Tashqi savdo defitsitining o‘sishi muammo emas agar....
Behzod Hoshimovga ko‘ra, “Agar chet eldan investitsiyalar (yoki hatto pul transferlari) ko‘paysa - tabiiyki savdo defitsiti oshadi.”
Keling shu holatni mamlakatimiz misolida ko‘rib chiqamiz. 2018-2024 yillarda tashqi savdo defitsiti 5,3 mlrd dollardan 12 mlrd dollarga yetgan. Xo‘sh, defitsitining bunday yuqori o‘sishi faqatgina investitsiyalar o‘sishi bilan izohlanadimi?
Birinchidan, tashqi savdo defitsitiga valyuta kursining o‘zgarishi ta’sir o‘tkazadi (siz va biz kundalik hayotimizda ishlatadigan nominal valyuta kursi emas, real valyuta kursi). Xususan, 2018-2024 (noyabr) yillarda so‘mning real samarali almashinuv kursi (real kurs) 22 foizga mustahkamlangan. Real kursning mustahkamlanishi esa o‘z navbatida tashqi savdo defitsitini yomonlashtiradi. Chunki real mustahkamlanish amalda eksport tovarlarini tashqi bozorda qimmat qilib, import tovarlarini ichki bozorda arzon qilib qo‘yadi.
Bu esa tabiiy jarayonga nisbatan eksportning kamayishi hamda importning nisbatan tezroq o‘sishiga sabab bo‘ladi. Albatta ko‘plab eksport tovarlarimiz real kurs o‘zgarishiga sezuvchan emas (oltin, mis, uran), lekin real kursning sezilarli mustahkamlanishi valyuta kursi o‘zgarishiga sezuvchan tovarlar eksporti hamda importning o‘sishiga ta’sir qilmasdan qolmaydi. Bu esa savdo defitsitini yomonlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni boshqacha aytganda, savdo defitsiti o‘sishining bir qismi zaxiralar ishlatilishi hisobiga o‘sgan.
Ikkinchidan, agar joriy operatsiyalar hisobi (savdo balansining kengroq ko‘rinishi: transchegaraviy pul o‘tkazmalari balansi tashqi savdo balansiga qo‘shilgandagi balans) nuqtayi nazaridan qarasak, ko‘ramizki, defitsitning ortishi faqat xususiy agentlarning talabi o‘sishi hisobiga bo‘lmagan. Ya’ni joriy operatsiyalar hisobi balansi davlat jamg‘arma-investitsiya balansi (byudjet balansi) hamda xususiy jamg‘arma-investitsiya balansi yig‘indisiga teng. Ya’ni sizda agar xususiy sektor balansi manfiy bo‘lib, davlat balansi musbat yoki balans holatida savdo defitsiti shakllanayotgan bo‘lsa, bunda muammo yo‘q, lekin savdo defitsiti byudjetning manfiy balansi hisobiga ham shakllanayotgan bo‘lsa unda biz xarajatlarning qanchalik samarali ekanligi haqida fikr yuritishimiz zarur. Masalan, byudjet defitsiti samarasiz xarajatlar natijasida yuzaga kelayotgan bo‘lsa, bunda, uning natijasida yuzaga kelayotgan savdo defitsitini "sog‘lom" defitsit deb atash unchalik to‘g‘ri emas.
Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsiti YAIMga nisbatan 8,6 foizni tashkil etgan (YAIM revised qilingani bilan 7,7 foiz atrofida), bu defitsitining 5,5 foizi esa davlat sektori hisobiga yuzaga kelgan (byudjet defitsiti YAIMning 5,5 foizini tashkil etgan edi). Byudjetning moliyalashtirilishi esa ichki va tashqi qarz jalb qilinishi evaziga amalga oshiriladi. Xususan, yevrobond chiqarish ham shu jumladan hisoblanadi. Masalan, 2023 yil oktyabr oyida AQSh dollarida joylashtirilgan yevrobondlar foiz stavkasi 8,1 foizni tashkil etgandi. Xo‘sh, tashqi savdo defitsitining o‘sishiga xizmat qilayotgan byudjet defitsiti natijasida kirib kelayotgan moliyaviy oqimlarni (qarz instrumentlari) samarali investitsiya deb aytolamizmi? Menimcha, bu mavzu chuqurroq o‘rganilishi kerak.
Ta’kidlash kerakki, tashqi savdo defitsitining hozirgi holatga kelishini to‘liq “sog‘lom” omillar natijasida yuzaga kelgan deyolmaymiz. Chunki yuqorida ta’kidlanganidek, savdo defitsitining o‘sishida muhim rol o‘ynagan byudjet defitsiti hamda xalqaro zaxiralar hisobiga mustahkamlanayotgan real valyuta kursi menimcha "sog‘lom" tashqi savdo defitsitini yuzaga keltirgani yo‘q (ya'ni bir qismi).
Shunday ekan, doim ham tashqi savdo defitsitining o‘sishini investitsiyalarning o‘sishi sifatida xursandchilik bilan qabul qilolmas ekanmiz. Ya’ni tashqi savdo defitsiti haqida gapirayotganimizda mavzuda keltirilgan “agar” judayam muhim.
