbatan qonunni bekor qildi, chunki ular inson huquqlari va savdo erkinligini yaxshilash bo‘yicha harakat qilgan. Masalan, Qozog‘iston va Qirg‘iziston qonunning amaldan chiqarilgan davlatlar qatoriga kiritilgan.



Jekson-Venik qonuni Markaziy Osiyoda AQSh bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalarni rivojlantirishda ma’lum to‘siqlar yaratgan. Biroq, 21-asrga kelib, qonunning ahamiyati kamaydi va AQSh bu hudud bilan hamkorlikni kengaytirishga o‘tishga harakat qildi.