Китоб ўқиш ҳақида
Китоб ўқиш (яъни - тўғри китобларни тўғри ўқиш) умуман олганда фикрлашни ўрганиш учун энг кўп тарқалган ва энг осон йўллардан бири. Фикрлашни ўрганишнинг бошқа йўли бу фикрлашнинг ўзи. Бироқ, бу йўл биринчисига қараганда анча мушкул. Масалан, Лондон иқтисодиёт мактабининг асосчиларидан бири "одамларнинг 2 фоизи фикрлайдилар, 3 фоизи фикрлайман деб ўйлайдилар ва қолган 95 фоизи фикрлашдан кўра ўлимни афзал кўрадилар" деганди. Шу сабабли, шунчаки ўқишга эмас, балки фикрлашга ундайдиган китобларни яхши китоблар деса бўлади. Балки шунинг учундир, шахсий ривожланиш, лидерлик, мувоффақиятга эришиш ва умуман олганда қандай яшаса ҳаммаси зўр бўлиб кетиши ҳақидаги китобларни ҳеч қачон ўқий олмасам керак.
Карго-культ ҳақида
Карго-культ ҳақида эшитган бўлсангиз керак. Шундай бўлсада, бу ҳақида биринчи марта ўқиётганлар учун қисқача маълумот бериб ўтмоқчиман. Иккинчи жаҳон урушида цивилизациядан узилиб қолган оролга аскарлар вақтинчалик ўрнашишади. Оролнинг маҳаллий аҳолиси умриларида илк марта ташқи дунёдан келган одамларни кўришади. Бу даврда аскарларга самолётларда катта ҳажмда озиқ-овқат, кийим-кечак ва бошқа маиший анжомлар етказиб бериб (карго қилиб) турилади. Аскарлар каргода келган маҳсулотларни маҳаллий аҳоли билан баҳам кўришади. Урушдан сўнг аскарлар қайтиб кетадилар. Орол аҳолиси эса ўша аскарлардек ўзларини тутишга ҳаракат қила бошлайдилар. Улар ҳам аскарларга ўхшаб қадам ташлаб, марш қилишади ва ёғоч милтиқларни кўтариб юришади. Бундан ташқари, бамбук ва сомондан самолётни, аэропортни ва радиосигнал воситаларини эслатадиган қурилмалар ясашади. Улар агар ўзларини аскарлардек тутсалар ва ҳарбийларга ҳос анжомларга эга бўлсалар озиқ-овқат ва кийим-кечакка тўла карголар яна қайтади деб ўйлашади ва шу сабабли аскарларга имитация қилишади.
Китоб ўқиш ва карго-культ ҳақида
Юқорида тасвирланган карго-культ ҳодисаси инсонларнинг табиатини ёрқин очиб берган. Орол аҳолиси аскарлардек ўзларини тутишлари карго келишининг сабаби деб ўйлаганлар. Аксарият инсонларнинг фикрлашларида ҳам хоҳ у цивилизациядан узилиб қолган оролда бўлсин, хоҳ фан доктори бўлсин мана шундай карго-культ ҳодисасини кузатишимиз мумкин. Содда қилиб айтганда, агар бироз ўткирроқ нигоҳ билан атрофингизга назар ташласангиз сабаблар ва оқибатларни нотўғри талқин қилиш қанчалик кенг тарқалганини кўрасиз. Масалан, тадбиркорларнинг аксарияти кредит эвазига бизнес бошлайдилар. Шу сабабли, одамларга кўпроқ кредит берилса, улар тадбиркор бўлиб қоладилар деган мантиқ асосида имтиёзли кредитлар ажратиш ҳам қандайдир маънода карго-культ. Ёки конституцияда бир-бирини тийиб турувчи демократик институтларни қоғоз билан белгилаб қўйиш ва ривожланган давлатга айланиб қолишни кутиш ҳам карго-культ.
Китоб ўқиш ҳам афсуски бундан мустасно эмас. Кўпчиликнинг тасаввурида зиёли одам бу кўп китоб ўқиган ва теран фикрлайдиган одам. Ҳа, ҳақиқатдан ҳам зиёли одам одатда кўп китоб ўқийди. Лекин китоб ўқиш ўз-ўзидан инсонни зиёли қилиб қўймайди. Яъни, зиёли одамнинг кўп китоб ўқиши, кўп китоб ўқиган одамнинг зиёли бўлишини англатмайди. Масалан, мен Хайек ўқиган барча китобларни ўқиб чиқсам ҳам Хайек бўла олмайман. Хайек ўқиган китобларни шунчаки ўқиб чиқиб, Хайек бўлишни кутиш бу сомондан аэропорт ясаб карго келишини кутишдек гап. Шу сабабли, бу ерда китоб ўқишдан мақсад бу китоб ўқиш эмас, балки фикрлашни ўрганиш бўлиши керак. Хуллас, ўқиган китобларингизни рўйхатини қилиб, сонини санаб юрсангизу, лекин фирклашни билмасангиз сиз учун ёмон янгилик бор: карго келмайди.