@Mirkonomika
Behzod Hoshimovga ko‘ra, “Agar chet eldan investitsiyalar (yoki hatto pul transferlari) ko‘paysa - tabiiyki savdo defitsiti oshadi.”
Keling shu holatni mamlakatimiz misolida ko‘rib chiqamiz. 2018-2024 yillarda tashqi savdo defitsiti 5,3 mlrd dollardan 12 mlrd dollarga yetgan. Xo‘sh, defitsitining bunday yuqori o‘sishi faqatgina investitsiyalar o‘sishi bilan izohlanadimi?
Birinchidan, tashqi savdo defitsitiga valyuta kursining o‘zgarishi ta’sir o‘tkazadi (siz va biz kundalik hayotimizda ishlatadigan nominal valyuta kursi emas, real valyuta kursi). Xususan, 2018-2024 (noyabr) yillarda so‘mning real samarali almashinuv kursi (real kurs) 22 foizga mustahkamlangan. Real kursning mustahkamlanishi esa o‘z navbatida tashqi savdo defitsitini yomonlashtiradi. Chunki real mustahkamlanish amalda eksport tovarlarini tashqi bozorda qimmat qilib, import tovarlarini ichki bozorda arzon qilib qo‘yadi.
Bu esa tabiiy jarayonga nisbatan eksportning kamayishi hamda importning nisbatan tezroq o‘sishiga sabab bo‘ladi. Albatta ko‘plab eksport tovarlarimiz real kurs o‘zgarishiga sezuvchan emas (oltin, mis, uran), lekin real kursning sezilarli mustahkamlanishi valyuta kursi o‘zgarishiga sezuvchan tovarlar eksporti hamda importning o‘sishiga ta’sir qilmasdan qolmaydi. Bu esa savdo defitsitini yomonlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. Ya’ni boshqacha aytganda, savdo defitsiti o‘sishining bir qismi zaxiralar ishlatilishi hisobiga o‘sgan.
Ikkinchidan, agar joriy operatsiyalar hisobi (savdo balansining kengroq ko‘rinishi: transchegaraviy pul o‘tkazmalari balansi tashqi savdo balansiga qo‘shilgandagi balans) nuqtayi nazaridan qarasak, ko‘ramizki, defitsitning ortishi faqat xususiy agentlarning talabi o‘sishi hisobiga bo‘lmagan. Ya’ni joriy operatsiyalar hisobi balansi davlat jamg‘arma-investitsiya balansi (byudjet balansi) hamda xususiy jamg‘arma-investitsiya balansi yig‘indisiga teng. Ya’ni sizda agar xususiy sektor balansi manfiy bo‘lib, davlat balansi musbat yoki balans holatida savdo defitsiti shakllanayotgan bo‘lsa, bunda muammo yo‘q, lekin savdo defitsiti byudjetning manfiy balansi hisobiga ham shakllanayotgan bo‘lsa unda biz xarajatlarning qanchalik samarali ekanligi haqida fikr yuritishimiz zarur. Masalan, byudjet defitsiti samarasiz xarajatlar natijasida yuzaga kelayotgan bo‘lsa, bunda, uning natijasida yuzaga kelayotgan savdo defitsitini "sog‘lom" defitsit deb atash unchalik to‘g‘ri emas.
Masalan, 2023 yilda joriy operatsiyalar hisobi defitsiti YAIMga nisbatan 8,6 foizni tashkil etgan (YAIM revised qilingani bilan 7,7 foiz atrofida), bu defitsitining 5,5 foizi esa davlat sektori hisobiga yuzaga kelgan (byudjet defitsiti YAIMning 5,5 foizini tashkil etgan edi). Byudjetning moliyalashtirilishi esa ichki va tashqi qarz jalb qilinishi evaziga amalga oshiriladi. Xususan, yevrobond chiqarish ham shu jumladan hisoblanadi. Masalan, 2023 yil oktyabr oyida AQSh dollarida joylashtirilgan yevrobondlar foiz stavkasi 8,1 foizni tashkil etgandi. Xo‘sh, tashqi savdo defitsitining o‘sishiga xizmat qilayotgan byudjet defitsiti natijasida kirib kelayotgan moliyaviy oqimlarni (qarz instrumentlari) samarali investitsiya deb aytolamizmi? Menimcha, bu mavzu chuqurroq o‘rganilishi kerak.
Ta’kidlash kerakki, tashqi savdo defitsitining hozirgi holatga kelishini to‘liq “sog‘lom” omillar natijasida yuzaga kelgan deyolmaymiz. Chunki yuqorida ta’kidlanganidek, savdo defitsitining o‘sishida muhim rol o‘ynagan byudjet defitsiti hamda xalqaro zaxiralar hisobiga mustahkamlanayotgan real valyuta kursi menimcha "sog‘lom" tashqi savdo defitsitini yuzaga keltirgani yo‘q (ya'ni bir qismi).
Shunday ekan, doim ham tashqi savdo defitsitining o‘sishini investitsiyalarning o‘sishi sifatida xursandchilik bilan qabul qilolmas ekanmiz. Ya’ni tashqi savdo defitsiti haqida gapirayotganimizda mavzuda keltirilgan “agar” judayam muhim.
@Mirkonomika