Китоб ўқиш (яъни - тўғри китобларни тўғри ўқиш) умуман олганда фикрлашни ўрганиш учун энг кўп тарқалган ва энг осон йўллардан бири. Фикрлашни ўрганишнинг бошқа йўли бу фикрлашнинг ўзи. Бироқ, бу йўл биринчисига қараганда анча мушкул. Масалан, Лондон иқтисодиёт мактабининг асосчиларидан бири "одамларнинг 2 фоизи фикрлайдилар, 3 фоизи фикрлайман деб ўйлайдилар ва қолган 95 фоизи фикрлашдан кўра ўлимни афзал кўрадилар" деганди. Шу сабабли, шунчаки ўқишга эмас, балки фикрлашга ундайдиган китобларни яхши китоблар деса бўлади. Балки шунинг учундир, шахсий ривожланиш, лидерлик, мувоффақиятга эришиш ва умуман олганда қандай яшаса ҳаммаси зўр бўлиб кетиши ҳақидаги китобларни ҳеч қачон ўқий олмасам керак.
Карго-культ ҳақида
Карго-культ ҳақида эшитган бўлсангиз керак. Шундай бўлсада, бу ҳақида биринчи марта ўқиётганлар учун қисқача маълумот бериб ўтмоқчиман. Иккинчи жаҳон урушида цивилизациядан узилиб қолган оролга аскарлар вақтинчалик ўрнашишади. Оролнинг маҳаллий аҳолиси умриларида илк марта ташқи дунёдан келган одамларни кўришади. Бу даврда аскарларга самолётларда катта ҳажмда озиқ-овқат, кийим-кечак ва бошқа маиший анжомлар етказиб бериб (карго қилиб) турилади. Аскарлар каргода келган маҳсулотларни маҳаллий аҳоли билан баҳам кўришади. Урушдан сўнг аскарлар қайтиб кетадилар. Орол аҳолиси эса ўша аскарлардек ўзларини тутишга ҳаракат қила бошлайдилар. Улар ҳам аскарларга ўхшаб қадам ташлаб, марш қилишади ва ёғоч милтиқларни кўтариб юришади. Бундан ташқари, бамбук ва сомондан самолётни, аэропортни ва радиосигнал воситаларини эслатадиган қурилмалар ясашади. Улар агар ўзларини аскарлардек тутсалар ва ҳарбийларга ҳос анжомларга эга бўлсалар озиқ-овқат ва кийим-кечакка тўла карголар яна қайтади деб ўйлашади ва шу сабабли аскарларга имитация қилишади.
Китоб ўқиш ва карго-культ ҳақида
Юқорида тасвирланган карго-культ ҳодисаси инсонларнинг табиатини ёрқин очиб берган. Орол аҳолиси аскарлардек ўзларини тутишлари карго келишининг сабаби деб ўйлаганлар. Аксарият инсонларнинг фикрлашларида ҳам хоҳ у цивилизациядан узилиб қолган оролда бўлсин, хоҳ фан доктори бўлсин мана шундай карго-культ ҳодисасини кузатишимиз мумкин. Содда қилиб айтганда, агар бироз ўткирроқ нигоҳ билан атрофингизга назар ташласангиз сабаблар ва оқибатларни нотўғри талқин қилиш қанчалик кенг тарқалганини кўрасиз. Масалан, тадбиркорларнинг аксарияти кредит эвазига бизнес бошлайдилар. Шу сабабли, одамларга кўпроқ кредит берилса, улар тадбиркор бўлиб қоладилар деган мантиқ асосида имтиёзли кредитлар ажратиш ҳам қандайдир маънода карго-культ. Ёки конституцияда бир-бирини тийиб турувчи демократик институтларни қоғоз билан белгилаб қўйиш ва ривожланган давлатга айланиб қолишни кутиш ҳам карго-культ.
Китоб ўқиш ҳам афсуски бундан мустасно эмас. Кўпчиликнинг тасаввурида зиёли одам бу кўп китоб ўқиган ва теран фикрлайдиган одам. Ҳа, ҳақиқатдан ҳам зиёли одам одатда кўп китоб ўқийди. Лекин китоб ўқиш ўз-ўзидан инсонни зиёли қилиб қўймайди. Яъни, зиёли одамнинг кўп китоб ўқиши, кўп китоб ўқиган одамнинг зиёли бўлишини англатмайди. Масалан, мен Хайек ўқиган барча китобларни ўқиб чиқсам ҳам Хайек бўла олмайман. Хайек ўқиган китобларни шунчаки ўқиб чиқиб, Хайек бўлишни кутиш бу сомондан аэропорт ясаб карго келишини кутишдек гап. Шу сабабли, бу ерда китоб ўқишдан мақсад бу китоб ўқиш эмас, балки фикрлашни ўрганиш бўлиши керак. Хуллас, ўқиган китобларингизни рўйхатини қилиб, сонини санаб юрсангизу, лекин фирклашни билмасангиз сиз учун ёмон янгилик бор: карго келмайди.